Issiqxonalarda ko’chatlarni yetishtirish sharoitlariga talabi, ularni issiqxonalarda yaratish va sozlash uslublari - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Issiqxonalarda ko’chatlarni yetishtirish sharoitlariga talabi, ularni issiqxonalarda yaratish va sozlash uslublari

Yuklangan vaqt:

29.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

16111.5625 KB

Ko'chirib olish

Issiqxonalarda ko’chatlarni yetishtirish sharoitlariga talabi, ularni issiqxonalarda yaratish va sozlash uslublari Reja: 1. Issiqxonalarda yorug’lik tartiboti 2. Issiqxonalarda harorat tartiboti 3. Issiqxonalarda havo va tuproq namligini sozlash 4. Issiqxonalarda havo-gaz tartiboti

HARORAT YORUG’LIK KARBONAT ANGIDRID TUPROQ NAMLIGI HAVO NAMLIGI OZIQ MODDALAR Ko’chat miqdori va uni chiqishi muddatlari, o’simlik va kompleks tashqi muhit sharoitlarini bir-biriga murakkab ta‟sirining natijasidir. Muhit sharoitlarini hisobga olmay sabzavot ko’chatlarini yetishtirish texnologiyasini to’g’ri olib borish va qoniqarli hosil olish mumkin emas. Ko’chat o’stiriladigan inshootlarda o’simliklarni xususiyatlari, yoshi, navi va o’stirish maqsadlarini hamda mavjud iqlim sharoitlarni hisobga olgan holda sun‟iy mikroiqlim va maqbul tuproq muhitini yaratish imkoni mavjud. Mikroiqlim – bu har qaysi ekin o’stiriladigan inshootlarda havo va ildiz joylashgan muhitdagi barcha fizik o’lchamlardir (parametrlar). Isitish tuproq va havoni namlash, shamollatish, gazlash, elektr yorug’lik berish tizimlari bilan jihozlangan zamonaviy issiqxonalarda o’simlik talablarini hisobga olib amalda sun‟iy iqlimni yaratish mumkin. Parniklarda va isitilmaydigan inshootlarda mikroiqlimni sozlashga erishish kamroq darajadadir. Bu inshootlarda mikroiqlim ko’pincha tashqi muhitga bog’liq. Ekin o’stiriladigan inshootlarda maqbul harorat, suv va havo tartibotlarini sun‟iy yaratish mumkin. Yorug’likni hozircha tabiiy quyosh radiatsiyasi hisobiga ta‟minlash samarali va faqat ayrim vaqtlarda elektr yoritkichlardan foydalaniladi.

Quyosh radiatsiyasi – iqlimni yaratuvchi asosiy jarayon bo’lib, mavjud joyda himoyalangan yer inshootlarini turi va xillari, tanlanadigan ekinlar va ularni yetishtirish muddatlarini belgilab beruvchi asosiy omil hisoblanadi. MIKROIQLIMNI NAZORAT QILISH Tepa va yon tomondan shamollatish Ichki tomondan shamollati Isitish tizim 18-rasm . Issiqxonalarda mikroiqlimni avtomatik sozlash Plyonkali qoplamalar ostida oyna ostidagiga nisbatan sutka davomidagi harorat keskin o’zgaradigan, havo namligi yuqori bo’ladigan, yorug’lik yaxshiroq va ultrabinafsha nurlarini miqdori balandroq bo’ladigan mikroiqlim yuzaga keladi. Plyonkalar o’simliklarni salbiy haroratdan saqlayolmasligi tufayli, ularni tez-tez qaytalaydigan sovuqlar o’tgandan so’ng qo’llaydilar.

O’simliklarni o’zi ham mikroiqlimga katta ta‟sir ko’rsatadi. Issiqxona ekini joylashgan havo va tuproq muhitida, o’simlik yashay oladigan mikroiqlim mintaqasi – agrofitoiqlim yaratiladi. Bu qonuniyatni o’zgartirish o’ziga xos xususiyatlarga ega, issiqxona maydoni va o’simliklarni massasi qanchalik katta bo’lsa, bu xususiyatlar shunchalik sezilarli bo’ladi. Issiqxonalarda mikroiqlimni hozirgi paytda zamonaviy uskunalar va sensorlar bilan boshqarilmoqda (18-rasm). 1. Issiqxonalarda yorug’lik tartiboti Issiqxonalarda yorug’likni ahamiyati va unga talabi. Yorug’lik o’simliklar uchun energiya beruvchi manba hisoblanadi. Tarkibida xloro-fill bo’lgan yashil o’simliklar, nurli energiya yordamida organik moddalarni yaratish va to’plash qobiliyatiga ega, u o’z navbatida hosilni shakllanishini ta‟-minlaydi. Yorug’lik yana nafas olish, transpiratsiya va moddalarni harakati uchun sarflanadigan energiya manbai hisoblanadi. Ko’chatlarni issiqxonalarda o’sishi, rivojlanishi va hosildorligi uchun yorug’likni jadalligi va spektr tarkibi, qanchalik ahamiyatga ega bo’lsa, yorug’ kunning davomiyligi ham shunchalik ahamiyatga ega. Quyoshdan tushadigan yorug’lik qanchalik ko’p bo’lsa, havo harorati va CO 2 miqdori shunchalik (tegishli me‟yorgacha) yuqori bo’lishi kerak. Quyosh radiatsiyasi yorug’lik manbai hisoblanib, u turli to’lqin uzunligidagi elektromagnit tebranishlarga ega bo’ladi. 280-4000 nm (namnometr – metrni milliarddan bir ulushi) spektor doirasidagi to’lqin uzunligi qisqa to’lqinli, 4000- 10000 nm esa uzun to’lqinli radiatsiya deyiladi. 400-750 nm to’lqin uzunligidagi spektr qismi u ko’rinadigan spektr mintaqasi hisoblanib, uni inson ko’zi turli ranglarda xis qilib qabul qiladi. 750 nm dan katta bo’lgan spektor doirasidagi to’lqin uzunligi infraqizil, 400 nm dan pasti esa – ultrabinafsha nurlanishga kiradi. Nurli energiyaning asosiy qismi ko’rinadigan (44%) va infraqizil (54%) spktor

doirasiga to’g’ri keladi. Ultrabinafsha nurlanish odatda 2% tashkil qiladi va u faqat baland tog’larda 5-6% etadi. Radiatsiya to’g’ri, tarqoq (yoyilgan) va umumlashgan bo’lishligi bilan farqlanadi. To’g’ri radiatsiya xaraktdagi yuzaga to’g’ri quyoshdan keladigan parallel nurlarning to’p (tutam) ko’rinishida qabul qilinadi. Tarqoq – havo molekulalari va undagi muallaq qattiq va suyuq zarrachalar, bulutlar ta‟sirida parchalanib tushadigan radiatsiya. Radiatsiyaning (to’g’ri va tarqoq) umumiy yig’indisi umumlashgan (jamlangan) radiatsiya yoki radiatsiya balansi deb ataladi. Tarqoq radiatsiyaning solishtirma og’irligi o’rtacha 26% ni, to’g’riniki esa – 74% ni tashkil qiladi, ammo bu nisbat yil va sutkalik vaqt davomida, bulutli kun va boshqa omillarga qarab keskin o’zgaradi. Bulutli kunlarda to’g’ri radiatsiya bo’lmaydi, ertalab va kechqurun osmon tiniq bo’lganda uni solishtirma og’irligi katta emas. Tiniq kunlarning yarmidagi vaqtlarda uning ulushi 85% ga etadi. To’g’ri radiatsiya o’simlikni tashqi barglariga quyosh tomondan, tarqoq – salqin tomondan tushadi. O’simliklar uchun tarqoq (yoyilgan) radiatsiya katta ahamiyatiga ega. O’simliklarni hayoti faoliyati uchun to’lqin uzunligi 380 dan to 720 nm gacha bo’lgan optik nurlanuvchi maydonda o’simlik uchun fotosintezni ta‟minlovchi va boshqa fiziologik jarayonlarga ta‟sir etuvchi – FFR (fotosintetik faol radiatsiya) ayniqsa zarurdir. O’simliklar tarkibida vitaminlar miqdori va ularni sovuqqa chidamliligini oshiruvchi, poyasini cho’zilib ketishidan saqlaydigan, uzun to’lqinli ultrabinafsha (280 dan to 380 nm gacha) va issiqlik beruvchi hisoblangan qisqa infraqizil (720 dan to 800 nm gacha) nurlarini o’z ichiga olgan fiziologik faol radiatsiya ham ahamiyatlidir. FFR jadalligi maydon va vaqt birligida tushadigan nurli yenergiya miqdori bilan tavsiflanib, ming kkal/sm 2 da ifodalanadi. Quyosh energiyasi tarkibida FFR 45-50% ni tashkil qiladi. Quyoshning nurli energiyasi barglar tomonida to’liq ushlanmaydi. Uni ko’p qismi fotosintezda ishtirok etmay yon atrofdan o’tib ketadi. Bargga tushadigan

energiyaning 15% atrof muhitga tarqaladi, 10% barg orasidan o’tadi, 75% barg o’ziga singdiradi, undan 70% issiq-likka aylanib transpiratsiyaga sarflanadi va ekin o’stiriladigan xonaga tarqaladi (19-rasm). 19-rasm . Bargni yorug’likdan foydalanishi (Klaypvayk bo’yicha) Fotosintez uchun nurli energiya-dan foydalanish ko’p emas va u issiqxona ekinlari uchun – 0,3 dan 1-2% gacha bo’ladi. Yer yuziga tushadigan quyosh energiyasi quyosh yog’dusini davomiyligi, quyosh turishini balandligi va atmosfera havosini aylanishi bilan aniqlanadi. Quyosh yog’dusining davomiyligi geografik mintaqa va yil vaqtiga bog’liq. U yorug’ kunning uzunligidan juda kam. Vaholanki shimolda janubga nisbatan yorug’ kun uzunroq, bu yerda quyosh yog’dusi soatining soni havo ko’proq bulutli bo’lganligi tufayli kamroqdir. Quyosh yog’dusining davomiyligi barcha kengliklarda qish vaqtida qisqaradi. Yilning eng sovuq kunlarida – noyabrdan to fervalgacha MDH dagi o’rta mintaqalarida quyosh yog’dusi-ning davomiyligi O’rta Osiyo va

Kavkazga nisbatan 3-4 marta, quyosh radiatsiyasining kattaligi esa 8-10 marotaba kamdir (10-jadval). 10-javdal Quyosh radiatsiyasi jadalligini geografik mintaqa va yil vaqtiga bog’liqligi SHahar Quyosh yog’dusi soati soni Noyabr-fevralda quyosh radiatsiyasini kattaligi, kkal/m 2 jami yil bo’icha III-X XI-II Toshkent 2889 2393 496 52 Sochi 2292 1884 408 36 Irkutsk 2100 1724 376 25 Kiev 2087 1857 230 12 Novosibirsk 2041 1764 277 14 Kislovodsk 1932 1479 453 42 Riga 1812 1655 157 7 Sverdlovsk 1760 1530 230 10 Moskva 1574 1469 135 7 Leningrad 1563 1478 85 3 Quyosh yog’dusining davomiyligi hali quyosh radiatsiyasi o’lchamini to’la tavsiflay olmaydi, u ko’pincha yana quyoshni turish balandligi bilan ham aniqlab olinadi. Quyosh balandga ko’tarilgan sari quyosh radiatsiyasining jadalligi tobora oshib boradi. Janubiy tumanlarda, quyoshni turish balandligi shimolga nisbatan ko’p-roq. Barcha kengliklarda kun davomida kunning yarmidagi soatlarda eng yuqori, ertalab va kechqurun eng past, yil davomida esa – iyun oyida juda yuqori, dekabr oxiri – yanvar boshlarida juda past bo’ladi. Atmosfera tarkibida suv parlarining yuqoriligi, uni bulutli, changlangan va tutunli bo’lishi quyosh radiatsiyasi jadalligini sezilarli darajada kamaytiradi. FFR ochiq maydonda va issiqxona ichiga tushimi keskin farqlanadi. Oyna, plyonka va tiniq bo’lmagan qoplama elementlari tomonidan quyosh radiatsiyasini yutilishi va qaytarilishi natijasida uni ko’p yo’qolishi sodir bo’ladi.

Ko’pchilik sabzavot ekinlari uchun maqbul quyosh radiatsiyasini jadalligi sutka davomida 3 ming kkal/m 2 hisoblanadi. Bunday jadallik Markaziy Osiyoda yanvar va fevralda ham bo’lishi mumkin. O’simliklarda fotosintez yorug’likni jadalligi juda past bo’lganda boshlanadi. Uni jadalligi 0,01 kkal/sm 2 daqiqa bo’lganda fotosintez hisobiga hosil bo’lgan organik moddalar ularni nafas olish sarfiga teng bo’ladi. Yorug’lik jadallashgan sari fotosintezni jadalligi ham ortib boradi. Yorug’lik jadalligi 0,2-0,3 kkal/sm 2 daqiqada, salqinsevar o’simliklarda va 0,6 kkal/sm 2 daqiqa, yorug’sevar o’simliklarda (14,5-21,4 ming lyuks va 42,8 ming lyuks) fotosintez jadalligini ko’tarilishi to’xtayboshlaydi. Isroilda o’simliklarni hosildorligini oshirish uchun fotosintez jadalligini aniqlaydigan fitomonitorlardan foydalaniladi. Ularni ko’rsatkichlariga qarab oziqa me‟yori boshqariladi. Issiqxona ekinlarini yorug’likka talabi turlicha bo’lib u yetishtirish usullariga bog’liq. Bu belgilarga ko’ra himoyalangan yerdagi sabzavot o’simliklari quyidagi uch guruhga bo’linadi: 1) yorug’likka juda talabchan (minimal yorug’lik 5-6 ming lyuks va minimal yorug’likni davomiyligi ko’rsatilgan yorug’likni jadalligida sutkasiga 8-10 soat) – urug’ va ko’chat bilan yetishtiriladigan barcha ekinlar; 2) kam talabchan (sutkada 5-6 soat davomida 0,5-2 ming lyuks) – etiltirish, tezlashtirib o’stirish va konservatsiya (o’sishdan to’xtab turish) qilinadigan barcha ekinlar, faqat uchinchi guruhga kiruvchi o’simliklardan tashqari; 3) yorug’liksiz yetishtiriladigan – tezlashtirib o’stirishga mo’ljallangan sikoriy salati, rovoch va etiltirib olinadigan sarsabil, romen-salati, porey-piyozi, gul va bryussel karamlari. Eng minimal yorug’likda pomidorni o’sishi, gullashi va hosil berishi uchun – 5 ming lk, bodring uchun – 2,4 ming lk ni tashkil qiladi. Rediska, ismaloq, ukrop 4 ming lk yorug’likda o’sadi, piyoz bargini olish uchun – 1-2 ming lk kerak. Ko’chatlik fazada o’simliklar yorug’likka ayniqsa talabchandir. 25 kunlik bodring ko’chatlar-ini o’sishi va rivojlanishi uchun zarur minimal FFR (fotosintetik faol radia-siya) – 3,9 ming lk, yoki 0,054 kal/sm 2  diqaqa, 35 yoshlik ko’chatlar uchun – 3,3 ming lk, yoki 0,046 kal/sm 2  daqiqa, 35 kunlik pamidor ko’chati uchun – 6,0

