Нав алмаштириш ва нав янгилаш - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Нав алмаштириш ва нав янгилаш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

114.5 KB

Ko'chirib olish

Нав алмаштириш ва нав янгилаш Нав алмаштириш деб, бирор экиннинг фойдаланиб келинаётган эски навларни серҳосил ва маҳсулотнинг технологик сифатлари анча яхши бўлган, янги районлаштирилган (давлат реестрига киритилган) навлар билан алмаштиришга айтилади. Нав алмаштириш уруғчиликдаги муҳим тадбирлардан бири бўлиб, қишлоқ хўжалик ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишда катта аҳамиятга эга. Нав алмаштириш Ўзбекистон Республикаси қишлоқ хўжалик экинлари навларини синаш Давлат комиссияси қарори билан янги навларни Давлат нав синовининг натижаларига мувофиқ ўтказилади. Ҳар бир нав алмаштириш у ёки бу экинни яхшиланишида сифат жиҳатдан янги босқич, анча юқори даража ҳисобланади. Янги нав ишлаб чиқаришга жорий этилиши билан экиннинг ҳосилдорлиги сезиларли даражада кўтарилади. Нав алмаштиришнинг самарадорлиги пахтачиликда жуда яққол кўзга ташланади. Бу экин бўйича мамлакатимизда беш марта нав алмаштириш ўтказилди. Ҳар бир нав алмаштириш ва ишлаб чиқаришга янги навларни жорий этиш эвазига ғўза ҳосилдорлиги 5-15%, баъзан 20% ёки ундан хам ортиқ кўпайди. Биринчи навалмаштириш 1922 йилда бошланиб 1929 йилда тугади. Бу даврда ғўза ва завод аралашмалари ўрнига селекцион навлар экила бошланди. Шулардан кўп тарқалган юқори ҳосилли йирик кўсакли Навроцкий нави экилиб, унинг майдони 1 млн. гектарга етган эди. Бу нав билан бирга Триумф Навроцкого деган нав ҳам экилган.

Биринчи нав алмаштириш натижасида ҳосилдорлик 15-20%, толанинг чиқиши миқдори 31-32% ошди. (биринчи нав алмаштиришгача ғўзанинг ҳосилдорлиги 15 ц эди. 5-нав алмаштиришда эса 30 ц дан ошиб кетди) Навроцкий нави ва ўша даврдаги навларнинг толаси калта бўлган (26-28,5 мм), бундай тола тўқимачилик талабларига жавоб бермас эди. Шу билан бирга уруғчилик ишлари паст даражада бўлганлиги натижасида уруғчилик қоидалари бузилиши, уруғларнинг далаларда ва заводларда аралашиб кетиши натижасида 1933 йилда уруғлик материалининг навдорлиги 46 фоиздан ошмас эди. Марказий селекция станция селеционерлари томонидан Навроцкий навидан – ҳосилдорлиги ва асосий хўжалик белги ва хусусиятлари жиҳатидан, айниқса толанинг чиқиши ва сифати бўйича анча яхши навлар яратадилар. Иккинчи нав алмаштиришда С.С.Канаш томонидан яратилган 8517- Колхозник, Я.Д.Нагибин яратган 8196 ва 2304, П.В.Могильников (П.П.Шредер материалларидан) яратган 36 М2 навлари қатнашди. Иккинчи нав алмаштириш қисқа муддатда амалга оширилди – 1937 йилда (2- 4 йил давомида). Бунда энг кўп тарқалган нав 8517 эди, бу нав юқори технологик сифатларга эга бўлиб 736 минг гектар ерга экилган. Иккинчи нав алмаштириш ҳосилдорликни 10-15 %га, тола чиқишини 3-4 фоизга, толанинг узунлигини 3-4 фоизга оширди. 1934 йилга келиб, уруғчиликнинг яхши ташкил қилинганлиги нав тозалигини 97 фоизга кўтарди. 1930 йилда Ўзбекистон ва Туркманистонга ғўзанинг Мисрдан Пима, Сакель, Пилион ва бошқа навлари келтирилади. 1932 йилдан бошлаб Мисрнинг яхшиланган Пима ва Маарад навлари хўжаликларда экила бошлади. Шундай қилиб дастлабки йилларда Миср навларининг интродукцияси ва иқлимлаштирилиши асосида ингичка толали ғўза навлари Ўрта Осиёга жорий қилинган эди.

Миср ғўза навлари Янович, Ашмуни ва Пималарда якка танлашлар ўтказилиб юқори ҳосилли тез пишар махаллий шароитда 2ИЗ, 35-1, 35-2, 23 каби навлар яратилиб жорий қилинди. Учинчи нав алмаштириш 1944 йилга мўлжалланган бўлиб бунда асосий майдонни 560 минг гектар эгаллаган нав С-460 (С.С.Канаш томонидан яратилган) эди. С-460 нави ҳосилдорлиги жиҳатидан ва толанинг чиқиши билан 8517 навидан анча яхшироқ бўлиб, вертициллиоз сўлиш касаллигига чидамлиги билан фарқ қилар эди. Лекин, эрта пишарлиги етарли бўлмаганлиги учун С-460 нави ишлаб чиқаришни қаноатлантира олмади. Унинг ўрнига янги навлар, қискароқ вегетация даври бўлган навлар экилади. Булар 108-Ф, С-450-455, 137-Ф, 138-Ф ва бошқалар. Улар орасида энг яхши натижа берган Андижон тажриба станциясида селекционер Л.Румшевич томонидан яратилган 10Ф-Ф нави кенг тарқалди ва Республиканинг пахтачилик районларини аксарият майдонинин эгаллади. Тўртинчи нав алмаштиришда (1947-1960 йил) баланд мосланувчанлик эрта пишар юқори ҳосилли вилтга чидамли 108-Ф навини жорий этиш ишлари ўтказилади. Бу ғўза экини майдонини 1950 йил -45%, 1955 йил -68%, 1960 йил – 70 %ни ташкил этади. С-460 навига нисбатан 108-Ф нави 5-15 % купроқ ҳосил берадиган асосан, совуқгача бўлган ҳосилдир. Тўртинчи нав синашда эрта пишар С-3173, С-2210 (В.Кокуев), 611-б (А.Т.Светашев, Я.Е. Пензин) навлари яратилиб, асосан пахтачиликнинг шимолий районларида катта майдонларга экилади. Қорақолпоғистонда (Г.И.Гаврилов) КК-351, КК-1086, КК-1543, КК-1083 навлари яратилди, бу навлар 108-Ф навига нисбатан 11-16 кун эртарок