ming lk, yoki 0,084 kal/sm 2  daqiqa, 50 yoshli uchun – 3,8 ming lk, yoki 0,053 kal/ sm 2  daqiqani tashkil qiladi. Yorug’likni etishmovchiligi o’simlik poyalarini bo’yiga cho’zilib va kelgusida bukilib egilib ketishiga olib keladi. Bunda ko’chatlar ochiq yerga ko’chirib o’tkazganda etib qoladi. Past yorug’lik hosilni kamayishiga, mevalarni shakllanishini ushlab turishga va ularni tovarlik sifatini pasayishiga, mahsulot tarkibida qand va vitaminlarni kamayishiga olib keladi. O’simliklarni yorug’likdan unumliroq foydalanishi uchun har bir ekin uchun maqbul oziqlanish maydoni, o’simliklarga shakl berish usullarini, ekinlarni bag’azga olish usullarini tanlash zarur. Ekin o’stiriladigan inshootlarda yorug’lik sharoitlari yildagi davrlarga, inshootlarni konstruksiyasiga (tuzilishiga), iqlim sharoitlarga va boshqalarga qarab o’zgaradi. Quyosh yog’dusini davomiyligi (soat soni) faqat 2-3 marotaba ko’payishiga qaramasdan yozda tushadigan energiya miqdori qishdagiga qaraganda taxminan 10 marta kamroqdir. To’la bulutli vaqt- larda yer yuziga 20% gacha yorug’lik energiyasi etib keladi. Quyosh radiatsiyasini spektral tarkibi mavsum va sutka davomida, ertalab, kechasi va qishda o’zgarib boradi, quyosh (nad gorizontom) ufqdan past turganda qizil va infraqizil, kunni yarmida va yozda – ultrabinafsha nurlari ko’proq bo’ladi. O’zbekistonda kun qisqa- roq bo’lishiga qaramasdan, havoni serquyosh bo’lishi tufayli quyosh yog’dusining davomiyligi Rossiyaning o’rta qismiga nisbatan yil davomida 1,5-2,0 marta, qish oylarida – 3-4 marta, quyosh radiatsiyasining kattaligi esa 810 marta ko’proq-dir. Tabiiy yorug’lik bo’yicha MDH davlatlar maydonini mintaqalash. Himoyalangan yerlarni joylashtirish, inshootlarni turi va konstruksiyalarini, ekin va navlarni tanlashda, ularni yetishtirish muddatlari va uslublarini ainqlashda iqlim xususiyatlari hisobga olinadi. Quyosh yog’dusining davomiyligi bo’yicha regionlarni tavsifi keng tarqalgan. Ammo, u quyosh energiyasi kirishiga deyarli to’liq tavsif beraolmaydi, chunki quyosh yog’dusining davaomiyligi bir xil bo’lgan ko’pchilik punktlarda quyosh radiatsiyasini kirimi bir xil emas.

O’simliklarni normal o’sishi va rivojlantirishi uchun uni u yoki bu davrdagi hayoti davomida FFR jadalligi va uni yig’indisini aniqlash zarur. Issiqxona ekinlarini yetishtirish muddatalri kuzgi-qishki davrda issiqxonalarga kiruvchi FFR oqimi bilan aniqlanadi. Barcha mintaqalarda FFR kirimini eng tanxis davri dekabrdan to fevralgacha bo’lgan davr hisoblanadi. Himoyalangan yer inshootlarini ratsional joylashtirish va foydalanishda MDH davlatlari maydoni dekabr va yanvarda issiqxonalarga kiruvchi tabiiy FFR oqimini kirimi bo’yicha 8 ta yorug’lik mintaqalariga (0...7 ortib boruvchi daraja bo’yicha) bo’linadi (20-rasm va 11- javdal). 20-rasm. Dekabr-yanvarda issiqxonalarga FFR oqimini kirimi bo’yicha MDH davlatlari maydoni mintaqalanishi ( Va щ enko S.F. bo’yicha, 1984 ) Dekabr va yanvarda yettinchi mintaqada FFR yig’indisi 23303980 kkal/sm 2 , Markaziy Osiyo davlatlaridagi esa gorizontal yuzaning 2620-3390 kkal/sm 2 yoki 30º qiyalikdagi yuza uchun 1500-2600 va 1600-2100 kkal/sm 2 ni tashkil qiladi. Bu mintaqada dekabr-yanvardagi FFR o’rtacha yig’indisi jadallik o’rtacha 0,067-0,111 kkal/sm 2 daqiqa bo’lganda 33 dan 63 kkal/sm 2 atrofida bo’ladi.

Yettinchi mintaqasi bo’yicha keltirilgan FFR tushimi va uni jadalligi ko’r- satkichlari bodring va pomidorni yorug’likka bo’lgan talabini qondirish uchun bemalol yetarlidir. Chunki bodring unib chiqishidan to hosilga kirgunicha kunlik o’rtacha FFR yig’indisi – 25 kal/sm 2 ni, bu ekin mevalarini hosil bo’lishi va o’sishi uchun imkon beruvchi o’rtacha kunlik yig’indisi minimumi – 28 kal/sm 2 ni tashkil qiladi, pomidor uchun yuqoridagiga muvofiq 64 va 38 kal/sm 2 . 35 kunlik bodring va 50 kunlik pomidor ko’chatlari uchun FFR jadalligi tegishlicha 0,046 va 0,053 kal/sm 2 daqiqa bo’lishi kerak (12-jadval). 11-jadval Dekabr va yanvarda issiqxonalarga fotosintetik radiatsiya (FFR) oqimini kirimi bo’yicha MDH maydonini mintaqalanishi ( Vashenko S.F. bo’yicha, 1984 ) Yorug’lik mintaqala ri Mintaqadagi ayrim shaharlar Issiqxonalarda gi FFR, kkal/sm 2 Ochiq gorizontal yuziga sochiladigan nurlanish yig’indisi, kkal/sm 2 0 Norilsk, Igarka, Salexard, Xibini 20-50 0,1-0,3 1 Arxangelsk, Leningrad, Petrozavodsk, Magadan 110-320 0,4-1,2 2 Vologda, Riga, Tartu, Gorkiy, Yaroslavl 350-580 1,4-2,1 3 Kaunas, Moskva, Minsk, Sverdlovsk, Krasnoyarsk, Voronej 610-970 2,2-3,2 4 Novosibirsk, Kuyb ы shev, Kiyev, Irkutsk, Donetsk 10001380 3,3-4,6 5 Rostov-na-Donu, Kishinev, Astraxan, Chita, Odessa, UlanUde 14101700 4,7-5,4 6 Simferopol, Komsomolsk- naAmure, Sochi, 1730- 2300 5,5-7,4

Blagove щ ensk, Essentuki 7 Xabarovsk, Tbilisi, Alma-Ata, Toshkent, Yerevan, Kirovabad, Ashxabad, Kislovodsk, Dushanbe, Frunze, Vladivostok 2330- 3980 va undan yuqori 7,5-13 va undan yuqori Yettinchi mintaqada bodring va pomidor qishi bilan hosil berishi mumkin. Shu bois bodring ko’chatlarini oltinchi va yettinchi mintaqalarda hamda pomidorni yettinchi mintaqada elektr yordamida qo’shimcha yorug’likni qo’llamasdan tabiiy quyosh radiatsiyasi hisobiga yetishtirish mumkin. Boshqa mintaqalarda yorug’likka talabchan sabzavot o’simliklarini issiqxonalarda oktyabr-dekabr oylarida FFR etishmasligi tufayli ko’chat usuli bilan yetishtirish mumkin emas. 12-jadval Bodring va pomidorni normal o’sishi va rivojlanishi uchun zarur FFR minimum (Vashenko S.F. bo’yicha, 1979) Ko’rsatgich Bodring Pomidor Ko’chatni nur berib yetishtirishda FFR yig’indisi, kal/sm 2 940 2200 25 kunlik bodring va 35 kunlik pomidor ko’chatlari uchun FFR jadalligi, kal/sm 2 daqiqa 0,054 0,084 Nurlantirmay yetishtiriladigan ko’chatlar uchun FFR yig’indisi, kal/sm 2 800 1500 35 kunlik bodring va 50 kunlik pomidor ko’chatlari uchun FFR yig’indisi, kal/sm 2 daqiqa 0,046 0,53 Urug’ unib chiqqandan boshlab to meva beraboshlaguncha FFR yig’indisi, kal/sm 2 1979 8479

Urug’ unib chiqqandan boshlab to hosilga kirgunga qadar o’rtacha kunlik FFR yig’indisi, kal/sm 2 25 64 Mevalarni hosil bo’lishi va o’sishiga imkon beruvchi minimal o’rtacha kunlik FFR yig’indisi, kal/sm 2 28 38 Ko’chat o’stiriladigan inshootlarda yorug’likni nazorat qilish uslublari. Himoyalangan yerlarda yoritilganlik ular ichiga kiradigan quyosh radiatsiyaga bog’liq. Uni inshootlarni ichiga kirishi inshootlarni joylashgan o’rni, konstruksiyasi, to’siqlarni yorug’lik o’tkazuvchanligi, inshoot ichidagi yorug’likni qaytaruvchi materiallar (pol) yer yuzi va boshqa omillarga bog’liq (21-rasm). Zamonaviy oynavand issiqxonalarda bulutli kunlardagi yoritilganlik tashqaridagini 40-50% ni tashkil qiladi. U (shprosslar) bag’azlarni orasidagi masofalarni tor bo’lishi, yopishqoq surgichlarni (zamazkalarni) qalin qoplash, ifloslanishi, tiniq qoplagichlarni yutishi hisobiga kamayadi. Ko’chat yetishtirishda tabiiy yorug’likdan foydalanish va FFR ni tutishinini yaxshilaydigan turli usullardan foydalaniladi. Yoritilganlik darajasini 1% ga yaxshilash hosildorlikni 1% ga oshirishi mumkin.

To’g’ri tushgan nur Sochma nur Soyaning yo’qolishi 21-rasm. Issiqxonada yorug’likni taqsimlanishi Inshootlarni qurishga ajratiladigan maydonini to’g’ri tanlash kunduzgi yorug’likdan yaxshiroq foydalanishni ta‟minlashi mumkin.

Yaxshiroq yoritish uchun maydon janub, janubiy-sharq yoki janubiy-g’arb tomonlarga sal nishabli va soya beruvchi qurilish (imorat) va daraxtlardan holi bo’lishi kerak. Ko’chat yetishtirishda yoritilganlikni yaxshilash uchun issiqxonalarni yorug’lik o’tkazuvchan nishabini hamda issiqxonalarda o’simliklarni qatordagi yo’nalishini yorug’ tomonga qaratib joylashtirish muhim ahamiyatga ega. Ikki nishabli va yarim yoy shaklidagi issiqxonalarni yo’nalishini meridional (issiqxonalarlarni sarrovini meridiana yo’nalishda, ya‟ni shimoldan janubga qaratib va yorug’lik o’tkazuvchan nishabini sharq va g’arbga qaratib joylashtirish), nishabi bir tomonlilarni kenglik bo’ylab (sarrovlarni kenglik bo’ylab, ya‟ni sharqdan g’arbga, nishabini – shimoldan janubga) yo’naltirib olish yaxshidir. Mart oxirida quyosh radiatsiyasini kirimi kuchayib borayotganda foydalaniladigan bahorgi plyonkali issiqxonalarni nishabini shimoldan janubga qaratib joylashtirish yaxshiroqdir. Kunduzi soat 12 gacha erga tushuvchi issiqlik nurlarini me‟yori, soat 12 dan keyin tushadiganga qaraganda 7-12% ga ko’proq ekanligi aniqlangan, bu atmosferani yorug’lik o’tkazuvchanligini kamayishi bilan bog’liq. Ertalab o’simliklarni harorati havo haroratiga tenglashishi uchun qo’shimcha vaqt talab qilinadi. Haroratni o’zgarishi tufayli o’simliklarda nam to’planishi mumkin. O’simlik qatorlarini quyosh nurlari yo’nalishida joylashtirish o’simliklarni tezroq isishiga, havo va o’simlik haroratini tenglashishiga imkon beradi. Issiqxonalarda yoritilganlikni yaxshilashda tomni yorug’lik o’tkazuvchanlik koeffitsientini (inshooat ichidagi quyosh radiatsiyasi keskinlashuvini qoplama yuziga nisbatan keskinlashishi) oshirish juda muhimdir. Tomni yorug’lik o’tkazuvchanligi qoplagichlarni optik xususiyatlariga, uni ifloslanishiga, to’siqlarda yorug’likni o’tkazmaydigan elementlarni nisbiy vazniga, tomni konfiguratsiyasigabog’liq. Tomning eng yaxshi konfiguratsiyasi (shakli) yoki sferik (yarim yoy shaklidagi) 30-45° burchakli nishab hisoblanadi.

Yorug’lik o’tkazuvchan tiniq to’siq sifatida oyna va polimer materiallardan foydalaniladi. Ko’pchilik polimer materiallar ko’rinadigan spektr qismini o’tkazuvchanligi bo’yicha oynadan qolishmaydi. Ularni ultrabinafsha, infraqizil nurlarni o’tkazuvchanligi oynaga nisbatan, hatto yuqori. Foydalanish jarayonida polimer plyonkalar eskiradi, chang bilan qoplanadi, ularda nam kondensat (shudring) paydo bo’ladi. Shu bois ularni yorug’lik o’tkazuvchanligi kamayadi. Polietilen plyonkani tiniqliligi ikki oydan so’ng 78-85% dan 64-67% ga va poliamid plyonkaniki esa 85 dan 80% gacha tushadi. Hozirgi kunda Isroil, Janubiy Koreya, Yaponiya, Xitoy kabi davlatlarda ishlab chiqariladigan plastik yopgichlar nafaqat inshootni qoplashda, balki ularni ichiga kiruvchi va o’simlikni o’sishiga ta‟sir etuvchi yorug’lik nurlari spektorini o’zgartirishda foydalanilmoqda. Masalan, ultrabinafsha va infraqizil nurlanishni o’tkazish hamda o’simliklarni o’sishi uchun mumkin qadar qulaylik yaratish maqsadida yorug’lik energiyasini qaytorish va qaytadan taqsimlashda filtr sifatida foydalaniladi. Ayrim plyonkalarda o’simliklarga suv tomchilarini oqib tushishini (tumanga qarshi) yoki qoplagichlarni emirilishini oldini oluvchi qo’shimchalar mavjud. Turli ranglardagi buyoqlarni qo’shish ayrim turdagi zararkunandalarga qarshi kurashishga imkon beradi. Issiqxona ichiga quyosh radiatsiyasini kirishini kamayishi ulardagi tiniq bo’lmagan elementlarni soniga bog’liq. Polimer materiallarni engilligi va ulardan katta mato ko’rinishida foydalanish mumkinligi, to’siqlardagi yorug’lik o’tkazmaydigan elementlar maydonini yana ham qisqartirishga imkon beradi, bu esa inshootlarga quyosh radiatsiyasi kirimini ko’paytirishga yordam beradi. Nurli energiyani yutilishini kamaytirish uchun yorug’lik o’tkazmaydigan elementlar oq yoki kumush ranglarga bo’yaladi. Bu maqsadlarda issiqxonalarni ichki konstruksiyalarini ham bo’yaydilar. Plyonkani ikki qavat qilib yopish, inshoot ichiga kiruvchi quyosh radiatsiyasini 7-8% ga kamaytiradi. Buning sabablaridan biri plyonkalar orasida hosil bo’ladigan nam (kondensat) shudringdir. Ammo O’zbekiston sharoiti uchun

bu unchalik muhim emas. Ifloslangan oynalar yorug’likni 50% va undan ortiq kamaytiradi. Ifloslanishiga qarshi uni oldini olish choralari ko’riladi. Ularni yomg’irlatib yoki shlanglar yordamida, maxsus yuvgich vositalar qo’llanilib yuviladi. Ko’chatlarni qoplamalarga yaqinlashtiruvchi so’kchakchalarda (stelajlarda) yetishtirish, maqbul oziqlanish maydoni berish, egatlarni yo’nalishini shimoldan janubga qaratib olish o’simliklarga yorug’likni tushishini yaxshilashga imkon beradi. Sabazvot ko’chatlarini yetishtirishda shimoliy mamlakatlarda yorug’likni yaxshilash va yorug’ kunni uzaytirish uchun qishki davrda qo’shimcha elektryoritgichlar va elektr yorug’ligidagi ekinlar qo’llaniladi. Elektr yordamida qo’shimcha yoritish – bu kunduzgiga yaqin qo’shimcha elektr yorug’ligida o’sadigan o’simliklar; elektr yorug’likdagi ekinlar – bu faqat elektr yordamida yorug’lik berilib o’stiriladagan ekinlar. Ko’chat yetishtirishda elektr bilan qo’shimcha yorug’lik berish shimoliy tumanlarda, ayniqsa keng qo’llaniladi. Qo’shimcha yorug’lik berish uchun kunduzgi yorug’likka yaqin, quvvati 15 dan 100 Vt gacha bo’lgan LD i LDI lyuminessent lampalardan hamda DRLF400 va ishga tushirishni boshqaruvchi apparatlardan tashkil topgan, OT-400 kabi issiqxona yoritgichlari qo’llaniladi (22- rasm).

22-rasm . Ko’chatli issiqxonada elektr bilan qo’shimcha yorug’lik berishni qo’llash Metallogen (iodid metallar qo’shilgan) va natriyli lampalardan foydalaniladigan yoritgichlar yaratilgan, ular yorug’lik berish va foydali ta‟sir etish koeffitsienti bo’yicha lyuminessent lampalaridan ustun turadi. Oxirgi yillarda LFU- 30 va LFU-40-4 tipidagi past bosimli lyuminetsent lampali yoritgichlarni qo’llash o’zini yaxshi ko’rsatmoqda. O’zbekistonda ko’chatlarni yetishtirishda qo’shimcha elektr yoritgichlarni qo’llash tabiiy yorug’lik etishmayotgan davrlarda samaralidir. Janubiy mintaqalarda qo’shimcha yorug’lik berish kam samarali ekanligi tufayli issiqxonalar bu yerdan ular bilan jihozlanmaydi. O’zbekistonda bahor oxirida quyosh yorug’ligini juda oshib ketishi kuzatiladi, to’g’rirog’i, yuqori uzun to’lqinli radiatsiya tufayli ekin o’stiriladigan xonalar qizib ketadi. Bu qizib ketishni hech qanday shamollatish ham yo’qata olmaydi, uni birdan-bir yo’li xonaning ichiga kiradigan radiatsiyani salqinlash orqali kamaytirishdir. Salqinlash ikki usulda bajariladi: 1) inshootlarni yorug’lik o’tkazuvchan yuzini bo’yash yoki uni ustidan oq rangli suyuqlik va suv bilan purkash; 2) yorug’lik o’tkazuvchan qoplagich materiallarga o’xshash turli salqinlovchi ekranlarni qo’llash (23-rasm). Maxsus pardalar (himoyalash tizimi)

23-rasm. Soyalatish, yorug’lik yuklamasini kamaytiruvchi salqinlatuvchi ekran. Salqinlatuvchi ekran ichki harorat va intensiv yorug’likni avtomatik nazorat qiluvchi ekran vazifasini bajaradi. Chet elda quyosh radiatsiyasi jadalligini pasaytirish uchun turli to’rlar va to’rli ekranlar keng qo’llaniladi. Ko’pchilik issiqxonalarda hashoratlar kirishiga to’sqinlik qiladigan va bir yo’la quyosh radiatsiyasini tarqatishga imkon beradigan maxsus to’rlar devorlar bo’ylab tortiladi. O’simliklarga tushadigan quyosh nurini jadalligini kamaytirish uchun bu yerda boshqa turdagi to’rlar qo’llaniladi, ularni ta‟sir qilish usuliga ko’ra 3 turga bo’ladilar: 1) yorug’likni tarqatuvchi va salqinlashtiruvchi; 2) yorug’likni tarqatuvchi salqinlashtiruvchi va qaytaruvchi; 3) salqinlashtiruvchi va energiyani tejaydigan. Har bir tur qorong’ilatish parametriga ko’ra bir qancha modifikatsiyalardan iborat (24- rasm).

24-rasm . Salqinlatish uchun to’rlarni xillari Issiqxonalarda murakkab issiqlik ekrani sifatida xizmat qiluvchi to’rlar ham ishlab chiqilgan: ular kunduzi nurlanish jadalligini kamaytiradi va kechasidagi vaqtda issiqlik energiyasini nobudgarchiligiga to’sqinlik qiladi. Bu yangi ishlanma kunduzgi va kechasidagi harorat farqi katta bo’lgan tumanlarda ayniqsa foydali ekanligi namoyon bo’ldi. Barcha turdagi salqinlashtiruvchi to’rlar maxsus nomi qisqartirilib NDRE deb ataluvchi materialdan tayyorlanadi, u pishiq va uzoqqa chidaydi. Uni tarkibida (stabillashtiruvchi) barqarorlashtiruvchi xususiyatga ega bo’lgan va ultrabinafsha nurlari ta‟sirida yomirilishini himoya qiluvchi maxsus qo’shimchalar mavjud. Bunday to’rlardan kichikroq issiqxonalarni oddiy usulda qoplashda foydalansa bo’ladi. Ammo ularni issiqxona ichida joylashtirib o’simliklar ustidan tortish va zarur bo’lganda olib tashlash yaxshiroq. Yirik issiqxonalarda buning uchun teatrlardagi pardani eslatuvchi, qo’l yoki elektr bilan ishga tushiriladigan maxsus moslama qo’llaniladi. Bu moslamalar issiqxonada mikroiqlimni bir me‟yorda ushlab turuvchi avtomatik tizimlar orqali boshqariladi. Ayrim hollarda kunduzgi vaqtda salkinlashtiruvchi, kechasi esa – issiqlikni himoyalovchi va uni yo’qolishini 70% qisqartirishga imkon beruvchi – issiqlikni

qo’sh ekranlardan foydalaniladi. Energiyani tejaydigan ekranlar kechasi sovuq bo’ladigan tumanlarda ayniqsa samarali. Ko’chat yetishtirishda quyosh radiatsiyasi oqimini pasaytirish uchun tom qoplamalari yuzini yupqa qatlamli suv bilan qoplash ham samaraliydir. Sovuq suv issiqxona sarrovi bo’ylab joylashtirilgan perfaratsiyalangan namlantiruvchi trubalar oraqali tom nishabi bo’ylab yupqa qatlamda (0,1-0,2 mm) oqib, suv filtrli pardani hosil qiladi, bu issiqxona ichiga kiradigan quyosh radiatsiyasini 15-20% ga kamaytiradi. Tom qoplamalarini yomg’irlatish ham quyosh radiatsiyasi tushimini anchaga kamaytiradi. Salqinlashtiruvchi ekranlar yog’och yoki plastik reyka, pohol yoki qamichli bordon, qanor qop, kanopdan to’qilgan qalin pishiq mato (parusina), yorug’lik o’tkazmaydigan sintetik plyonkalardan tayyorlangan yig’ma parda va tarnovlar ko’rinishida bo’lishi mumkin. Bunday ekranlar uzoq muddat xizmat qiladi, oson o’raladi va yoziladi. Ammo ularni qo’llash issiqxonaga kiruvchi FFR sezilarli kamaytiradi. Ular nurlarni ayrim qismini yutadi, qiziydi va tomga issiqlikni beradi. Oxirgi yillarda quyosh radiatsiyasini oqib kelishini kamaytiruvchi yana ham zamonaviy vositalar paydo bo’lgan. №4 - AMALIY MASHG’ULOT YoRUG’LIKNI JADALLIGI VA ISSIQXONA QOPLAMALARINI YoRUG’LIK O’TKAZUVCHANLIGINI ANIQLASH Topshiriq. Yorug’likni jadalligi, qoplamalarni yorug’lik o’tkazuvchanligi va yorug’lik yo’qotish darajasini aniqlashni o’rganish hamda yorug’likni jadalligini o’lchaydigan asboblar bilan tanishish. Uslubiy ko’rsatma. Topshiriqni bajarishda talabalar ikki-uch kishilik kichik guruhlarga bo’linib ishlaydilar, ammo ish daftariga yozuvni har bir talaba mustaqil olib boradi. Oldiniga ular issiqxona tashqarisidagi yorug’likni aniqlashi zarur, shundan so’ng turli xildagi qoplagichlar bilan yopilgan va turli darajada ifloslangan

issiqxonalarni ichidagi yorug’likni aniqlaydilar. Yoritilganlik har bir issiqxonani kamida uch nuqtasidan o’lchanadi va o’rtacha ko’rsatkich chiqariladi. Yorug’likni jadalligi lyuksda Yanishevskiy yoki Kozirevlarni piranometrlari bilan o’lchanadi, u yorug’lik priyomnigi – selen (selenovogo) fotoelementidan, galvanometrdan va birlashtiruvchi simlardan tashkil topgan. Yorug’likni jadalligini 10-16, 10-116, 10-117 raqamli lyuksmetrlar bilan aniqlash mumkin. Ularni ishlash tizimi fotoelektrik samara hosil qilishga asoslangan. Fotoelementni yuzini yoritishda tok hosil bo’lib, uni o’lchov asboblari bilan ro’yxatga olinadi. Lyuksmetrlarda ikkita shkala mavjud: 0 dan 30 gacha va 0 dan 100 gacha. Har bir shkalada nuqtalar bilan o’lchovlarni diapozoni ko’rsatilgan. O’lchov asbobini korpusi yon devorchalarida selenli fotoelementni ulaydigan (qo’shadigan) vilka mavjud. Fotoelementdagi xatoliklarni kamaytirish uchun uni ichki tomonida K harifi bilan ifodalangan (nasadka) moslama o’rnatilgan. Bu moslama mustaqil qo’llanilmay, boshqa uchta M, R, T raqamlari bilan ifodalangan, pasaytirish koeffitsienti 10, 100 va 1000 bo’lgan uchta boshqa moslamalarni biri bilan birgalikda qo’llaniladi. Piranometr va lyuksmetrlar bilan ishlashda ularni urilishi va tebranishilardan (sotriseniy) asrash zarur. Fotoelement va (nasadkalar) moslamalar bilan sezgir optik asbob sifatida muomala qilish zarur. Ishni bajarish tartibi. Har bir kichik guruh talabalari alohida issiqxonalarda shug’ullanadilar. Tashqi yorug’likni va issiqxonalarni bir turidagi yorug’likni va qoplamalarni ifloslanganlik darajasi o’lchangandan so’ng guruh boshqa issiqxonalardagi guruhlar bilan almashinib, boshqa turdagi issiqxonalarga o’tadilar. SHunday qilib, har bir kichik guruh issiqxona xo’jaligida mavjud issiqxonalarni aylanib chiqadi. Har bir issiqxona bo’yicha o’lchangan yoritilganlik darajasi natijalarini o’quvchilar quyidagi 13-jadvalga yozadilar.

Shundan so’ng talabalar xonalariga o’tib, u yerda hisoblarni olib boradilar. Issiqxonani ichki va tashqi yoritilganlik darajalarini taqqoslab qoplamalarni yorug’lik o’tkazuvchanligini va yo’qotiladigan yorug’lik sarfini aniqlaydilar. Issiqxona qoplamalarini yorug’lik o’tkazuchanligini quyidagi formula bilan aniqlaydilar: bunda: E T – issiqxonaning ichki yoritilganlik, lk; E N – tashqi yoritilganlik, lk. Yorug’lik sarfi miqdorini 100 dan yorug’lik o’tkazuvchanlikni chegirib olish yo’li bilan aniqlanadi. Agar talabalar tashqi yoritilganlikni xo’jalikda mavjud barcha issiqxonalarda, ichki yoritilganlikni va yorug’lik o’tkazuvchanligi bo’yicha hisoblarini va ulardagi yorug’lik sarfi miqdorini aniqlagan bo’lsalar, topshiriq bajarilgan hisoblanadi. 13-jadval Turli xil qoplamalar bilan yopilgan va turli darajada ifloslangan qoplamalarini issiqxonalarga yorug’lik o’tkazuvchanligi va yorug’likni yo’qotish miqdori Issiqxona turi Qoplamalarni ifloslanganligi Yoritilganlik darajasi, lk Yorug’likn i o’tkazuv- chanligi, % Yorug’likni yo’qolish miqdori, % tashqi ichki Issiqxonadan tashqarida - - - - Oynavand Toza - Kam ifloslangan

blokli Ko’p ifloslangan - Oynavand angar Toza Kam ifloslangan Ko’p ifloslangan Plyonkali yarim yoy (arkasimon) Toza Kam ifloslangan Ko’p ifloslangan Material va jihozlar: 1. Turli konstruksiyadagi issiqxonalar va turli darajada ifloslangan qoplamlar. 2. Piranometrlar yoki lyuksmetrlar. 3. Kalkulyatorlar. 4. Ma‟lumotli (spravochnik) adabiyotlar. Uyga vazifa: Konseptual jadval tuzing Yorug’lik o’tkazuvchi qoplamalar Toyifalari va xususiyatlari Oyna Plyonka 2. Issiqxonalarda harorat tartiboti Sabzavot ekinlari ko’chatlarini xararatga talabi. Harorat o’simlik hayoti faoliyatidagi jarayonlarga, fotosintez jadalligini o’zgarishiga va transpiratsiya, mineral moddalarni o’zlashtirilishiga va boshqa fiziologik jarayonlarga katta ta‟sir etadi. Me‟yordan juda past yoki yuqori harorat hujayralarda qayta tiklanmaydigan va o’simlikni nobud bo’lishiga sababchi bo’ladigan o’zgarishlarga olib keladi. O’simlikni butun organizm yoki uni ayrim qismlarini nobud qiluvchi harorat chegaralari biologik minimum (past haroratlar) yoki maksimum (yuqori haroratlar) deb yuritiladi.