пишадиган бўлиб, 1955-1961 йилларда Қорақолпоғистоннинг шимолий районларида катта майдонларда экилади. Б.П.Страумал, А.И.Тишин ва А.Я.Кузнецова (ғўза селекцияси ва уруғчилиги илмий-тадқиқот институтутида) гузанинг С-4727 навини яратадилар. Бу нав 108-Ф навига нисбатан 8-10 кун эртароқ пишадиган тола чиқиши кўпроқ бўлиб, 1961 йилда районлаштирилади. Л.А.Туркс ва В.Я.Буткова (Андижон тажриба станциясида) 149–Ф навини яратадилар. 149-Ф нави 108-Ф навидан эртароқ пишадиган (2-3 кун), тола чиқими кўпроқ (+05 %) ва энг муҳими толаси узунроқ (2-3мм). Бу нав 1960 йилда районлаштирилиб Фарғона водийси, Хоразм вохаси, Туркманистон, Қирғизистонда экилади. 1961 йилда ғўзанинг бешинчи нав алмаштирилиши бошланди. 1965 йилда 153-Ф нави районлаштирилади (Л.А. Туркс ва В.Я. Буткова) бу нав юқори ҳосилли, тола чиқиши баланд – 40% бўлиб чигити яланғочдир. Ғўзанинг ўрта толали юқори ҳосилли, яхши сифатли вилт касаллигига чидамли Тошкент 1, Тошкент 3, Тошкент 4, Тошкент 6 навларини селекцияда узоқ формаларни дурагайлаш асосида яратилди. Селекционер Содик Мирахмедов илмий ходимлари билан биргаликда ғўзанинг С-4727 навини менсиканум ёвойи ғўза билан беккросс чатиштириш ва танлаш асосида Тошкент типидаги навларни яратади. Кейинчалик, Тошкент 1 нави қимматбаҳо бошланғич материал сифатида кенг қўлланилиб, Октябр-60 А.Н. Баявут-2, Андижон-2 каби навлар яратилади. Вилтга чидамли Тошкент типидаги навлар кўп йиллар Республиканинг асосий майдонларини эгаллаб келди ва ҳозирги вақтда ҳам катта майдонларга экилмоқда.

Нав алмаштириш ўтказиш натижасида ҳозирги вақтда селекционерлар олдига ғўза, донли ва бошқа қишлоқ хўжалик экинларининг серҳосил, тезпишар, кескин ўзгарувчан шароит ва касалликларга чидамли навларни яратиш вазифаси қўйилиб пахтачилик бўйича 50-60 ц ҳосил берувчи тола чиқиши 33 % ва ундан юқори, чигитнинг ёғлилик даражаси 18 ва ундан юқори фоизни ташкил этувчи, ўсув даври 100-110 кун бўлган ўрта толали ва 115-120 кунлик ингичка толали, тола узунлиги ва пишиқлиги I , II , IV , V типларига мансуб касалликларга ва кескин ўзгарувчи шароитларга чидамли ғўза навларини яратиш вазифаси кўйилган. 1988-2000 йилларда ғўзанинг янги ва истиқболли Гулбаҳор, Меҳр, Хазина, Оқдарё – 6, Омад, АН-417, Термиз-32 ва бошка навлари ишлаб чиқаришга жорий қилиниши режалаштирилган эди. Ғалла ва бошқа экинлар бўйича 1998-2000 йилларда донли экинлари селекциясининг устувор йуналишлари – серҳосил, тезпишар, интенсив типидаги кескин ўзгарувчан шароитларга чидамли навларни яратишдан иборат. Шолининг ўрта пишар серҳосил “Мустақиллик” ва “Истиқлол”, дукакли дон экинларидан соянинг тезпишар “Орзу” ва мошнинг “Қахрабо” навлари районлаштирилди. Шолининг Нукус-2, Авангард-2, Лазур ва Узрос 713 навларини экиш билан бирга, Гулзор, Аланга, Жайхун навлари экиладиган майдонларни кенгайтириш мўлжалланган. Буғдойнинг Юна, Скифянка, Купава, Офелия ва бошқа серҳосил навлари суғориладиган майдонларда ва Сурхок 5688, Оқ-буғдой, Санзар-6, Лалмикор ва Красновадонад-21 навлари лалмида етиштирилади. Нав янгилаш асослари. Экинларнинг ишлаб чиқаришдаги барча навларига хос ҳосилдорлик ва қимматли хўжалик биологик белги ва хусусиятларни бошланғич ҳолатда сақлаш учун уларнинг уруғини ўз вақтида янгилаб туриш талаб этилади. Нав янгилаш (уруғ алмаштириш) деб экилиб келинаётган бир