Har bir ekinlarni hayotiy jarayonlarini o’tishiga ijobiy ta‟sir etuvchi va yuqori jadallikda hosilni yig’ilishiga olib keluvchi haroratlarni maqbul harorat deb ataydilar. Issiqxonalarda harorat tartibotini sozlashni iloji bo’lganligi haroratni biologik minimum va maksimum chegaralarigacha pasayishi yoki oshib ketishi kamdan- kam hollarda ro’y beradi. Bu yerda agrotexnik minimum yoki maksimum eng ahamiyatlidir. Bu kattalik harorat chegaralarini belgilaydi. Bu chegaralar atrofida hosilga katta ta‟sir yettirmay haroratni 24 soatgacha pasayishiga yoki 6 soatgacha yuqori ko’tarilishiga yo’l qo’yish mumkin. Agrotexnik minimumdan past yoki agrotexnik maksimumdan yuqori bo’lgan haroratlar, o’simliklarni ayrim fiziologik funksiyalarini buzilishiga olib keladi. Issiqxonalarda ko’chat yetishtirishda maqbul harorat qiymati turli xil o’simliklar uchun bir xil emas, hattoki bir xil turdagi o’simlikda ham u yil va sutka davomidagi yoritilganlikga, o’sish va rivojlanish fazalarga, yetishtirish usullariga va boshqalarga qarab o’zgaradi. Doimo maqbul haroratni saqlab turish zarur, hatto favqulotdagi holatlarda ham pastki va yuqoridagi agrotexnik harorat chegaralaridan chiqish mumkin emas. Issiqxonalarda sabzavot ekinlarini yetishtirish usullarini hisobga olib xararatga munosabati uch guruhga bo’linadi: 1. Issiqsevar o’simliklar (maqbul harorat 23±5°S). Ularga Qovoqdoshlar, Ituzumguldoshlar oilasiga mansub sabzavotlar, hamda urug’ va ko’chat uslubi bilan yetishtiriladiganlar loviya, barcha tezlashtirib o’stiriladigan sabzavot ekinlari kiradi. 2. Mo’’tadil haroratni talab qiluvchi o’simliklar (maqbul harorat 12±2°S). Ularga Karamsimonlar oilasiga kiruvchi sabzavot o’simliklari, urug’ bilan va ko’chat uslubi bilan yetishtiriladigan salat, ismaloq, ukrop, hamda qo’ziqorin kiradi.

3. Past haroratni talab qiluvchi o’simliklar (maqbul harorat 4±2°S). Ularga barcha etiltirib olinadigan ekinlar va pomidordan tashqari barcha o’stirilmay ushlab turiladigan o’simliklar kiradi. O’simliklar talab qiladigan issiqlik tartibotlariga rioya qilmaslik (buzish) ularni, o’sish va rivojlanishida (anomal) salbiy holatlar paydo bo’lishiga olib keladi. Issiqxonalarda kechasidagi yuqori harorat natijasida o’simliklar bo’yiga cho’ziladi va noziklashadi, ularni o’sishi tezlashadi, ammo shoxlanishi susayadi, o’simliklar tez qariydi. Issiqxona ekinlari, ayniqsa, o’suv davrining birinchi yarmida, haroratni o’zgarib turishiga salbiy ta‟sirlanadi. O’simliklarni issiqlikka munosabati boshqa omillarni va o’simliklarni o’zini holatiga ko’ra o’zgaradi. Yaxshi yoritilganlikda, yetarli namlik va unumdor tuproqlarda issiqlikka talab oshib boradi. Yorug’lik pasayganda issiqlikka talab ham kamayadi. Tunda fotosintez jarayoni to’xtaydi, ammo nafas olish davom etadi, harorat qanchalik yuqori bo’lsa, u ham shuncha yuqori bo’ladi. Tungi past haroratda o’simliklar organik moddalarni o’sish va meva organlarida to’plash uchun ko’proq saqlaydilar. Shu sabablarga ko’ra bulutli kunlarda ham haroratni pasaytirish kerak. Tungi va bulutli kun o’rtasidagi harorat farqi 7°S, quyoshli kunda 14°S atrofida bo’lishi lozim. Ildiz uchun tungi maqbul harorat, o’simliklarni yer ustki qismidagiga qaraganda 2-3°S yuqoriroq bo’ladi. Har bir o’simlik o’suv davrining turli bosqichlarida issiqlikka talabi bir xil emas. Urug’ini unib chiqishi harorat vaqtida vegetativ o’sishdagi maqbul haroratdan 4-7°S yuqori bo’lganda yaxshiroq o’tadi. Nihollar ko’rinishi bilan murtaklarda zahirasidagi oziq moddalar sarflanib bo’lgach va o’simliklar ildizdan va yashil urug’ barglaridan oziqa olishga o’tganda, nafas olishni kuchaytiradigan ortiqcha issiqlik, yosh nihollarga oziqa etishmasligiga sabab bo’lishi mumkin. Shu bois urug’ unib chiqqandan boshlab, to ikki haqiqiy barg paydo bo’lguncha (3-7 kun) harorat bulutli kunlarda katta yoshli o’simliklarga moyil haroratga qaraganda taxminan 7°S ga kamaytirish kerak. Shundan so’ng o’simliklarni vegetativ o’sishi

kuchayganda haroratni yuqori bo’lishiga muhtoj bo’ladi. YAna ham yuqori harorat o’simlik gullaganda va hosilga kirganda zarur. 25-rasm. Issiqxonalarda issiqlikni almashuvi shakli : Issiqxonalarda haroratni sozlash uslublari. Isiqxonalarda harorat tartibotlarini boshqarish mumkin. Issiqlik etishmaganda uni quyosh radiatsiyasi orqali tutib turish, issiqlik sarfini kamaytirish, sun‟iy isitishni qo’llash hisobiga yaxshilash mumkin; issiqlik oshib ketganda qizib ketmaslik choralari ko’riladi. Isitilmaydigan issiqxonalarda, harorat balansini oshirishda faqat quyosh radiatsiyasi orqali yutilgan issiqlik energiyasiga bog’liq. Quyosh yorug’ligini ko’rinadigan spektr qismi, yorug’lik o’tkazuvchan materiallar orqali o’tib, inshoot ichida tuproq, havo, o’simliklarni, uskunalarni qizdirib, issiqlik radiatsiyasiga aylanadi. Qizigan predmetlar issiqlik tarqatadi (25-rasm). Ko’chat yetishtirishda issiqxonalarda issiqlik nurlari oynada va qisman polimer plyonkalarda ushlanib qoladi. Buning oqibatida, har qanday isitilmaydigan

inshootlarda issiqlik to’planadi va harorat tashqi haroratdan yuqori bo’ladi. Bu hodisa parnik yoki issiqxona samarasi deyiladi. Issiqxonalar atrof muhitga qaraganda iliqroq bo’lib, o’zini issiqligini to’siqlarni yuzi orqali yo’qotadi. To’siq maydoni va uni tashqi haroratdan farqi qanchalik katta bo’lsa, uni issiqlik chiqarishi shunchalik yuqori bo’ladi. Issiqxonalarni quyosh orqali isitish faqat bahor va kuzgi vaqtlarda qo’llaniladi. Qo’sh qavatli to’siqlarni qo’llash (2-3 sm havoli bo’shliq qoldirib) O’zbekiston sharoitida plyonkali inshootlardan qishda ham foydalanish imkoniyatlarini yaratadi. Ammo qattiq sovuq tushadigan holatlar uchun favqulotdagi holatlarda qo’llaniladigan isitish moslamalari mavjud bo’lishi kerak. Isitilmaydigan inshootlarni kamchiligiga quyidagilar kiradi: foydalanish davrini qisqaligi, isitish bir me‟yorda bo’lmay sutka davomida haroratni katta o’zgaruvchanligi; erta bahorda sovuqlarni qaytalash ehtimoli borligi va o’simliklarni zararlanishi; issiqlik tartibotini sozlash qiyinligi. So’ngi yillarda O’zbekistonda plyonkali xitoy issiqxonalari deb nomlangan issiqxonalar qurilmoqda. Ular bir nishabli isitilmaydigan oktyabr oydan boshlab foydalaniladigan issiqxonalardir. Qoplagich plyonkalar sentyabrni oxirgi besh kunligida tortilib (yopilib), may boshlarida olib tashlanadi. Bunday isilmaydigan issiqxonada issiqsevar sabzavot ekinlari yetishtiriladi (26-rasm).

26-rasm. Isitilmaydigan xitoy plyonkali issiqxonasining tashqi ko’rinishi. Issiqxonalarda sun‟iy isitilganda issiqlik balansini kirim qismiga sun‟iy isitkichlardan keladigan issiqlik ham kiradi. Ammo bu holatda ham issiqlik balansini asosini radiatsion balans tashkil qiladi. Shu bois barcha himoyalangan yer inshootlarida, quyosh radiatsiyasini tutish va uni saqlashni yaxshilaydigan tadbirlarni qo’llashga to’g’ri keladi. Shuni aytish zarurki, tabiiy yorug’likdan foydalanishni yaxshilaydigan yuqorida keltirilgan barcha uslublar, quyosh radiatsiyasidan keladigan issiqlikni yaxshiroq tutishini ta‟minlaydi. Quyosh radiatsiyasidan tushadigan issiqlikni saqlanishi ko’p darajada, to’siqlarni issiqlik nurlarini o’tkazuvchanligi bilan bog’liq. Polimer plyonkalar oynaga nisbatan issiqlik nurlarini yaxshiroq o’tkazadi, shu bois plyonkali issiqxonalarda kunduzgi vaqtdagi havo harorati odatda oyna ostidagi shu toifadagi inshootlarga qaraganda yuqori bo’ladi. Tundagi harorat plyonka ostida oyna ostidagiga nisbatan ancha past bo’lib, ochiq yerdagi sharoitga yaqinroq. Kunduzgi va tundagi haroratni shunchalik keskin farqlanishi, plyonkali inshootlarda haroratni katta o’zgarishiga olib keladi. Plyonkali issiqxonalarda issiqlik tartibotini barqarorligini oshirish uchun qo’sh qavatli qoplamalar qo’llaniladi, o’simliklar qo’shimcha tonnel (yarim yoy) sinchli plyonkalar bilan yopiladi, tuproq ostiga issiqlikni yo’qolishiga yo’l qo’ymaydigan materiallar (issiqlik izolyatorlari) joylashtiriladi. Parniklarda romlardagi oynalarini butunligi kuzatiladi, kechasi to’shaklar (bordon) bilan yopiladi, yon devorchalar bo’ylab bioyonilg’idan “shinelkalar” (shinelga o’xshash) o’rnatiladi. Ko’chat yetishtirishda parnik tirqishlar orqali issiq havoni yo’qotilishi hisobiga sarflanadigan issiqlikni oldini olish lozim. Vaholanki bu sarflar havoda solishtirma issiqlik sig’imini kichik bo’lishi (0,3 kkal/m 3 ) hisobiga sezilarli ko’p

bo’lmasada, ammo u bilan kurashish zarur. Hatto yaxshi yopiladigan issiqxonalarda ham, havo bir soat davomida ikki-uch marta almashtiriladi. Oynalar orasidagi tirqishlar va boshqa tuzatilmay qolgan nuqsonlarni mavjudligi bu almashinuvni kuchaytiradi. Yirik issiqxonalarda oynalarni tutashgan joylari va oyna o’rnatilgan choklar (elastik) qayishqoq mastikalar (mumsimon modda) bilan zich berkitiladi, qoplama devorchalari va tarnovlar orasidagi tirqishlar kamaytiriladi, parniklarda romlar zich joylashtiriladi, oynalarni yoni yaxshilab surguchlanadi. Issiqxonalarda issiqlik tartibotini sozlashni samarali uslubi sun‟iy isitishni qo’llashdir. Sabzavotchilikda biologik va turli xil texnik isitish (suvli, havoli, elektr, gazli va boshqalar) usullari qo’llaniladi. Chet davlatlarda isitiladigan issiqxonalar issiqlik tartibotini avtomatlashtirilgan holda sozlaydigan tizimlar bilan jihozlangan. Bu tizimlar tashqi muhit sharoitlarini (yorug’lik va haroratni) hisobga oladi va EHM yordamida mikroiqlimni va energiyani iqtisod qiluvchi sozlash buyruqlarini beradi. U harorat dasturini yoritilganlik o’simlikni yoshi va boshqa omillarni hisobga olib, isitish va shamollatish tizimlarini ishi bilan kelishgan holda muntazam differensiyalashga (tabaqalashtirishga) imkon beradi. Issiqxonalarning issiqlik bilan ta‟minlanishida issiqlik tizimi ya‟ni qozonxona jihozlari va uskunalariga e‟tibor kuchayadi. Oxirgi paytda qozonxonalarning zamonaviy turlari ya‟ni tabiiy gaz, ko’mir, o’tin, neft mahsulotlaridan dizel yoqilg’isi va mazut bilan ishlaydigan turlari ishlab chiqilgan. Ular tejamkorligi va universalligi bilan ajralib turadi (27-rasm).

27-rasm . Issiqxonalarni isitish tizimi (qozonxona ). Zamonaviy issiqxonalarda bundan tashqari issiq havo orqali isitish tizimi xam bo’lib, u issiq havoni nasoslar orqali issiqxona ichiga xaydab beradi. Bu usulda isitish texnologiyasi hozirgi kunda kam qo’llaniladi. Chunki u ko’p kamchiliklarga ega (28-rasm). 28-rasm . Issiq havo orqali isitish usuli O’zbekistonda bahor va yozning quyoshli kunlarida parnik va issiqxonalarni shamollatish, havo haroratini tegishli maqbul darajagacha kamaytirishni ta‟minlay olmaydi. Bu holatlarda, shamollatishdan tashqari ortiqcha qizib ketishni oldini oladigan boshqa usullar qo’llaniladi. Ularga birinchi navbatda, yuqorida “Yorug’lik tartiboti” bo’limida keltirilgan xonalarga ortiqcha quyosh radiatsiyasi kirishini kamaytiradigan usullarni qo’llash lozim. Shu bilan bir qatorda me‟yordan ortiq

qizib ketishga qarshi kurashish uchun ortiqcha issiqlikni yo’qotish uslublari ham qo’llaniladi. Masalan, issiqxona ichida suvni har tomonga sachratish. Suv parlanganda, issiqlik yutiladi, tuproq va o’simliklar hamda havo soviydi. Natijada issiqxonadagi havo harorati 5-6°S ga pasayadi. Plyonkali issiqxonalarda o’simliklarni ortiqcha qizib ketishni kamaytirishni istiqbolli uslublariga, devorlarni namlash va tuman hosil qiladigan sovutgich kameralar uslubini qo’llash, bunda tashqi havo xonaga suriladi. Me‟yordan ortiq isib ketishga qarshi kurashishda shamollatish tizimidan foydalanamiz (29-rasm). Hozirgi kunda issiqxonalarda harorat ko’tarilib ketganda zamonaviy qovurg’ali (gofra) sovutgichlardan foydalanilmoqda. Ularning asosiy vazifasi tashqaridan kiradigan issiq havoni sovuq suv xisobiga sovutib o’tkazib berishdan iborat. Bunda uning qovurg’ali, jipislangan qalin materialdan singib oqib tushayotgan sovuq suv issiq havoni sovitadi va suv doyim aylanib turadi (30-rasm).

29- rasm . Issiqxonalarda shamollatish tizimi . 30- rasm . Qovurg’ali sovutgich (gofra) va Konditsioner ( Pad & Fan) . Bundan tashqari konditsionerlarni qo’llash ham qiziqarli hisoblanadi, ular sovuq vaqtda xonalarni isitadi, issiq kunlarda uni sovutadi.

№ 5 - AMALIY MASHG’ULOT HIMOYALANGAN YER INSHOOTLARIDA HAVO VA TUPROQ HARORATINI ANIQLASH Topshiriq. Havo va tuproq haroratini aniqlaydigan asboblarni tuzilishi bilan tanishish, parnik va issiqxonani turli qismlaridagi haroratni aniqlash. Uslubiy ko’rsatma. Mashg’ulotlarni o’tkazishda talabalar kichik guruhlarga bo’linadi. Har bir kichik guruh topshiriqni turli qismlarini bajaradilar va turli inshootlarda shug’ullanadilar. Oldiniga talabalar havo haroratini o’lchaydigan simobli va spirtli termometrlar bilan tanishadilar, keyin tuproq haroratini o’lchaydigan Savinova termometrlarini ko’radilar, keyinchalik esa ular termografni tuzilishi bilan tanishadilar. Asboblarni tuzilishi va ularni ishlash prinsiplarini yaxshiroq bilish uchun, talabalar bu asboblarni shakliy rasmlarini o’zlarining ish daftarlariga chizadilar. Shundan so’ng talabalar parnik va issiqxonalarni turli qismidagi havo va tuproq haroratlarini o’lchashga kirishadilar. Parnik va issiqxonalarni turli qismlarida issiqlik tartiboti bir xil emas. Biologik yoqilg’ili parniklarda tuproq harorati, havo haroratiga qaraganda har doim yuqori, past harorat doirasi quti (korob) devorlari bo’ylab va ularni ulangan joylaridan o’tadi. Issiqxonalarda havo harorati har doim tuproq haroratidan yuqori bo’ladi. Past harorat doirasi eshiklar va devorlar yonida, yuqori harorat doirasi isitadigan uskunalar va yuqoridagi qoplamalarga yaqin mintaqalarda joylashadi. Ichki hajmi katta bo’lgan inshootlarda harorat tartiboti bir tekisroqdir. Ishni bajarish tartibi. Har bir kichik guruh o’quv xonasida havo haroratini o’lchash uchun bittadan simobli va spirtli termometrlarni, tuproq haroratini o’lchash uchun bitta Savinova termometrini va havo haroratini uzoq vaqt davomida o’lchab turish uchun bitta termografni oladilar. Bu asboblar etishmaganda

zvenolarga alohida-alohida asboblar beriladi va zvenolar ularni mashg’ulot davomida almashtirib turadilar. Har bir talaba o’zining ish daftarida yuqorida nomi keltirilgan o’lchov asboblarini o’lchamlari va asosiy qismlarini ko’rsatib ularni shakliy rasmlarini chizadilar. Chizma rasmlar tugagach, har bir zveno parnik, isitiladigan va isitilmaydigan issiqxonalardagi havo va tuproq haroratini o’lchashga kirishadi. Parniklarda havo haroratini o’lchashda simobli yoki spirtli termometrlarni parniklarda tuproq aralashmasi ustiga qo’yilgan dastaklar ustiga shunday joylashtirish kerakki, bunda termometrni simobli yoki spirtli pastki qismi bo’sh (holi) bo’lishi kerak. Issiqxonalarda termometrlar har xil balandliklarga osiladi. Tuproq harorati 10 sm chuqurlikda tuproqqa kiritilgan Savinova termometrlari bilan o’lchanadi. Termometrlarni ko’rsatkichlari, u o’rnatilgandan so’ng 15-20 minut o’tgach yoziladi. Parniklar bo’yicha harorat o’lchovlari natijalarini quyidagi ko’rinishdagi anketaga yozadilar: Havo harorati: - parnik o’rtasida…. - quti devorchalari yonida….. Tuproq harorati: - parnik o’rtasida…. - quti devorchalari yonida….. Issiqxonalarda harorat o’lchamlarini natijalari 15-jadvalda to’ldiriladi. Agarda havo va tuproq haroratini aniqlaydigan termometr va termograflarni rasmi chizilgan bo’lsa, parnik va issiqxonalarda havo va tuproq harorati o’lchanib bo’lingan bo’lsa hamda anketa va jadvallar to’ldirilgan bo’lsa, topshiriq bajarilgan hisoblanadi. 15-jadval Isitiladigan va isitilmaydigan issiqxonalarni turli qismlarida havo va tuproq harorati Ko’rsatkichlar Issiqxonalar Isitiladigan Isitilmaydigan 1. Issiqxona o’rtasidagi havo harorati: 20 sm balandlikda

150 sm balandlikda 2. Yon devorlar yoki isitkich asboblar yonidagi havo harorati: 20 sm sm balandlikda 150 sm balandlikda 3. 10 sm chuqurlikdagi tuproq harorati: issiqxona o’rtasida yon devorlar yonida Material va jihozlar: 1. Havo haroratini o’lchaydigan simobli va spirtli termometrlar. 2. Tuproq haroratini o’lchaydigan termometrlar. 3. Termograflar. 4. Ma‟lumotli (spravochnik) adabiyotlar. Uyga vazifa: Nima uchun? Chizmasi orqali ko’chatlarga tashqi muhit omillarini ta‟sirini aniqlang 3. Issiqxonalarda havo va tuproq namligini sozlash

Ko’chatlarni issiqxonalarda yetishtirishda havo va tuproq namligiga talabi. O’simlikni o’sib rivojlanishda suv asosiy omil xisoblanadi. Ko’chatlar uchun eng muhim modda bu suvdir. U assimilyasiya jarayonida qatnashadi va ko’chatni shakllanishida, qurilish materiali bo’lib xizmat qiladi hamda tuproqdan o’zlashtiriladigan mineral tuzlarni erituvchi hisoblanadi. Undan tashqari u yana barg haroratini boshqaruvchi bo’lib ham xizmat qiladi. Sifatli sabzavot ko’chatlarini yetishtirish, ularni suv bilan faqat yetarli ta‟minlangandagina erishiladi. Issiqxonalardagi sabzavot ekinlari, ochiq yerdagiga qaraganda katta barg apparatini shakllantiradi va juda yuqori hosil beradi. Bu ularda katta miqdorda suvni sarflanishiga sabab bo’ladi, shu bilan birga namlikni etishmovchiligi va uni ortib ketishiga ham ular juda sezgirdir. Shu bois havo va tuproq namligi tartibotini harorat va yorug’likka binoan ustalik bilan boshqarish, himoyalangan yerlarda sabzavotlardan yuqori hosil olish uchun zaruriy sharoit hisoblanadi. Suvga talab yoki uni o’simliklar tomonidan o’zlashtiriladigan miqdori va o’simliklarni tuproqdagi suv tartibotiga talabchanligini, ya‟ni tuproqdan suvni so’rib olish xususiyatini ajrata bilish zarur. Parlanadigan barg yuzasi kuchli rivojlangan ekinlarda suvga ehtiyoj ko’proq, ildiz tizimi yaxshi rivojlangan ekinlar suvli yaxshiroq so’rib oladi. Tuproqdan suvni jadal o’zlashtirilishi, tuproq namligiga, uni strukturasiga, nam sig’imiga, tuproq eritmasini konsentratsiyasiga va boshqa omillarga bog’liq. O’simliklarga me‟yorida suv tartibotini ta‟minlashda, ularni barchasini, hamda o’simliklar yoshini va ekinlarni xususiyatlarini inobatga olish zarur. Tuproq namligiga eng yuqori talab, urug’lar unib chiqayotganda va hosil organlari shakllanayotgan davrda kuzatiladi. Ko’chat tuproqdan suvni jadal o’zlashtirilishi, tuproq namligiga, uni strukturasiga, nam sig’imiga, tuproq eritmasini konsentratsiyasiga va boshqa omillarga bog’liq. O’simliklarga me‟yorida suv tartibotini ta‟minlashda, ularni barchasini, hamda o’simliklar yoshini va ekinlarni xususiyatlarini inobatga olish zarur. Tuproq namligiga eng yuqori talab, urug’lar unib chiqayotganda va hosil

organlari shakllanayotgan davrda kuzatiladi. Turli ekinlar uchun va o’simliklarni rivojlanish fazalarida tuproq va havo namligini maqbul darajasi bir xil emas. Bodring uchun ko’chat davrida tuproq aralashmasini namligi 80% NV dan (eng past namlikdan) kam bo’lmasligi, pomidor, qalampir va baqlajon uchun ko’chat davridagi namlik – 70-75%, barglari kattalashayotgan davrda – 70-80%, ko’kat ekinlar uchun – 80-90% NV tashkil qilishi kerak. Issiqxonalarda yetishtiriladigan sabzavot ekinlari orasida ko’katlar va bodring tuproq aralashmasini namligiga eng talabchandir. Ayniqsa barcha ekinlarni ko’chati tuproq namligini yuqori bo’lishini (90±5%) hoxlaydi. Tuproqda namlikni etishmovchiligi barg sathini qisqarishiga, ko’chatni susayishiga olib keladi, ko’chatlik sifatlari yo’qola boradi. Tuproq quruqlashganda rediska, pekin karamida va salatda bevaqt gul poyalar chiqaboshlaydi. Me‟yordan ortiq namlangan tuproqlarda sabzavotlar suvli, tarkibida qand va tuzlar kam bo’ladi; tuproq aeratsiyasi buziladi, tuproqda foydali mikroflora kamayadi, ildizni nafas olishi va o’sishi qisqaradi. Issiqxona havoning nisbiy namligi talabiga ko’ra sabzavot ekinlari quyidagi uch guruhga bo’linadi: past, o’rtacha va yuqori namlikni talab qiluvchi. Birinchi guruhga pomidor, qalampir, loviya (ko’chat yetishtirishda ham va keyinchalik ularni o’stirishda ham – 60±5%). Ikkinchi guruhga – salat, pekin karami, rediska, ukrop, ismaloq kiradi (o’suv davri boshida – 65±5% va hosil organlarini shakllantirish davrida – 80±5%). Uchinchi guruhga – bodring, seldir, baqlajon va tezlashtirib o’stiriladigan ekinlar kiradi (ko’chatlarni yetishtirish davrida – 70±5% va keyingi fazalarda – 90±5%). Issiqxonalarni turli joylarida havo va tuproq namligi bir xil bo’lmaydi. Issiqxonani iliqroq maydonlari kamroq namlanadi va uni aksi. Issiqxonaning tubi va janubiy devorlariga yondoshgan maydonlar eng yuqori darajadagi tuproq namligi bilan ajralib turadi. Eng yuqori namlik yilning eng sovuq davrlarida kuzatiladi.

Issiqxonalarda havoning nisbiy namligiga talab, haroratni o’zgarishiga qarab o’zgaradi. Past haroratda yuqori namlikni bo’lishi, mikroflorani faol rivojlanishiga va o’simliklarni kasalliklarga chalinishini kuchaytirishga imkoniyat yaratadi, yuqori haroratda havo namligini past bo’lishi o’simliklarni transpiratsiyasida (anamaliyali) xolsizlanish holatlarni yuzaga keltiradi, o’rgimchak kanani keng rivojlanishiga sharoit yaratadi. Namlik tartibotini sozlash usullari. Issiqxonalarda havo namligi shamollatishni kuchaytirish, sug’orishlar sonini kamaytirish va tuproq yuzasini yumshatish hamda haroratni oshirish yo’llari bilan sozlanadi. Havo namligini ko’paytirishga esa shamollatishni kamaytirish, sug’orishlarni ko’paytirish va issiqxona ichidagi o’simliklarga suv purkash orqali erishiladi. O’rta Osiyo sharoitida bahor faslida himoyalangan yerda havoning nisbiy namligi ko’p bo’lishidan ko’ra etishmasligi seziladi. Bu ayniqsa, bodring ekinida namoyon bo’ladi. Bu davrda shamollatishni kamaytirish havoni qizib ketishiga olib keladi, shu bois faqat o’ylab havoni namlash, qurilma ustini soyalash va shamollatishni birgalikda bog’lab olib borish kerakli havo namligi sharoitlarini yaratishga imkon beradi. Issiqxonalarda havoni namlash yo’l va devorlarni suv bilan purkash, yomg’irlatish moslamalari o’rnatilgan issiqxonalarda yomg’irlashni qo’llash yo’li bilan amalga oshiriladi. Buning uchun 10 mkn pastroq diametrli tomchilarni purkab ta‟minlaydigan parlatib sovitadigan va namlaydigan avtomatlashtirilgan tizimlar mavjud. Bunday tizimlar tabiiy shamollatish sharoitida barg haroratini 1012ºS pasaytiradi.

31-rasm. Tuman hosil qiluvchi qurilma (Coolnet). Hozirgi kunda issiqxonalarda havoning nisbiy namligini sozlashda ya‟ni havoning nisbiy namligi kamayganda tuman hosil qiluvchi qurilmalardan foydalanilmoqda. Bu qurilmaning ishlash jarayonida havoda suvning bug’lanishi ya‟ni havoning nisbiy namligini oshiradi va haroratni pasaytiradi (31-rasm). Issiqxonalarda tuproq namligini sozlash asosiy omillardan xisoblanadi. Bunda sug’orishning turli usullarini qo’llash, sug’orish soni va jadalligini ko’paytirish, sug’orishlar vaqtini o’zgartirish bilan erishiladi. Sug’orish uchun foydalaniladigan suv kam nordon reaksiyali bo’lishi, uning tarkibidagi quyuq qoldig’i 1 foizdan oshmasligi kerak. Suvning issiqligi esa 23-25°S bo’lishi kerak. Sovuq suv bilan sug’orilsa, xususan bodring va pomidorda, ildizlarini nobud bo’lishiga va o’simlikni so’lib qolishiga sabab bo’ladi. O’simliklar qish va erta bahorning oftobli kunlarida, tuproq yaxshi qiziganida ertalab sug’oriladi. Tuproqli issiqxonalarda namlanadigan qatlam o’simliklarni yoshiga ko’ra, sukchakdagida 10-20 sm ni, so’kchak, tuvakcha va yashiklarda esa tuproqning qaliniligi to’liq namlanishi kerak. Bodring tez-tez sug’oriladi, ammo oz miqdorda, pomidor esa kamroq sug’oriladi, ammo suv katta me‟yorda beriladi. Sug’orilganda tuproqda yetarli darajada namlik to’planshini ta‟minlash kerak, ammo uni me‟yoridan oriq namlanib ketishiga yo’l qo’ymaslik lozim.