навнинг ҳосилдорлик, маҳсулот сифати ва биологик хусусиятлари пасайганидан сўнг, шу навнинг махсус усуллар ёрдамида янгиланган сифатли уруғлари билан алмаштирилиб экилишига айтилади. Нав янгилаш ҳам нав алмаштириш каби уруғликнинг энг муҳим вазифаларидан бири бўлиб, катта иқтисодий аҳамиятга эга. Нав янгилашни тўғри ташкил қилиш ва ўз муддатида ўтказиш навнинг элита уруғларини узлуксиз етиштириш билан боғлиқ. Нав янгилаш апробация маълумотларига асосланиб ёки яхшиланган элита уруғлари етиштириб чиқарилганда, шунингдек уруғнинг сифатидан қатъий назар олдиндан белгиланган муддатда даврий равишда ўтказилиб берилади. Турли мамлакатларда ва ҳар хил экинларда нав янгилаш ҳар хил муддатда ўтказилади. Масалан Россиянинг айрим вилоятларида нав янгилаш 4-5 йилда бир марта ўтказилади. Украинада (Киев вилоятида) донли экинлар бўйича нав янгилашни ҳар йили, Молдавияда 2 йилда бир марта, Литвада ва бизнинг мамлакатимизда 5 йилда бир марта ўтказиш белгиланган. Нав янгилашнинг муддати кўпинча элита уруғлари жамоа, ширкат хўжаликларида кўпайтирилганда ҳар бир кейинги репродукция ўзининг ҳосил сифатини йўқотиб, тез бузилиб бориши, шунингдек, уруғларни етиштириш имкониятлари ҳисобга олиниб, тавсия этилади. Бироқ экиш учун тавсия этилган элита уруғлари олдингиларига нисбатан ҳосилдорлиги бўйича устун бўлмаса, у ҳолда нав янгилашни уруғ бошқа нав ва экинлар уруғи билан ифлосланганда, касалланганда ёки апробация пайтида яроқсиз деб топилганда ўтказиш лозим. Нав янгилаш муддатини белгилашда ҳар доим нав қанча вақт ичида қандай тезлик билан ўзининг ҳосилдорлик сифатини пасайтириб ёмонлашиб кетади деган савол туғилади. Навнинг ёмонлашиши ўсимликнинг ирсиятига боғлиқ. Ирсият барқарор бўлса, уруғ кўпайиши жараёнида нав бир қанча бўғинлар давомида ўзининг белги ва хусусиятларини мустаҳкам сақлаб қолади. Буни

донли ва бошқа экинларнинг эски маҳаллий навларидан якка танлаш йўли билан яратилган ва кенг тарқалган селекцион навлар мисолида кўриш мумкин. Арпанинг Венер, сўлининг Победа, Жавдарнинг Вятка навлари 40-50 йилдан ортиқ давр давомида катта майдонларда экилмоқда ва уларда ҳеч қандай бузилиш аломатлари сезилмайди. Картошканинг кенг тарқалган Ранняя Роза нави бундан 115 йил илгари (1887 йил) яратилган. Ғўзанинг 108-Ф нави ҳам катта майдонларда 50 йилдан ортиқ давр ичида экилмоқда. Бундай мисолларни куплаб келтириш мумкин. Навлар тўғри агротехника шароитида ҳосил сифатини ифодаловчи биалогик хусусиятларини ва морфологик белгиларини узоқ вақт давомида мустахкам сақлаб қолади. Илмий-тадқиқот муассасаларида нав ичида ўзгарувчанликдан фойдаланиб қайта якка танлаш ўтказиш билан донли экинларининг кенг тарқалган навларини яхшилаш ишлари ҳеч қандай натижа бермаганлиги бу навлар, айниқса линияли навлар жуда барқарор ирсиятга эга эканлигини кўрсатди. Демак, ичидаги ўзгарувчанликдан фойдаланиб янги нав яратиш ёки яхшиланган элита уруғларини етиштириш самара бермайди. Уруғларни юқори агротехника шароитларида етиштирганда уларнинг ҳосилдорлик сифати мустаҳкам сақланиб қолар экан. Мажбурий нав янгилаш янги навнинг уруғи илмий-тадқиқот муассасаларида яхшиланган уруғга нисбатан анча серғосил бўлган тақдирда ўтказилиши мумкин. Агар яхшиланган элита уруғлар бўлмаса, нав янгилаш апробациядан олинган маълумотларга асосланиб ўтказилади. Нав янгилаш жараёнида барча хўжаликларни янгитдан районлаштириш навларнинг элита ва 1-репородукция уруғлари билан таъминлашда бирламчи уруғчилик муҳим аҳамиятга эга. Чунки элита уруғлари етиштириш билан

бирламчи уруғчилик шуғулланади. Бирламчи уруғчилик 3 та питомникдан иборат: 1. бўғинларни биринчи йил синаш питомниги ёки танлаш питомниги. 2. бўғинларни иккинчи йил синаш питомниги ёки уруғчилик питомниги. 3. 1 – 2 йил кўпайтириш питомниги. Бу питомникларнинг вазифаси юқори сифатли суперэлита ва элита уруғлари етиштиришдир. Экин хили ва нави ҳамда уруғ етиштириш ҳажмига қараб элита уруғи етишитириш турлича бўлиши мумкин. Элита уруғини етиштириш мураккаб, малакали меҳнатни талаб этадиган жараёндир. Бунда қуйидагиларга қатъий амал килиш керак: а) навнинг барча қимматли биологик ва хўжалик белги ва хусусиятларини дастлабки ҳолатда сақлаб туриш; б) қимматли белги ва хусусиятларнинг яхшиланиб бориши учун қулай шароит вужудга келтириш; в) уруғларни тез суръатлар билан кўпайтириб, касаллик ва зараркунандалардан тозалаб, навнинг механик ҳамда биологик ифлосланишига йўл қўймай нав софлигини юқори даражада сақлаш. Ҳар қандай ҳолатда ҳам элита уруғларини етиштириш бошланғич материални ташкил этишга, энг яхши бўғинларни синашга ва уларга кўпайтиришга асосланади. Элита уруғларини етиштиришда маҳсулдорлик ва бошқа қимматли белгилар бўйича энг яхши ўсимликлар ва уруғлар танланади, улар қулай шароитда парвариш қилинади, касаллик ва ҳашоратлар билан зарарлантирилмасдан, баҳорги ғалла экинларни қиш олдидан экиш каби қулай усуллардан фойдаланилади.