Issiqxonalarda sug’orishlarni o’tkazish muddati bir necha usulublarda: tuproqni termostatda quritib tortish orqali aniqlangan ko’rsatgichlari bo’yicha; ilmiy tashkilotlar tomonidan tuzilgan taxminiy sug’orish tartibotlariga asosan; quyosh radiatsiyasi darajasini ko’rsatuvchi integratorlar yordamida aniqlanadi. Issiqxonalarda sug’orishlarning quyidagi asosiy usullari qo’llaniladi: yomg’irlatib, shlanga orqali, tuproq ostidan, tomchilatib va impulsli. Hozirgi davrda Yevropaning sanoatlashgan issiqxonalarida tuproq va o’simliklarni bir vaqtda namlaydigan, yomg’irlatib sug’orish usuli keng tarqalgan. Bunda barg tarkibida namlik (suv) ko’payadi va parlanish kamayadi. Yomg’irlatib sug’orish barg haroratini pasaytrib, o’simlikni qizib ketishidan saqlaydi. Yomg’irlatib sug’orish avtomatlashtirilgan tizim yordamida amalga oshiriladi. Yomg’irlatib sug’orish moslamasi, o’simliklarni oziqlantirishda, zararkunanda va kasalliklariga qarshi eritmalarni purkashda ham foydalaniladi. Bunday yerlarda qo’lda va shlang orqali sug’orish asosiy avtomatlashtirilgan sug’orishga qo’shimcha sifatida hamda tasodifiy (avariyali) xolatlarda qo’llaniladi. U bundan tashqari, yer ustki qismi ho’llanganda, ekinlarni rivojlanishiga salbiy ta‟sir etadigan o’simliklar uchun ham qo’llaniladi. Shlang yordamida sug’orilganda krandagi suv shlang orqali egatlarga quyiladi (yo’naltiriladi), ko’kat sabzavotlarni sug’orish shlanga uchiga o’rnatiladigan va olib qo’yiladigan to’rlar (setka) yordamida olib boriladi. Bu usulda sug’orish chegaralangan holda o’tkazilishi kerak, chunki u ko’p mehnat talab etishi bilan birga egat tubini yuvib ketadi, tuproqni zichligini oshiradi va havoni namlanishini ta‟minlamaydi.

32- rasm . Ko’chatlarni yomg’irlatib sug’orish tizimi . O’zbekistonda hozirgi kunda issiqxonalarni qurishda va avval qurilgan issiqxonalarda yomg’irlatib sug’orish moslamalari o’rnatilmoqda. Issiqxonalarni asosiy sug’orish usuli hozircha shlanglar orqali sug’orilmoqda. Ammo zamonaviy issiqxonalarda sabazavot ko’chatlarini yomg’irlatib sug’orish uskunalari yordamida sug’oriladi (32-rasm) O’simliklarni sug’orish me‟yori o’simlik turi va yoshiga, quyosh radiatsiyasining jadalligiga, tuproqning suv-fizik xususiyatlari va boshqa omillarga bog’liqdir. O’zbekistonda sabzavot ko’chatlarining sug’orish me‟yori u darajada yuqori bo’lmay – 5-7 l/m 2 ni tashkil etadi. Respublikamizda va chet ellarda so’nggi yillarda tomchilatib sug’orish usuli keng tarqalmoqda. Bunda suv yoki oziqali eritma nasos yordamida taqsimlagichdan kollektor orqali tarqatuvchi trubalarga, ulardan esa o’simliklar qatorlari orasidagi egatlar ustiga o’rnatilgan kapillyar trubalarga yuboriladi. Tomchilatib sug’orish tizimi odatda havoni namga boyituvchi tizim bilan qo’shib yig’iladi (33-rasm).

33-rasm. Ko’chatlarni tomchilatib sug’orish. Issiqxonada tomchilab oziqlantirish tizimi tegishli konsentratsiyali oziqali eritmani sifatli tayyorlash va tarqatuvchi tarmoq orqali har bir ko’chatga me‟yorida uzatib berishni ta‟minlaydi. Bunda suv, o’g’it va elektr energiyasini sarfi kamayadi. Ko’chatlarni tomchilab oziqlantirish tizimi kompleksiga o’g’itlarni aralashtirish, onalik eritma va kislotalarni saqlash uchun baklar, elektr o’tkazuvchanlikni (EC) ikki tomonlama nazorat qiluvchi ko’p tomchilarni va muhit reaksiyasini (pH) me‟yorlashtirib beruvchi moslama, suvni tayyorlash va saqlash uchun ehtiyot idishlar, filtrlar, nasoslar, har bir ko’chat uchun tomchilagichlar va tarqatib beruvchi tarmoq, mineral oziqani o’lchab nazorat qiladigan va avtomatlashtirilgan tizimlar kiradi.

Issiqxonada sug’oriladigan suvni tozalash uchun tizimning boshlanishida qum-shag’al ushlab qoladigan maxsus filtrlar o’rnatiladi. U sug’orish tizimiga 75 mkm kattaroq zarrachalarni kirib qolishidan asraydi. Ko’chatlarni tomchilatib sug’orishda suv aynan ildiz tizimi joylashgan qatlamga beriladi, bunda boshqa sug’orish usullaridagi kabi tuproqning barcha hajmi namlanmasdan, balki qisqa muddatda er namligi 15-20 foiz NV ko’payadi. Tomchilatib sug’orishda suv uzoq muddat mobaynida beriladi, ammo tuproqni juda zahlab ketadigan davrlari kuzatilmaydi, tuproq namligini amplitudasi 4-5 foiz NV ga farq qiladi. Bunda tuproqdagi namlikni tegishli me‟yorda saqlab turish va sug’orishni avtomatlashtirish mumkin. Tomchilatib sug’orishda tarkibida turli miqdorda suv va havosi bo’lgan tuproq mintaqalari (qatlamlari) almashib turadi, natijada ildiz muntazam ravishda kislorod bilan ta‟minlangan bo’ladi. Uni eng muhim tomoni o’simlikni va tuproq yuzini namlamasligidir, shu tufayli zamburug’ kasalliklarini tarqalishi kamayadi. Ko’chatlarni tomchilatib sug’orishda suv, havo va oziqa tartibotlari maqbulga yaqin bo’lib, mineral oziq elementlarini boshqarishga yaxshiroq imkon beradi. U sun‟iy substratlarda yetishtiriladigan kichik hajmli yangi qurilmalarda keng qo’llaniladi. Tomchilatib sug’orish suv va o’g’itni 20-30 foiz iqtisod qilishga sharoit yaratadi. Issiqxonalarini tomchilatib sug’orish uskunalari bilan jihozlash bo’yicha Isroilni Nitafim, Janubiy Koreyaning MYUNGSUNG PLACON CO.LTD firmalari hisoblanadi. Bu firmalar model prinsipi bo’yicha loyihalarni « kaltigacha » bajarib, buyurtmachiga mahalliy sharoitlarni hisobga olib unga mavjud ko’pchilik loyiha va uskunalar ichidan layoqatliysini tanlashga imkon beradi, uskunalarni etkazib berish va o’rnatish, irrigatsiya tizimini ishga tushirish bilan birga joylarda xodimlarni o’qitish va konsultatsiyalar berishni ta‟minlaydi. MYUNGSUNG PLACON CO.LTD firmasi tomonidan 3 tipdagi tomchilab sug’oruvchi integral trubo-provodlar: kompensatsiyalashgan bosimli; barcha mavsumlar uchun kompensatsiyasiz (tovonsiz); diametri 12 dan 25 mm va

devorlarini qalinligi 0,15 mm li yupqa devorli trubalar; hamda biriktiruvchi moslamalar va ularga kerakli boshqa jihozlar ishlab chiqilgan va tavsiya etiladi. Firma o’rnatiladigan tomchilatib sug’orish tizimlarini turli xil filtrlar, trubalar, birlashtiruvchi moslamalar, multmediali va kompyuterlashtirilgan boshqaruvni turli modifikatsiyalarni komplektlaydi (to’playdi). U tizimlarga yig’iladigan, tizimlarga yoki tuvakchalarga o’rnatiladigan bosimni kompen-satsiyalashtiradigan (tiklaydigan) yoki kompensatsiyalashtirmaydigan (tiklayma-digan) turli xildagi tomchilatgichlarni etkazib beradi, ularni xoxlagan dia-metrdagi trubalarga o’rnatish mumkin (34- rasm). Bosimni kompensatsiyalayd igan (tiklaydigan) tomchilatish mosla-masi. Suv sarfi: 2, 4, 8,5 l/s Bosimni kompensatsiyalayd i gan (tiklaydigan) «dyatel» tipidagi tomchilatuvchi moslama. Suv sarfi: 2, 4, 8,5 l/ch Bosimni C.N.L. YUqori kompensatsiyalash bosimni kom- tiradigan, ko’pikli pensatsiyalashtitomchilatuvchi ruvchi zich yopilamoslama. Suv digan tomchilatuvchi sarfi: 25 l/s moslama. Suv sarfi: 3, 6, 12 l/s. Oxirgi bosimi: 4 m.

C.N.L. Past bosimni Multifim. Bosimni PCI CNL PCI KNOKALI kompensatsiya- kompensatsiya- Tomchilagich tubi Suv sarfi: 2, 3, 4, 8 lashtiruvchi zich lashtiruvchi bir necha atrofidagi halqalar l/s yopiladigan (germe- chiqish yo’li bo’lgan bilan aniqlanadi tik) tomchilatuvchi tomchilatuvchi moslama. Suv sarfi: moslama. Har bir 2, 4, 8 l/s. Oxirgi chiqadigan tomonga bosimi: 1,5 m sarflana-digan suv: 2, 3, 4 yoki 8 l/s PCI. Bosimni PCI. Bosimni Knopkali kompensatsiyalash- kompensatsiyalasht tomchilatuvchi tirib ko’piklab ir-uvchi nippeldan moslama. Suv chiqaruvchi chiqadigan sarfi: 1,15, 2, 3, 4, «dyatel» tipidagi «dyatel» tipidagi 8 l/s tomchilatuvchi tomchilatuvchi mosalama. Suv moslama. Suv sarfi: sarfi: 2, 3, 4, 8 l/s 2, 3, 4, 8 l/s CHiqish yo’li tishlashtirilgan «dyatel» tipidagi knopkai tomchilatuvchi moslama. Suv sarfi: 1,15, 2,

3, 4, 8 l/s Issiqxonalarning konstruksiyalarini tomchilatib sug’orish tizimlari bilan jihozlash bo’yicha boshqa ayrim chet el firmalari ham shug’ullanadi. Rossiyadagi OOO «AIKAGRO» ko’pchilik tomchilatib sug’orish tizimlari uchun universal, keng assortimentli ehtiyot materiallarni sotadi. Ularga: diskali, to’rli, qo’lda ham avtomatlashtirilgan holda yuviladigan membranali filtrlovchi 35-rasm. Rossiyaning ООО «AIK- AGRO» tomonidan sotiladigan mikrotrubbalar va tomchilagichlar Tuvakchali Ustunli-purkagich. tomchilatuvchi moslama. Suv sarfi: 12, 18, 23 l/s Suv sarfi: 1,15, 2, 3, 4, 8 l/s MOD. Bir necha chiqish yo’li bo’lgan tomchilatuv- chi moslama. Suv sarfi: 2, 3, 4, 8 l/s 34-rasm. « MYUNGSUNG PLACON CO.LTD » firmasi tomchilagichlarining turlari

elementlarni taqdim etadilar. Bu OOO da yuqori sifatli ko’p yil foydalaniladigan integral tomchilatuvchi tarmoqlar, tashqaridan kompensatsiyalashtiruvchi «Supertif» tomchilagichlar va turli ikkinchi darajali qismlar sotiladi, ularga: mikrotrubkalar, tarmoqlantiruvchi qismlar, strelkalar kiradi (35-rasm). O’simliklarni suv tartiboti faqat sug’orish bilan belgilanmaydi. Suv tartibotini optimallashda quyosh radiatsiyasini oqib kelishini sozlash, havoni suv parlari bilan to’yintirish, harorat va transpiratsiya jadalligiga ta‟sir etuvchi boshqa omillarni sozlash muhim rol o’ynaydi. Issiq vaqtlarda suv balansini buzilishi barglaridagi og’izchalarni ochilish darajasini (me‟yorini) kamaytirib, fotosintez jadalligi va o’simliklarni hosildorligini pasaytiradi. Masalan, bodring uchun qizib ketish xatari barg harorati 35  S dan oshib ketganda yuzaga keladi. «Suvli stress» holatlarini oldini olish uchun tomchilatib sovutish va namlatishni avtomatlashtirilgan tizimlarini qo’llash samaralidir. Issiqxonalarda sabzavotlarni yetishtirishda sug’orish uchun foydalaniladigan suvning sifati muhim ahamiyatga ega. Sug’oriladigan suvning muhim sifatli ko’rsatkichlari bu yeriydigan tuzlarnnig umumiy konsentratsiyasi; natriy, xlor, bor va boshqa zaharli elementlarni miqdori; biokarbonatlarni miqdori va kalsiy va magniy konsentarsiyasini yig’indisi; suvning qattiqligidir. Issiqxonalarda suvning asosiy oltita kimyoviy komponentlari: makroelementlar – K, Na, Ca, Mg, Cl, SO 4 , HCO 3 , CO 3 ; eritilgan gazlar – kislorod, azot, metan, vodrod sulfid, karbonat kislotasi; biogel moddalar, azot, fosfor, temir, kremniy birikmalari; organik moddalar – organik kislotalar, murakkab efirlar, fenollar, gumusli moddalar; mikroelementlar; ifloslashtiruvchi moddalar mavjud. Sug’oriladigan suv taxlilining natijalari quyidagilar bilan ifodalanadi: asosiy ionlar jami 1 g/l dan ortiq, minerallashganda – g/kg da yoki foizda, 1 g/l past bo’lganda – mg/l da; erigan gazlar, biogen moddalar va mikroelementlar – mg/l da. Ko’pincha makroelementlarni miqdori millimolda (MM/l), mikroelementlar esa mikromolda (mkm/l) ifodalanadi. Issiqxonalarda sug’oriladigan suv bilan tuzlarni ortiqroq kelishi substratni sho’rlanishiga olib keladi, bu o’simliklarni hosildorligiga salbiy ta‟sir etadi. Tuzi

yo’q suvdan foydalanish, o’simlik hujayraylarida osmatik bosimni pasayishiga olib kelishi mumkin. Sug’orish uchun foydalaniladigan suv nordonligi pastroq neytral reaksiyaga yaqin bo’lishi kerak, unda quyuq (zich) qoldig’ miqdori 1-1,2% oshibketmasligi kerak. Sug’oriladigan suv mineralashish darajasi bo’yicha quyidagilarga bo’linadi: juda yaxshi yoki chuchuk (sho’rlanmagan) minerallanishi 0,1 g/l dan kam; kam minerallashgan – 0,11-0,3 g/l; qoniqarli – 0,31-0,9 g/l; qoniqarsiz – 1,6 g/l dan ko’proq. Tomchilab sug’orish uchun foydalaniladigan suvda mineral tuzlarning miqdori 0,5 dan to 1 g/l gacha bo’lishi kerak. Suvdagi tuzlarni miqdori elektr o’tkazuvchanligiga qarab ham aniqlanadi: 0,75 mSm/sm – yaxshi, 1,5-2,5 mSm/sm – kam yaroqli, 2,5 mSm/sm ortig’i – sug’orish uchun yaroqsizdir. Issiqxonalarda sug’oriladigan suv sifatini tavsiflovchi ionlar ichida Cl anioni eng muhim hisoblanadi, chunki u yuqori ko’chish (migratsiya) xususiyatiga ega. Uni suvdagi miqdori 50 mg/l (1,5 mM/l) dan oshib ketmasligi kerak. Bundan yuqoriroq konsentratsiya o’simliklarni ildiz tizimini zararlaydi va ularni hosildorligini pasaytiradi. Issiqxonalarda o’simliklar uchun sulfat ioni oz miqdorda kerak, ammo uni konsentratsiyasi 4 mM/l dan oshib ketsa kalsiyni o’zlashtirilishi yomonlashadi. Gidrokarbonatlar (HCO 3 ), karbonatlar (CO 3 ) va biokarbonatlar (H 2 CO 3 ) muhit reaksiyasini (rN) belgilaydiva aerob sharoitda suv to’xtab qolganda (turg’un holatda bo’lganganda) karbonat angidridi gazi yig’iladi. O’simliklarni gidropon usulda yetishtirishda HCO 3 miqdori 244 mg/l dan yoki 4 mM/l dan oshib ketmasligi kerak. Xlorni me‟yorlashtiruvchi kationlar ichida Na birinchi o’rinni egallaydi. Suvda biokarbonatlarni, sulfatlarni va Ca va Mg xloridlarini miqdori uni qattiqligini belgilaydi. Kaliy kationlari suvda kam. Kichik hajmli ekinlarda tomchilab sug’orish uchun qattiq suvni qo’llamaslik kerak, chunki Ca va Mg yuqori miqdorda bo’lishi kaliyni o’zlashtirishni siqib qo’yadi. 16-jadval