Кўпчилик экинларнинг элита уруғлари якка танлаш ва танлаб олинган ўсимликларнинг бўғинларини баҳолаш йўли билан, айрим ҳолларда оммавий танлаш усули асосида ҳам етиштирилади. Охирги йилларда биотехнология усулларидан ҳам фойдаланиб элита уруғлари етиштирилмоқда. Масалан картошканинг вирусдан ҳоли уруғлигини етиштиришда учки меристема тўқимаси қисмини махсус ўстириш моддасида ўстириб, қабул қилинган усулда элита уруғи ҳосил қилинади. Дон ва дуккакли дон экинларининг элита уруғини етиштиришда бирламчи уруғлик питомникларига экиш учун қуйидаги уруғларнинг биронтасидан фойдаланилади: - районлаштирилган навларнинг нав тозалиги (ўзидан чангланувчи ўсимликларда) ва типиқлиги (четдан чангланувчи ўсимликларда) юқори бўлган кўпайтириш питомнигидан, супер элита ёки репродукция экинлар экилган далалардан якка танлаб олинган ўсимликларнинг (бошоқларнинг, рўвакларнинг) уруғлари; - навнинг эгаси бўлган муассасаларнинг олдиндан кўпайтириш даласидан олинган уруғлар; - биринчи марта районлаштирилган навларнинг селекция станцияларидаги кўпайтириш ва конкурс нав синаш далаларидан олинган уруғлар. Якка танлаш усулидан фойдаланиб, элита уруғларини етиштириш тартиби қуйидагича: Биринчи йилги бўғинларни синаш (танлаш) питомнигига навнинг навдорлиги ва типиқлиги юқори бўлган экинзорлардан якка танлаб олинган ўсимликларнинг (бошоқларнинг, рувокларнинг) уруғларидан иборат авлодлар экилади. Бу питомник микрорельефи ва унумдорлиги бўйича жуда яхши текисланган далага жойлаштирилади.

Биринчи йилги бўғинларни синаш питомникларига кўпинча мингга яқин (300 тадан кам бўлмаган) энг яхши авлодлар экилади. Авлодларнинг сони уларни асосий миқдор белгилари; поянинг узунлиги, умумий маҳсулдорлиги, битта ўсимлик донининг оғирлиги, маҳсулдор тўпланиш, бошоқдаги дон миқдори, 1000 та доннинг оғирлиги, доннинг сифати ва бошқа қимматли хўжалик- биологик белгилари бўйича таққосланаётганда пухта баҳолашга имкон берадиган бўлиши керак. Биринчи йилги синаш питомнигига ўсимликларнинг ўсиши ва ривожланиши устидан тегишли кузатишлар олиб борилади, ёмон курсаткичларга эга бўлган (касалланган, ифлосланган) авлодлар ўзидан чангланувчи экинлардан ҳосилни йиғиштириш олдидан, четдан чангланувчилардан эса гуллаш олдидан олиб ташланади. Қолган энг яхши оилалар алоҳида-алоҳида уриб олиниб, янчилади, лабараторияда баҳоланиб, яроқсизлари ташланиб, қолганларининг уруғи кейинги иккинчи йилги бўғинларни синаш питомнигига экилади. Биринчи йилги синаш питомнигидан танлаб олинган оилалар миқдор белгилар бўйича ва вариацион қаторлар тузилиб, олинган маълумотлар математик йўл билан текширилиб чиқилади. Бунда нав ичидаги ирсий ва ирсий бўлмаган ўзгаришларни бир биридан ажратиб олиш учун ва вариацион қаторларнинг асосий кўрсаткичлари - оилаларнинг барча йиғиндиси учун белгиларнинг ўртача ифодасидан ( S ) ва уларнинг стандарт четланишидан (Х) фойдаланиш энг яхши натижа беради. Булардан фойдаланиб барча линияларнинг синфлари аниқланади. 1-синфга Х-35; 2-синфга Х-25; 3-синфга –Х= S , 4-синфга Х+ S ; 5- синфга Х+2 S ва 6-синфга Х+3 S кўрсаткичли оилалар киритилади. Иккинчи йили бўғинларни синаш птомнигига экиш учун Х+2S синфига мансуб бўлган линияларнинг уруғлари ажратиб олинади. Иккинчи йилги бўғинларни синаш питомнигига олинган 300 дан ортиқ линияларнинг уруғлари экилади. Ҳар бир линия 2-3 қайтаришда экилади. Бу питомникда ҳам ўсув даврида дала кўриклари ўтказилиб навга хос бўлмаган

касалланган линиялар чиқариб ташланади. Танлаб олиш учун қолган энг яхши линияларнинг ҳосили алоҳида-алоҳида йиғиб олинади ва дони бўйича лабараторияда баҳоланади. Линияларнинг ҳосилдорлиги бўйича олинган маълумотлар математик йўл билан текширилади ва синфларга ажратилади. Умумий ҳосилдорлиги бўйича Х+2 S синфига кирган линиялар кўпайтириш питомнигига экиш учун танлаб олиниб уруғи бирлаштирилади. Иккинчи йилги бўғинларни синаш питомнигидан танлаб олинган энг яхши линияларнинг бирлаштирилган уруғлари кўпайтириш питомнигига сеялка ёрдамида экилади. Кўпайтириш питомнигида уруғ етиштириш экинларнинг кўпайиш коэфицентига ва элита уруғларига бўлган талабга қараб бир йилдан тўрт йилгача давом этиши мумкин. Кўпайтириш питомнигининг вазифаси уруғларни имкони борича тез кўпайтиришдир. Бу питомникда ўсув даврида нав тозалиги бўйича ўтоқ ўтказилиб, навга хос бўлмаган ва касалланган ўсимлик юлиб ташланади. Кўпайтириш питомнигида етиштирилган уруғларнинг мутлақо соф бўлиши талаб қилинади. Кўпайтириш питомнигида етиштирилган ҳосил комбайнда йиғиб олиниб уруғлар тозаланади ва сараланади ва дорилангандан кейин янги қопларга солиниб яхши жихозланган омборлада сақланади. Бу уруғлардан кейинги йил суперэлита, суперэлитадан кейин эса элита уруғларни олиш учун фойдаланилади. Бирламчи уруғ питомниларида илмий-тадқиқот муассасасида селекция экинлари учун қабул қилинган усуллар экиш тартиби ва етиштириш агротехникаси қўлланилади. Элита уруғлар етиштиришда бирламчи уруғчилик питомникларида элита уруғ етиштириш учун кенг қаторлаб (кузги буғдой 45Х10-1 схемада) экиш қўлланади. Бу усул нисбатан кам уруғ сарфлаб йирик, яхши тўлишган, салмоқдор уруғ олишга яъни экиннинг кўпайиш коэфицентини оширишга имкон беради.

Кенг қаторлаб экиш усули қўлланилганда ўсимликларнинг қаторларда жойлашиш қалинлигига катта эътибор берилади. Қаторларда ўсимликларнинг қалинлиги керакли миқдорда бўлганда ўсимликларнинг биологик чидамлилиги юқори бўлиши учун қулай шароит вужудга келади, ҳосилдорлик ошади, уруғларнинг сифати яхши бўлиб купайиш коэфиценти ошади. Оммавий танлаш усули билан дон ва дуккакли дон экинларининг элита уруғларини етиштириш қуйидаги тартибда ўтказилади. (Схема) Кўпайтириш питомнигига экиш учун талаб қилинадиган миқдордаги типик ўсимликларни, бошоқ ёки рувакларни оммавий танлаш кўпайтириш питомниги, суперэлита ёки элита каби серҳосил майдонларда ўтказилади. Танлаб олинган ўсимликларнинг (бошоқ ёки рувокларнинг) уруғи ажратилиб текширилади ва яроқсизлари ташланади. Экиш учун олинган уруғлар лабаратория ғарвирларида сараланиб экиш олдидан дориланади. Оммавий танлаш схемаси 1 йил – юқори репродукцияли навдор пайкаллардан ёки питомниклардан навга хос энг яхши ўсимликларни танлаш; 2 йил - энг яхши ўсимликларни бирлаштириш; 3 йил – 1 чи –2 ни йил кўпайтириш питомниги; 4 йил - Супеэлита; 6 йил - Элита. Экинларнинг кўпайиш коэфиценти кам бўлиб, элита уруғларига талаб катта бўлса, шунингдек, танлаш ҳар йил ўтказилмаса кўпайтириш питомнигида уруғ

етиштириш – 3 йил давом эттирилади, экиш учун олдинги шу питомникдан олинган уруғлардан фойдаланилади. Кўпайтириш питомнигида нав тозалигининг юқори бўлиши учун ўсув даврида негатив танлаш ўтказилиб типик бўлмаган, касалланган ўсимликлар ва бегона ўтлар юлиб ташланади. Кўпайтириш питомнигидан олинган уруғлардан суперэлита экинларини барпо этиш учун фойдаланилади. Элита уруғлари сперэлита уруғларидан ёки иккинчи йилги бўғинларни синаш питомнигидан ва купайтириш питомнигидан олинган уруғлардан етиштирилади. Бу экиннинг хилига ва элита уруғ етиштириш ҳажмига боғлик. Навларнинг биолигик ва механик ифлосланиш олдини олиш, касалланишига йул қўймаслиги учун бир навнинг барча уруғлик питомникларини бошқа уруғлик питомникларидан айниқса, шу экиннинг селекция майдонларидан чекланган майдонларга жойлаштириш лозим. Дон ва дукакли дон экинлари маҳаллий навларнинг элита уруғи юқори агротехника шароитида етиштириш йўли билан олинади. Бунда яхши ривожланмаган, касалланган, мазкур навга хос бўлмаган ўсимликлар доимо юлиб ташланади. Маҳаллий навларниг элита уруғларини етиштириш билан мазкур нав тарқалган районлардаги илмий-тадқиқот муассасалари, қишлоқ хўжалик олий ва ўрта махсус юртларининг ўкув – тажриба хўжаликлари шуғулланадилар. Янги районлаштирилган навларнинг элита уруғлари етарли миқдорда бўлса одатдаги тартибда илмий-тадқиқот муассасаларида етиштирилади. Агар улар кам миқдорда бўлса, илмий-текшириш муассасаларига элита уруғларининг етиштиришнинг қисқартирилган усулларидан фойдаланиш учун рухсат берилади. Элита уруғларини тез етиштириш учун навнинг ҳар қандай репродукцияли уруғларини экиб, юқори агротехника шароитида парвариш қилиб, олинган ҳосил элита уруғлари деб расмийлаштирилади. Бундай

майдонларда негатив танлаш ўтказилиб ўсув даврида нав ва тур тозалиги бўйича яхшилаб утоқ қилинади, касалланган ва ёмон ривожланган ўсимликлар юлиб ташланади. Тезлик билан етиштирилган элита уруғлари давлат стандарт талабларига тўлиқ жавоб берадиган бўлиши шарт. Бирламчи уруғчиликнинг дастлабки босқичларида эҳтиёт фонди уруғга бўлган талабнинг 100 %, суперэлита учун 50 % миқдорида ташкил этилади. Элита ва I репродукция уруғлар учун эхтиёт фонди илмий-тадқиқот муассасаларида нав янгилаш жараёнида хўжаликлар талабини 25-30 % миқдорида ташкил этилади. Кузги экинларнинг ва 1 репродукция уруғлари учун ўтувчи фонд уруғга бўлган талабнинг 100 % миқдорида булади. Баҳорги экинлар бўйича барча майдонга 100 % миқдорга эҳтиёт фондига эга бўлиш талаб этилади. Ђўза элита уруғини етиштириш. Районлаштирилган янги навнинг дастлабки кўпайтиришдан олинган уруғлари жамоа ва ширкат хўжаликларда жойлашган элита уруғчилик хўжаликларинг элита питомнигига экилади. Элита питомнигидан олинган уруғлар кейинги йил ўша хўжаликда яна экилади ва 1 репродукция уруғ етиштирилиб, бошқа хўжаликларда экиш учун фойдаланади. Натижада 2 репродукция уруғ олинади. Иш шу тартибда 3 репродукцияни экишгача давом этирилади. 3 репродукциядан олинган уруғлар кейин экилмайди, мой ва бошқа маҳсулотлар олиш учун фойдаланилади. Шундай қилиб, нав чигитни кўпайтиришда элитадан 3 репродукциягача бўлган давр 4 йил давом этади.