Issiqxonalarda sug’oriladigan suv sifati (Niderlandlarni himoyalangan yerlar uchun tavsiyalari) Ko’rsatkichlar 1 klass 2 klass 3 klass ES, mSm/sm 0,5 dan kam 0,5-1,0 1,1-1,5 Cl, mol/l 1,5 dan kam 1,5-3,0 3-5 Na, mol/l 1,5 dan kam 1,5-3,0 3-5 Mn, mkmol/l 7 dan kam 7-20 20-30 Zn, mkmol/l 5 dan kam 5-10 10-25 B, mkmol/l 20 dan kam 20-40 40-60 Br, mkmol/l menee 5 5-15 15-4 Issiqxonalarda kichik hajmli gidropon usulda yetishtirishda tomchilab sug’oriladigan suv tarkibida: bor – 0,3 mg/l dan (30 mkM/l dan kamroq), temir – 1 mg/l, margans – 0,5 mg/l (10 mkM/l kamroq), sink – 0,5 mg/l (8 mkM/l dan kamroq) ortiq bo’lmasligi kerak. Issiqxonalarda sug’oriladigan suv sifati bo’yicha 3 ta klassga bo’linadi (16- jadval). Issiqxonalarda 1 klass suvni turli maqsadlarda, ikkinchisini – substratlarni yuvish uchun sharoit bo’lganda, uchinchisini – faqat sho’rga chidamli ekinlar uchun foydalanish mumkin. Ekinni yetishtirish oldidan sug’oriladigan suvni to’liq taxlilini o’tkazish va elektr o’tkazuvchanligini, rN, makro va mikroelementlarni miqdorini aniqlash kerak. Taxlillarni o’tkazish bir yilda 4 martadan kam bo’lmasligi, chunki suvning kimyoviy tarkibi yil vaqtlariga ko’ra o’zgaradi. Sug’oriladigan suvda oziq elementlarni miqdorini oziqali eritmalarni tayyorlashda hisobga oladilar. Gidropon usulda yetishtirishda suvni dastlabki ishlovdan o’tkazish zarur. Sug’orish va oziq eritmalarni tayyorlash uchun suvni mexanik, biologik va kimyoviy chiqindilardan tozalash, rN ni sozlash zarur. Buning uchun maxsus uslub qo’llaniladi. Gollandiyada gidropon uslubni kamroq qo’llanish sabablaridan biri – bu sug’oriladigan suvda natriy va xlor konsentratsiyalarini ko’pligidir. Bunday suvdan foydalanish tozalashga qo’shimcha xarajatlarni talab qiladi.

Yomg’ir suvi eng qo’llash mumkin bo’lgan suv bo’lib, uni tarkibiga tuzlar miqdori sezilarli kam bo’ladi. Suvdagi kerakmaslarni chiqarib tashlashdan ko’ra, unga talab qilinadiganlarni qo’shish oson. Suvni sanoat gerbitsidlari va pestitsidlari bilan ifloslantirishga yo’l qo’ymaslik kerak. Issiqxonalarda suvning tarkibidagi tuz miqdorini pasaytirishda zamonaviy qurilmalardan foydalaniladi (37rasm). 37- rasm . Suvni tuzlardan tozalovchi moslama . 38 - rasm . Drenaj oqova tizimi .

Issiqxonalarda suv 23-25  S haroratga ega bo’lishi kerak. Sug’oriladigan suv harorati tuproq haroratidan past bo’lmasligi kerak. Sovuq suv bilan sug’orish, ayniqsa bodring va pomidorni ildizni nobud bo’lishiga va o’simliklarni so’lishiga olib keladi. Qish va erta bahorda o’simliklar quyoshli kunlarda ertalab, tuproq yaxshi qiziganda sug’oriladi. Tomchilatib sug’orishning kamchiliklari – qurilishiga ketadigan harajatlarning ko’pligi, suv sifatiga yuqori talab qo’yilishi, suv chiqadigan teshiklarini ifloslanib bekilib qolishi mumkin. Sug’oriladigan suvda oziq elementlarni ildiz o’zlashtiradi va qolgan qismi suv bilan drenaj orqali chiqib ketadi (38-rasm). №6 - AMALIY MASHG’ULOT ISSIQXONA HAVOSINING NISBIY NAMLIGINI ANIQLASH Topshiriq. Talabalar havoning nisbiy namligi nima va u o’simliklarga qanday ta‟sir etadi, statsionar va assman psixrometrlari ishlash tartibini hamda issiqxonada havoning nisbiy namligini aniqlashni o’rganadilar. Uslubiy ko’rsatmalar. Havo namligi quyidagi asosiy ko’rsatkichlari bilan xarakterlanadi: mutloq (absolyut) namlik, ya‟ni muayyan haroratda 1 m 3 havo tarkibida mavjud bo’lgan suv bug’larining miqdori, g/m 3 ; nisbiy namlik – bu havo hajmi tarkibidagi haqiqatda mavjud suv bug’lari miqdorini, mavjud haroratda bo’lishi mumkin bo’lgan (to’yingan bug’) miqdoriga nisbatni 100 ko’paytirilgan va % da ifodalangan ko’rsatkichi. Havoning nisbiy namligini o’lchashda Avgust statsionar psixrometri, Assman aspiratsion psixrometrlari, gigrograflar va gidrometrlardan foydalaniladi. Har ikki psixrometrni ishlash tartibi quruq va ho’llangan termometrlar ko’rsatkichlari farqiga asoslangan. Quruq termometr uni o’rab turgan havo haroratini ko’rsatadi. Uni ko’rsatkichi har doim, ho’l termometr ko’rsatkichiga nisbatan yuqori. Havoning nisbiy namligi quruq va ho’l termometrlar ko’rsatkichlari asosida jadvalda keltirilgan raqamlarga muvofiq yoki Gigrometr M-1 ni nomogrammasiga muvofiq havo nisbiy namligini to’g’ridan- to’g’ri aniqlashda foydalaniladi. Uni tuzilishiga inson soch tolasi havo namligini

ko’payishi bilan qisqarishi xususiyati asos qilib olingan. Havo nisbiy namligini vaqtga qarab o’zgarishini tasmada tasvirlashda (yozishda) Gigrograf M-21 va M- 21e lardan foydalaniladi. 17-jadval.

Quruq va ho’l termometrlarning turli ko’rsatkichlarida havoning nisbiy Quruq va nam termometr ko’rsatkichlari farqi, °S 0 0, 5 1 1, 5 2 2, 5 3 3, 5 4 4, 5 5 5, 5 6 6, 5 7 7, 5 8 17 10 0 9 5 9 0 8 4 8 1 7 6 7 3 6 8 6 5 6 1 5 8 5 4 5 2 4 9 4 6 4 4 4 0 18 10 0 9 5 9 0 8 5 8 1 7 6 7 4 6 8 6 5 6 2 5 9 5 6 5 3 5 0 4 7 4 5 4 2 19 10 0 9 5 9 1 8 5 8 2 7 7 7 4 7 0 6 6 6 3 6 0 5 7 5 4 5 1 4 8 4 6 4 3 20 10 0 9 5 9 1 8 6 8 2 7 8 7 5 7 1 6 7 6 4 6 1 5 8 5 5 5 3 4 9 4 7 4 4 21 10 0 9 5 9 1 8 6 8 3 7 9 7 5 7 1 6 8 6 5 6 2 5 9 5 6 5 4 5 1 4 9 4 6 22 10 0 9 5 9 1 8 7 8 3 7 9 7 6 7 2 6 9 6 6 6 3 6 0 5 7 5 5 5 2 5 0 4 7 23 10 0 9 6 9 1 8 7 8 3 8 0 7 6 7 2 6 9 6 7 6 3 6 1 5 8 5 6 5 3 5 1 4 8 24 10 0 9 6 9 2 8 8 8 4 8 0 7 7 7 3 7 0 6 8 6 4 6 2 5 9 5 6 5 3 5 2 4 9 25 10 0 9 6 9 2 8 8 8 4 8 1 7 7 7 4 7 0 6 9 6 5 6 3 5 9 5 8 5 4 5 2 5 0 26 10 0 9 6 9 2 8 8 8 5 8 1 7 8 7 5 7 2 6 9 6 6 6 3 6 1 5 8 5 6 5 3 5 1 27 10 0 9 6 9 2 8 9 8 5 8 2 7 8 7 5 7 2 7 0 6 7 6 4 6 1 5 9 5 6 5 4 5 2 28 10 0 9 6 9 2 8 9 8 5 8 2 7 9 7 6 7 3 7 0 6 7 6 5 6 2 6 0 5 7 5 5 5 3 29 10 0 9 6 9 3 8 9 8 6 8 2 7 9 7 6 7 3 7 1 6 8 6 5 6 3 6 0 5 8 5 5 5 4 30 10 0 9 6 9 3 8 9 8 6 8 3 7 9 7 6 7 4 7 1 6 8 6 5 6 3 6 1 5 8 5 5 5 4 31 32 10 0 9 6 9 3 8 9 8 6 8 3 7 9 7 6 7 4 7 1 6 8 6 5 6 3 6 1 5 9 5 7 5 5 Nam term om etr ko„rsatishi, °S

namligi Talabalar topshiriqni bajarish uchun 3-5 kishidan iborat kichik guruhlarga bo’linadilar. Har bir kichik guruh turli xildagi asboblar bilan shug’ullanib, boshqa kichik guruhlar bilan ham almashadilar. Topshiriqni bajarish tartibi. Topshiriqni bajarish quyidagi savollarga javob berishdan boshlanadi: BLITS SO’ROV 1. Havoning mutlaq (absolyut) va nisbiy namligi nima? 2. Issiqxona sabzavot ekinlariga havoning yuqori va past namligi qanday ta‟sir etadi? 3. Issiqxona sabzavot ekinlari havoning nisbiy namligiga talabchanligi bo’yicha qanday guruhlarga bo’linadi? 4. Havoning nisbiy namligi qanday asboblar bilan o’lchanadi? Talabalar savollarga javob berganlaridan so’ng, statsionar va aspiratsion psixrometrlar, gigrometr va gigrograflarni va asosiy qismlari o’lchamlarini ko’rsatgan holda rasmlarini chizadilar. So’ng talabalar turli issiqxonalarda havoning nisbiy namligini o’lchaydilar va natijalarini 2-jadvalga kiritadilar. Jadval to’ldirilishida avval ho’l termometr ko’rsatkichi, so’ng quruqniki yoziladi. Shundan so’ng quruq va ho’l termometrlar ko’rsatkichlarining farqi aniqlanadi. SHundan so’ng havoning nisbiy namligi 18-jadvaldan foydalangan holda aniqlanadi. Havoning nisbiy namligi qancha ekanini aniqlash uchun 1jadvalning birinchi ustunidan nam termometr ko’rsatkichi topiladi. So’ng shu qator bo’yicha termometrlar ko’rsatkichlarining farqi joylashgan katak aniqlanadi. Bu raqam foizda ifodalangan havoning nisbiy namligini bildiradi. Masalan, ho’l termometr

20°S ko’rsatayotgan bo’lsa (jadvalda 4 qator) va quruq termometr ko’rsatkichidan farqi 4°S bo’lganida (jadvalda 10 grafa) havoning nisbiy namligi 67% tashkil etadi. Material va jihozlar: 1. Statsionar psixrometr. 2. Aspiratsion psixrometr. 3. Gigrometr M-1. 4. Gigrograf. 5. Ma‟lumotli (spravochnik) adabiyotlar. 18-jadval Turli xil issiqxonalarning har xil nuqtalarida havoning nisbiy namligi Issiqxona turi O’lchash joyi Termometrlarning ko’rsatkichi Termometrlar ko’rsatkichlarining farqi Havoning nisbiy namligi, % nam quruq 1. o’rtasida bo’ylama devor yonida old va orqa devorlari yonida 2. o’rtasida bo’ylama devor yonida old va orqa devorlari yonida Oynavand Plyonkali