Районлаштирилган янги нав уруғини кўпайтиришда ҳар йили уруғлик етиштирувчи элита уруғчилик хўжаликларидаги элита питомниклари дастлабки пункт ҳисобланади. У ерда иш икки йўналишда олиб борилади: - элита уруғларини етиштириш, - бошланғич ўсимликларни танлаш. Бу ўсимликлар уруғи элита питомнигига экиш учун жўнатилади. Янги нав районлаштирилиши биланоқ олиб борилаётган элита – уруғчилик ишлари дастлабки кўпайтирувчи хўжаликдан ишлаб чиқариш элита хўжалигига топширилади. Уруғлик етиштирадиган элита хўжаликлари тупроқ иклим шароити деярли бир хил бўлган зоналар бўйича ташкил этилади. Ҳар бир элита хўжалиги ғўзанинг районлаштирилган, фақат битта нави уруғини етиштиради. Элита уруғи етиштирувчи хўжаликларда бошқа ғўза навларини экиш ва синаш мумкин эмас. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1998 йил 25 ноябрдаги қарорида: “1999-2000 йилларда пахта навини янгилаш ва жойлаштириш Дастури” тўғрисидаги “Хўжаликларда фақат битта нав, туманларда иккитадан ва вилоятларда тўрттадан кўп бўлмаган рўйхатдан ўтказилган ва учта истиқболли навлари экиладиган бир шароитда пахта навини яхшилаш ва жойлаштиришнинг белгиланган тартибда қатъий риоя қилиниши таъминлансин” деб айтилган. Шу қарорда пахта нави аралашиб кетишига навларни районлаштириш дастурида назарда тутилмаган навлар экилишига олиб келувчи хўжаликлар раҳбарлари ва бошқа маъсул шахсларнинг шахсий жавобгарлигини ошириш тўғрисида айтилган. Ҳар бир элита хўжалиги 4 йиллик схема бўйича планли равишда нав янгилаш учун етадиган миқдорда (тахминан 40-50 гектарга элита уруғи етиштиради). Агар 50 га майдонга элита чигит етиштирилса, келгуси йил бу уруғ 400 га етиб 1 репродукция чигит майдонини ташкил қилади. Ундан олинган уруг 2500 га майдонни эгаллаб 2 репродукция чигити олинади ва навбатдаги йилда 10000

га 2 репродукция чигити экилади. Бу пайкалдан 10 минг гадан олинган 3 репродукция чигити 40 минг га экилиб, 4 репродукция чигитлари экилмай, мой заводларига топширилади. Ғўзанинг элита уруғларини етиштиришнинг икки йули мавжуд: - нав ичида чатиштириш ўтказмасдан, - нав ичида чатиштириш ўтказиш йули. Бу усул охирги йилларда ўтказилмай қўйган. Ҳар бир истиқболли ғўза навини яратган селекцион муассаса ёки муаллиф шу нав районлаштирилгунга нав ичида чатиштириш натижасини ўрганиб чиқиб, уни қўллаш ёки қўлламасликни белгилаб беради. Нав ичида чатиштириш ўтказмасдан элита уруғи етиштириш қуйидагича. Элита уруғлар етиштиришнинг бу йўли юқори агротехника шароитида етиштирилган энг яхши техник ўсимликларнинг 2-3 бўғинини синаб, чексиз якка танлашни ўтказишга асосланган. Бу усулда навнинг элита чигитини етиштириш учун 3 та питомник ташкил этилади. - биринчи йилги уруғлик питомниги - иккинчи йилги уруғлик питомниги - уруғликни купайтириш питомниги. Биринчи йилги уруғлик питомнигида якка танлаш йўли билан олинган энг муносиб бўғинларнинг танлаш ва кўпайтириш ўтказилади. Бу питомникнинг майдони шу элита хўжалигига қарашли барча майдонларда нав янгилашнинг 4 йиллик схемаси бўйича ҳар йили керак миқдорда уруғ кўпайтиришнинг ҳамма босқичлари навга хос белги ва хусусиятларни сақлаган ҳолда элита уруғлари етиштиришни таъминлаш зарур. Биринчи йилги уруғлик питомнигига одатда ўз уруғчилик хўжалигидаги энг яхши оилалардан якка танлаб олинган камида 1500 та ўсимликнинг чигити экилади.

Якка танлаб олинган ҳар бир қисм чигит алохида қаторга 40-50 уядан – қўлда ёки мослаштирилган сеялка билан уялар ораси 30-40 см қилиб экилади. Питомникнинг майдони 0,5 дан 1,0 гектаргача бўлади. Ягоналаш мажбурий бўлиб ҳар бир уяда биттадан ўсимлик қолдирилади ва ўсимликнинг ҳамма марфологик белгилари, айниқса, ҳосил шохлари нормал ривожланиши учун шароит яратилади. Бу эса ўсимликларни типиклигини тўғри баҳолаш учун зарурдир. Ўсимликларни ўстириш ва текшириш энг маъсулиятли, сер меҳнат иш ҳисобланади. Дала икки марта: ғўза ялпи гуллаганда ва кўсаклар очила бошлаганда текширилиб, морфологик белгилари жихатдан типик бўлмаган оилалар ва ривожланишдан орқада қолаётган, гоммоз ёки вилт билан касалланган ўсимликлар белгиланади. Сўнгра улар дала дафтарига ёзилиб «брак» деган этикетка тақилади. Яхши оилалардаги айрим типик бўлмаган ёки касалланган ўсимликлар юлиб ташланади. Типик бўлмаган ўсимликлар 2 фоиздан ошган оилалар хам брак қилинади. Иккинчи марта далани текширишда ўсимликлар айниқса, синчиклаб кўрилади. Бу вақтда пахтанинг ёки толанинг сифатига органолептик усул билан баҳо бериш мумкин. Бу н да типик бўлмаган оилаларни ва ўсимликларни қўшимча бракка чиқаришдан ташқари, кам ҳосилли, кеч пишар, касалланган ва зараркунандалар шикастлаган айрим оилалар хам брак қилинади. Биринчи йилги уруғлик питомнигидаги уруғлик, пахтани ҳосили бир марта, ҳар бир туп ғўзада 6-7 та очилган кўсаклар борлигида қуйидаги тартибда териб олинади: а) анализ учун намуналар териб олиш; б) брак қилинган оила ва ўсимликлар ҳосилини териш; в) танлаб олинган оилалардаги уруғлик пахтани териш. Танлаб олинган ҳар бир оиланинг 100 та кўсагидан териб олинган пахта ҳосили анализ учун намуна дейилади.

Пахта намунасини олишда оиладаги соғлом, нормал ўсган ҳамма ўсимликларнинг иккинчи ва учинчи ҳосил шохларидан 1-2 та кўсак териб олинади. Бу кўсакларни тўғри ҳисоблаб бориш учун улар катакчалардан иборат махсус яшикларга солинади. Ҳар бир намуна алоҳида халтага солиниб, устига оила номери ёзилади, ичига ҳам худди шундай номерли этикетга қўйилади. Кўсакнинг вазни тола чиқиши ва узунлигини текшириш учун олинган намуналар лабараторияга топширилади. Брак оила ва ўсимликларнинг ҳосили яхши олилаларнинг ҳосилидан 1-2 кун олдин терилиб пахта заводига топширилади. Танлаб олинган оилаларнинг ҳосили ҳар бир оила учун олдиндан номерлаб, тайёрлаб қўйилган қопларга алоҳида терилади. Қопларнинг ичига устига ёзилган номер билан бир хил этикетга солинади. Уруғлик пахта 7-8 хосил шохларигача бўлган биринчи, иккинчи ўринда жойлашган соғлом ва тўлиқ очилган кўсаклардан териб олинади. Ҳар бир оиладаги ўсимликлардан териб олинган пахта тарозида алоҳида алоҳида тортилиб, бир ўсимликдан ва бир қатордаги ўсимликлардан олинган ҳосил аниқланади. Бунда ҳар бир оиладан териб пахта ҳосилига барча оилалардан терилган ва намуна пахта ҳам қўшилади. Далани текшириш, лабаратория анализларининг натижаларига ва оилага ўтган йили берилган бахога асосланиб иккинчи йилги уруғлик питомнигига экиш учун оилалар танланади. Иккинчи йилги уруғлик питомнигининг вазифаси биринчи йилги уруғлик питомнигида оилаларнинг энг яхши бўғинларини танлаш ва кўпайтиришдир. Бу питомникка биринчи йили уруғлик питомнигидан танланган энг яхши оилаларнинг чигити 2,5 – 4,0 гектарга экилади. Ҳар бир оила ғўзанинг навига ва тупрок унумдорлигига қараб уялар ораси 30 – 40см қилиб, ҳар қаторга 100 уядан қўлда ёки сеялка билан экилади. Ягоналашда ҳар бир уяда биттадан

ўсимлик қолдирилади. Экинларни текшириб туриш биринчи йилги уруғлик питомнигидаги каби муддатларда ўтказилади. Далани текширишнинг натижалари ва оилага ўтган йили берилган баҳо асосида брак оилалар белгиланади, кейинги йили уруғликка кўпайтириш ҳамда улардан биринчи йилги уруғлик питомнигига экиш учун энг яхши ўсимликлар якка танлаб олинади. Иккинчи йилги уруғлик питомнигидаги пахтанинг ва ундан чиқадиган толанинг хўжалик сифатларини баҳолаш учун ҳар бир оиладан 100 та кўсакдан иборат намуна териб олиниб, кўсакнинг йириклиги, тола чиқиши, тола узунлиги ва пишиқлиги ҳамда метрик номери бўйича тўлиқ анализ қилинади. Пахта ҳосилини йиғиб олиш биринчи йилги уруғлик питомнигидаги тартибда ўтказилади. Уруғликка кўпайтириш питомнигининг вазифаси иккинчи йилги уруғлик питомнигидан олинган оилаларни танлаш ва кўпайтиришдир. Иккинчи йилги уруғлик питомнигидан танлаб олинган яхши ўсимликлар оилаларининг чигити экилиб, кўпайтирилади, 30 – 35 гектар майдонга камида 250 авлод трактор сеялкаси билан экилади. Экишни осонлаштириш учун экишгача барча оилалар уруғ миқдорига қараб группаларга бўлинади. Миқдори бир хил бўлган оилалар бир группага киритилади. Группадаги уруғ миқдорига қараб экиладиган майдон танланади ва оилаларнинг ҳар бир группаси учун қаторлар сони белгиланади. Ягоналашда ҳар бир уяда биттадан ўсимлик қолдирилади. Уруғликка кўпайтиришда дала кўсаклар очила бошлаганда бир марта текширилиб, энг яхши оилалар танлаб олинади ва типик бўлмаган кечпишар, кам ҳосилли, касалланган оилалар брак қилинади. Уруғлик пахта ҳосили икки марта: аввало 4 – 5 ҳосил шохларигача, сўнгра 7 – 8 ҳосил шохларигача очилган яхши кўсаклар териб олинади. Биринчи навбатда брак оилалар ва ўсимликларнинг ҳосили терилиб топширилади.