Uyga vazifa: Diagrammani tuzing Qnday? diagrammasi 4. Issiqxonalarda havo-gaz tartiboti Issiqxonalarda ko’chatlar uchun havoning turli komponentlari (tarkiblarini) ahamiyati. Issiqxonada kislorod, karbonat angidrid va suv bug’lari havoning eng muhim komponentlari hisoblanadi. O’simlik kislorod bilan nafas oladi, karbonat angidrid esa organik moddani sintez qilish uchun zarur. Atmosferadagi havo tarkibida 78% ga yaqin azot, 21% kislorod, 0,03% karbonat angidridi gazi va juda kam miqdorda (0,93%) argon, geliy, ksenon, kripton va boshqa gazlar bor. Ko’pchilik o’simliklar bunday havo-gaz muhitiga moslashgan. Ochiq yerdagi o’simliklar O 2 va SO 2 etishmovchiligini sezmaydi, vaholanki ular 1 ga maydonda kuniga 500-600 kg karbonat angidridi gazini snigdiradilar, uni

ular 100000 m 3 havodan chiqarib oladilar. Katta havo massalarini aylanib yurishi tufayli harakatsiz o’simliklar zarur miqdordagi SO 2 bilan ta‟minlanadi. Ammo, himoyalangan yerlarda, yopiq maydon yuzaga kelishi tufayli bunda havo tarkibi jiddiy o’zgaradi. Issiqxonalarda ko’chatlarni o’sishi va rivojlanishi boshqa omillar bilan birga ko’pincha havo muhiti va uning tarkibidagi gazlar bilan ham belgilanadi. U faqat o’simliklarni fotosintezi va nafas olishi bilan cheklanmaydi, bunda o’simliklar yer ustki qismini va xuddi shunday ildiz tizimini tashqi muhit bilan gaz almashinuvi ham muhim ahamiyatga ega. Issiqxonalarda havo tarkibidagi suv parlarining miqdori haroratga bog’liq. Havo qanchalik issiq bo’lsa, shunchalik suv parlari unda ko’p bo’ladi (5°S – 6 g/ m 3 , 15°S – 13 g/m 3 , 35°S – 40 g/m 3 ). Agar havo harorati 15°S dan 40°S gacha ko’tarilsa va unda 13 g par bo’lsa, havoning nisbiy namligi 100 dan 33% gacha tushadi. Havo tarkibida 13 g par bo’lib, uni harorati 15°S dan 5°S gacha pasaysa, uni ortiqcha 6,5 g kondensat (shudring) ko’rinishida tushadi. Sovuqroq vaqtda kondensat (shudring tomchilari) oynalarda, uncha sovuq bo’lmaganda – barg va mevalarda yig’iladi. O’simliklarda fotosintez hisobiga kislorod zahirasi muntazam ravishda to’lib boradi. Shuning uchun o’simliklarning pastki qismi kislorod etishmasligini sezmaydi. Tuproq aralashmasidagi kislorod ildizlarni va tuproq mikroorganizmlarining nafas olishi uchun sinib ketadi. Kislorod ildiz tarqalgan yer qatlamida yetarli darajada bo’lishi uchun tuproq aralashmasi zichlashmagan, g’ovak holatda bo’lishi kerak. Tuproqni qatqaloqlanishi, mexanik tarkibini og’irligi, me‟yoridan ortiq namlanishi, zichlashib qolishi tuproq aralashmasi ichiga kislorod kirishini qiyinlashtiradi. Atmosferadagi havo tarkibida karbonat angidrid gazi o’rtacha 0,03 foiz, uning 1 m 3 hajmida 0,3 l yoki 0,57 g ni tashkil qiladi. 35- 50 foiz quruq modda uglerodni tashkil etadi, o’simliklar uni karbonat angidrid gazini (CO 2 ) assimilyasiya qilgan vaqtda havodan oladi. Havoning faqat surunkali harakati tufayli o’simliklar (CO 2 ) karbonat angidrid gazini uzluksiz o’zlashtirish

imkoniyatga ega bo’ladi, shamol tezligini oshishi bilan fotosintez jarayoni kuchayadi. Havo turg’un bo’lib qolganda gaz almashishi buziladi, karbonat angidridni (CO 2 ) etishmasligi fotosintez jadalligini susaytiradi, suv parlarini juda sekin ajralishi transpiratsiya jarayonini chegaralab qo’yadi. Bunday sharoitda o’simliklarni o’sishi sekinlashadi va ular kasallana boshlaydilar. Ko’pchilik hollarda havoni turg’un bo’lib qolishi qish faslida kuzatiladi. Issiqxonada havo harakatini o’rtacha tezligi 0,30,5 m/sek, ayrim vaqtda 1-1,5 m/sek gacha etadi. Havo harakati tezligi isitish va shamollatish yordamida o’zgartiriladi. Atmosferada CO 2 zahirasi tirik organizmlarning nafas olishi, organik moddalarning parchalanishi, yonilg’ilarni yoqish hisobiga ko’payib (to’lib) boradi. Issiqxonalarda, biologik usulda isitiladiganlaridan tashqari, quyoshli kunlarda havo tarkibidagi CO 2 gazining miqdori tabiiy miqdordan pasayib ketishi mumkin (0,01% gacha). Bu xususan gidroponli issiqxonalarda sodir bo’ladi, chunki unda foydalaniladigan substratlar CO 2 ni o’zidan ajratmaydi. O’simliklar uchun havo tarkibidagi karbonat angidrid gazi miqdori yetarli (qoniqarli) hisoblanmaydi. Uni miqdori ko’payib borishi bilan o’simliklarni sintez qilish faoliyati kuchayadi. Uni konsentratsiyasi 0,15-0,20% bo’lganda fotosintez jarayoni jadallashadi. Keyinchalik gaz miqdorini ko’payishi fotosintez jadalligi va nafas olishni sekinlashtiradi. CO 2 gazi miqdori va harorat ko’tarilsa-yu unga mos keladigan darajada yorug’lik yetarli bo’lmasa samara bermaydi. CO 2 gazning maqbul konsentratsiyasi mineral o’g’itlar bilan oziqlantirish darajasi va havoning nisbiy namligiga ko’ra o’zgarib turadi. Mineral oziqlan-tirish me‟yori oshirilganda CO 2 gaziga ham talab ortadi. Havoning nisbiy nam-ligi 90% bo’lganda, fotosintez XNN 50% dagiga qaraganda jadalroq o’tadi. Bu-ning sababi shundaki XNN 50% bo’lganda harorat va suv tartibotlarini buzilishi barg og’izchalarini ochilish darajasini kamayishiga olib keladi, bu holat XNN 90% bo’lganda kuzatilmaydi. Havo tarkibidagi ortiqcha CO 2 bo’lishi zararlidir. O’simlik uchun tuproq havosi tarkibidagi karbonat angidrid gazi ham ma‟lum darajada ahamiyatga ega. Uni zahirasi bu yerda ildizlarning nafas olishi va organik moddalarni mikroorganizmlar yordamida parchalanishi natijasida

ajralib chiqadigan SO 2 hisobiga to’lib (ko’payib) turadi. Tuproq qatqalog’i va uni zichlashib qolishi tuproq va atmosfera o’rtasida gaz almashinuvini qiyinlashtiradi. Gazning yomon almashinishi natijasida karbonat angidrid gazi konsentratsiyasi ildizlarga salbiy ta‟sir ko’rsatishi mumkin. Tuproqda ortiqcha karbonat angidrid gazining to’planishini oldi olish uchun uni o’z vaqtida yumshatib turish kerak. Issiqxonalarda havoni zararli gazlar bilan ifloslanishiga yo’l qo’ymaslik kerak. Etilen va atsetilen oz konsentratsiyada (0,05 mg/m 3 ) bo’lsa ham inson uchun zararlidir. Zararli gazlarning havo tarkibida yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan konsentratsiyasi (m 3 havoda mg): oltingugurt ikki oksidi inson uchun – 5, o’simlik uchun – 0,2; azot dioksidi – 5 va 20; ammiak – 50 va 10; azot – 0,1 va 0,2; formaldegid – 5 va 0,7; uglerod dioksidi – 5 va 500. Issiqxonalarda havo-gaz tartibotini sozlash. Issiqxonalarda o’simliklarni zararli gazlar ta‟siridan asrash maqsadida issiqxonalarni qurish uchun havoni zararlaydigan manbalardan uzoqroq maydonlar tanlanadi va bo’lg’usi qurilish hududi havosidagi zararli gazlarni tarkibi aniqlanadi. Yo’l qo’yiladigan konsentratsiya chegaralar (PDK): SO 2 – 0,6% dan biroz ko’proq, SO – 0,01% dan biroz ko’proq, ammiak – 0,01% dan biroz ko’proq, oltingugurt gazi – 0,25%, atsetilen – 0,009%, propilen – 0,005% ni tashkil qiladi. Issiqxonalardan ortiqcha karbonat angidrid va zararli gazlarni chiqarib yuborishning asosiy usuli shamollatishdir. Issiqxonalarnig harorati maqbuldan 2°S ga oshsa, uni shamollatish boshlanadi. Sovuq kunlarda yuqoridagi darchalar, oftobli issiq kunlarda esa eshiklari hamda yon tomondagi darchalari ochilib shamollatiladi. Havo tarkibida begona gazlar qozonxonada yonilg’ini to’liq yonmasligi, yaqin joylashgan korxonalarning ifloslangan havosi va boshqalar hisobiga ko’payishi kuzatiladi. Shuning uchun gaz tartibotini sozlashda shamollatish bilan birga ortiqcha gaz to’planishi oladini oladigan choralarini qo’llash zarur. Tuproq havosida ortiqcha karbonat angidridi gazini oldini olishni asosiy usulli, gaz almashinuvini yaxshilashni ta‟minlaydigan tuproqni yumshatish hisoblanadi. Janubiy Koreyada kislorodni tuproq aralashmasi ostida o’rnatilgan

trubalardan yo’naltirish orqali tuproq aralashmasini shamollatishni yaxshilash bo’yicha tadqiqotlar olib borilmoqda. Issiqxonalarda CO 2 etishmovchiligi sun‟iy ravishda to’ldiriladi. Chet ellarda CO 2 bilan oziqlantirish issiqxona sabzavotchiligi texnologiyasining hal etuvchi zvenolaridan biri hisoblanadi. Buning uchun biologik va texnik manbalardan foydalaniladi. Texnik usullardan eng eskilari – bu quruq muzdan (issiqxonaning 1 m 3 hajmiga 10-20 g) va ballonlardagi suyultirilgan gazlardan (issiqxonaning 1000 m 2 yuzasiga 60-80 kg, bir ballonda 25 kg CO 2 bo’ladi) foydalaniladi. Ammo, bu usullar ko’p mehnat talab etadi. Issiqxonalard generatorlarda gazni yoqish – nisbatan takomillashgan usul bo’lib, ular ikki tipda bo’ladi: majburlab tarqatmaydigan va ventilyatorlar yordamida majburlab tarqatiladigan. Ammo, ulardan faqat isitiladigan davrda foydalanish mumkin, yilning iliq vaqtlarida esa ulardan foydalanib bo’lmaydi. Zamonaviy issiqxonalarida SO 2 ni ta‟minlaydigan istiqbolli manbaga egadir. Bunda tarkibida oltingugurt va boshqa zararli chiqindilari bo’lmagan yonilg’i sifatida foydalaniladigan, tabiiy gazni qozonxonada yoqib undan chiqadigan gazlardan foydalanadilar. Bu chiqadigan gazlar ikki so’rib oluvchi ventelyatorlar yordamida saralab olinib, issiqxonaning oldi yoki orqa tomonlaridan magistral (yo’naltiruvchi) patrubkali (kalta truba) trubalar orqali o’simlik qatori bo’ylab joylashtirilgan tarqatuvchi plyonkali englarga etkazib beriladi. Englar polietilendan tayyorlangan uzunligi 50 sm bo’lib va unda 20 sm oralig’ida diametri 4 mm bo’lgan to’rtta – perforratsiyalangan teshiklari bo’ladi. SO 2 bilan oziqlantirishni avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari ham mavjud (39 rasm).

39- rasm . Issiqxonalarda korbonat angdrid gazi bilan ta’minlovchi QG 95 va QG 125 markali generatorlar. Ko’chatlarni oziq eritma bilan namlanadigan neytral substratlarda yetishtirishda karbonat angidridi gazi bilan oziqlantirish ayniqsa zarur. Gidropon issiqxonalarda karbonat angidridi gazini asosiy ta‟minlovchi hisoblangan organik moddalar bo’lmaydi. Shu bois qish va erta bahor davrlarida, shamollatish cheklanganda va tashqaridan SO 2 kirish yo’ilini yo’qligi ularda karbonat angidridi gazini etishmovchiligi kuchli seziladi. Issiqxonalarda CO 2 bilan oziqlantirish mavjud grafikka asosan o’tkaziladi. CO 2 bir soat mobaynida gektariga 60-80 kg sarflanadi. Oziqlantirish quyosh chiqishidan bir soat oldin tugatiladi. Yorug’lik 2 klk dan kam bo’lsa, oziqlantirish o’tkazilmaydi. Yorug’lik 10 klk gacha bo’lsa, CO 2 konsentratsiyasini 0,1% gacha, 10 klk dan yuqori bo’lganda – 0,2% gacha etkaziladi. CO 2 konsentratsiyasi ko’payishi bilan haroratni ham CO 2 bilan oziqlantirilmagan vaqtga nisbatan 2°S ga ko’paytiriladi. CO 2 konsentratsiyasini o’lchash uchun GOA (gazoanalizator optiko-akustik) tipidagi gaz analizatorlari qo’llaniladi. Texnik va quyosh bilan isitiladigan issiqxonalarda havoni karbonat angidrid gazi bilan boyitish uchun ayrim vaqtlarda biologik usullarni qo’llash mumkin. Ularga tuproq aralashmasiga katta miqdorda organik o’g’itlarni solish, tuproq yuzasini chirindi yoki go’ng bilan mulchalash (g’o’lalash), tuproq ostiga go’ng yoki somon to’shamalarini qatlamlab joylashtirish, mol yoki parranda to’ponini

bochkalarga solib bijg’itish kiradi. Yangi go’ng bir yarim oy davomida CO 2 gazini chiqarishga qodir. Issiqxona tuprog’iga gektariga 300 t go’ng solish issiqxona havosidagi CO 2 miqdorini 0,2% darajada saqlab turishni ta‟minlaydi. Yangi go’ng bilan tuproqni mulchalash (g’o’lalash) uni yuzida CO 2 miqdorini 0,42% gacha, barglar atrofida esa – 0,15% gacha oshiradi. Ko’chatlar torfda kichik hajmli ekin sifatida yetishtirilganda issiqxona havosini biologik usullarda karbonat angidridi gazi bilan boyitishni hisobga olish kerak emas. Adabiyotlardagi ma‟lumotlarga ko’ra, torfdan chiqadigan karbonat angidrid gazi juda oz bo’lib, u soatiga 0,2-0,4 g/m 3 ni tashkil qiladi. Havoni biologik manbalar yordamida karbonat angidridi gazi bilan boyitishni asosiy kamchiligi, oziqlantirish jarayonini boshqarib bo’lmasligi va issiqxona havosida CO 2 konsentratsiyasini oshishi qisqa muddatli ekanligidir.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. R.T. Gazieva va b. Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish. -T.; Bilim, 2004, 240 b. 2. Gazieva R.T. Suv xo’jaligidagi texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish. T., Talqin, 2007, 176 b. 3. I.M.Maqmudova, A.T. Salohiddinov “Qishloq va yaylovlar suv ta’minoti”, T- 2002y. 4. Borodin I.F., Nedil’ko N.M. Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov. - M.; Agropromizdat, 2005. -386 s. 5. Martinenko I.I. i dr. Avtomatika i avtomatizatsiya proizvodstvennix 9. protsessov. - M; Agropromizdat, 2005 - 335 s. 6. Borodin I.F. Texnicheskiye sredstva avtomatiki. – M.: Agropromizdat, 1982. 303 s. 7. Kolesov L.V. va boshkalar Qishloq xo’jalik agregatlari hamda ustanovkalarining elektrik jihozlari va avtomatlashtirish. - Toshkent, "O’qituvchi", 2009 . 8. Абдубакиров С.А Ким Л. Развитие тепличного хозяйства в Узбекистане Ташкент 1991 9. X.CH. Bo‘riyev, A.G. Abdullayev. “Tomorqa sabzavotchiligi” T “Mehnat”, 1994 yil

O'xshashlar

Issiqxonalarda ko`chatlarni yetishtirish sharoitlariga talabi, ularni issiqxonalarda yaratish va sozlash uslublari

Issiqxonalarda ko’chat yetishtirish texnologiyasi

Ochiq yer uchun ko’chat yetishtirish

Issiqxonalarda sabzavot ko’chatlarini mineral o’g’itlar bilan oziqalantirish

Sabzavot ko’chatchiligining ahamiyati, holati va rivojlanishi