Танлаб олинган муносиб ўсимликларнинг пахта ҳосилини бир жойга тўплаб, қопларга жойлаб, устига ва ичига этикетка ёзилади. Этикеткага келиб чиқиш, нави, элиталиги, терилган вақти кўрсатилади. Элита уруғ тайёрлов пунктига топширилади. Элита чигитлар 100 % соф, стандарт талабларга жавоб берадиган, унувчанлиги бўйича 2 классдан кам бўлмаслиги керак. Биринчи репродукция экиладиган майдонлар элита хўжаликларида жойлаштирилади. Биринчи репродукция уруғ элита уруғи экилиб олинган ҳосил, навнинг софлигини сақлаш учун махсус бригада ерларига бошқа репродукцияларга аралаштирилмасдан экилади. Кўсаклар очилишидан олдин ёки очила бошлаганда биринчи репродукция майдонидаги нав учун типик бўлмаган ўсимликлардан тозаланади. Уруғлик пахта қўлда икки марта: биринчи марта ғўзанинг 4 – 5 ҳосил шохларининг ҳар бирида камида бир дона кўсак очилганда, иккинчи марта эса 7 – 8 ҳосил шохларида биринчи кўсаклар очилиши билан терилади. Бунда фақат нормал ривожланган, соғлом, тўлиқ очилган кўсакларнинг пахтаси терилади. Уруғлик пахта тайёрлов пунктига топширилишдан олдин офтобда 1 – 2 кун қуритилади. Бу усул уруғликнинг сифатини анча яхшилайди. Қуритилган пахта қопларга жойланади. Қопга уруғлик пахтанинг келиб чиқиши, нави репродукцияси, терилган вақти ёзилган этикетка ёпиштирилади. Қоп ичига ҳам шу маълумотлар ёзилган экикетка солиб қўйилади. Уруғлик пахта тайёрлов пунктига қоплар бўйича топширилади. Биринчи репродукция нав софлиги 99 % дан паст бўлмаслиги керак, чигит уруғлик сифати бўйича давлат стандартлари талабларига жавоб бериши ва уқувчанлиги 2 классдан паст бўлмаслиги керак. Иккинчи репродукция экин майдони элита хўжалигига яқин жойдаги, ҳосилдорлик жиҳатидан энг яхши жамоа ёки ширкат хўжалигига жойлаштирилади. Уруғлик экиладиган асосий майдон (учинчи репродукция) пахта тозалаш заводи зонасидаги энг яхши хўжаликларда жойлаштирилади.

Иккинчи ва учинчи репродукцияларнинг майдонларида қуйидаги ишлар бажарилади: - Уруғлик фондини эҳтиётлик билан сарфлаш, янги чигитни белгиланган нормадан оширмасдан экиш; - Қунд билан апробация қилиш; - Уруғлик пахтани алоҳида териб олиш қоидасини бажариш; - Хўжалик тузилган шартнома бўйича ўз зиммасига олган ҳамма мажбуриятларини бажариш. Хўжаликларда барча уруғчилик ишларини бажариш уруғчилик агрономига юклатилган. У уруғликка оид ҳамма ҳужжатларни тузади, экиш учун белгиланган чигитни нормага мувофиқ сарфланишини текширади, туман апробатор – агрономи ёки туман назорат марказининг вакили раҳбарлигида уруғчилик экинларни апробация қилади, уруғлик пахтани тўғри териб олишни ва тузилган шартнома бўйича ҳамма хўжалик мажбуриятларини бажаришни уюштиради. Барча навларнинг репродукция чигити пахта тозалаш заводларида, тайёрлов пунктларида, жамоа, ширкат хўжаликларида қопларга солиниб, партияларга ажратилган ҳолда қуруқ омборларда, шийпонларда сақланади. Қоп етишмаганда иккинчи ва кейинги репродукция чигитлари зарарсищлантирилгунга қадар омбор ёки шийпонларда уюм ҳолида сақланади. Чигитнинг ҳар бир партияси сақланаётган жойга партия номери, уруғликнинг оғирлиги, олинган йили, ғўза нави, репродукцияси, навлилиги, далалар группаси унувчанлиги, муайян партия қайта ишлаган вақт (бошланиши ва охири) ёзилган паспорт олиб қўйилади. Ҳар икки ойда бир марта намуна олиб, анализ қилиниб, сифати текширилади. Республикамизнинг пахта маҳсулотларига дунё бозорида талаб ортиб бормоқда. Эндиги вазифамиз жаҳон бозорига тўлиқ жавоб берадиган даражага

етказиш. Жаҳон бозорида толанинг технологик белги ва хусусиятлари тола узунлиги, айниқса толанинг микронейр кўрсаткичига катта эътибор берилади. Микронейр кўрсатгичи спинлаб HVI ўлчовида қуйидагича: 1. Жуда ингичка тола – 3,0 дан паст; 2. Ингичка тола – 3,0 дан 3,9 гача; 3. ¡рта ингичка тола – 4,0 дан 4,9 гача; 4. Қўпол тола – 5,0 дан 5,9 гача; 5. Жуда қўпол тола – 6,0 ва ундан зиёд. Селекционер олимлар янги нав яратиш жараёнида толанинг сифати белги ва хусусиятларига катта аҳамият беришлари керак.

O'xshashlar

Нав ва уруг назорати

Нав ва уруг назорати

Давлат нав синаши

Сабзавот экинларида нав ва уруғ назорати

Сабзавот экинлари систематикаси нав ҳақида тушунча