Ochiq yer uchun ko’chat yetishtirish - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Ochiq yer uchun ko’chat yetishtirish

Yuklangan vaqt:

29.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1617.1298828125 KB

Ko'chirib olish

Ochiq yer uchun ko’chat yetishtirish Reja: 1. Ochiq yer uchun sabazavot ko’chatlarini yetishtirishni umumiy usullari 2. Ochiq yerga ko’chat ishlab chiqaradigan mexanizatsiyalashgan va avtomatlashgan komplekslar 3. Ochiq yer uchun sabzavot ko’chatlarini yetishtirish xususiyatlari

1. Ochiq yer uchun sabazavot ko’chatlarini yetishtirishni umumiy usullari Ochiq yerga sabzavot ekinlari ko’chatlarini barcha ekin o’stiriladigan inshootlarda yetishtiradilar. Ko’chatlarni sanoat asosida ishlab chikarish vazifalari va uslublariga plyonkali issiqxonalar yaxshiroq mos keladi. Plyonkali issiqxonalarda ko’chatlarni shamollatish va chiniqtirish yetarli bo’lganda tezroq rivojlanadi va ularni parniklarda yetishtirilgandagiga qaraganda 10-12 kun oldinroq ekish mumkin. U ochiq yerda o’stirilganda xayotchan bo’ladi. 1 ga ochiq yerga (55-60 ming dona) ko’chat yetishtirish uchun 150-200 m 2 plyonkali issiqxonalar zarur. 1 ga plyonkali issqxonani 10 sm qalinlikda tuproq aralashmasi bilan to’ldirish uchun 1000 m 3 qorishma zarur. 1 m 2 maydondan chiqadigan maysalar 2500–3000 donani, oziqlanish maydoniga ko’ra chiqadigan ko’chat soni 100 – 400 donani tashkil qiladi. Ochiq yer uchun ko’chatlarni yetishtirishda substrat sifatiga muhim e‟tibor beriladi. U mexanik tarkibiga ko’ra engil, namlik va havoni o’tkazuvchan, rN neytralga yaqin, kasallik va zararkunandalardan xoli bo’lishi kerak. Substrat tarkibida 40% organik moddalar, 10-15% gumus, zichligi 0,9-1,0 g/sm 3 , nam hajmi 70-75%, g’ovakliligi 58-61%, havosi 12-20% bo’lishi kerak. Oziq moddalarning miqdori 100 g da: azot – 15-25, fosfor – 20-30, kaliy – 2535 mg ni tashkil qilishi kerak. Tuzlarning umumiy konsentarsiyasi 0,9-1%, xlor esa – 0,007%. O’zbekistonda ochiq yerga ko’chatlar yuqori sifatli dala eri (40%), chirindi (40%), oldindan kompostirilangan qirindi, sholi shuluxasi yoki qumdan (20%) tashkil topgan tuproqlarda yetishtiriladi. Ammo 1 m 3 mazkur aralashmaga quyidagi miqdorda mineral o’g’itlar qo’shiladi (g): ammiakli selitra – 300, qo’shsuperfosfat – 400, ammoniy sulfati – 400, kaliy sulfati – 400-500, mis kuporosi – 1,5, nordon ammoniy molebden – 3, marganets sulfat – 2,25, natriy sulfati – 0,7, sink sulfat – 0,7.

MDH mamlakatlarida ko’chat yetishtirish uchun oziqali kubik va tuvakchalar tayyorlashda quyidagi tarkibdagi tuproq aralashmasi tavsiya etiladi (42-jadval). Tuvaksiz ko’chat o’stirishda yuqorida keltirilgan tuproq aralashmalarida mol go’ngi chiqarib tashlanadi. 42-javdal Ko’chat yetishtirish uchun oziqali kubik va tuvakchalar tayyorlash uchun tuproq aralashmasi tarkibi (Shuvalov Yu. bo’yicha, 2001) Tuproq arashmasini tarkibi Tuproq aralashmasini turli variantlar uchun qo’shiladigan aralashmalar nisbati, hajmiga bo’lish hisobida 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Torf (pastki) 6 5 5 6 6 7,5 7,5 5 – – Chirindi 2 – – – 2 – – 3 4,5 – Chim tuproq 1 – – – 1,5 – 2 1 5 5 Mol go’ngi 1 1 3 1 0,5 0,5 0,5 1 0,5 0,5 Ot go’ngi – – – – – 2 – – – 4,5 Daraxt qirindisi – 1 – 2 – – – – – – Tuvakli hamda tuvaksiz ko’chat o’stirishda 1 m 2 aralashmaga quyidagi miqdor-da mineral o’g’itlar qo’shiladi (kg da): bodring uchun – superfosfata – 1,0- 1,5, mochevina – 0,6-0,7 yoki ammiakli selitra – 0,8-1,0, kaliy xlor kaliy sulfat – 0,5-1,0, magniy sulfat – 0,2-0,3, pomidor, qalampir va baqlajon uchun: superfosfat – 3,0-4,0, mochevina – 0,7-1,0 yoki ammiakli selitra – 1,0-1,5, kaliy xlorid yoki kaliy sulfat – 1,0-1,5, magniy sulfat – 0,3-0,4, oqboshli va gul karamlar uchun: superfosfat – 2,0-2,5, mochevina – 1,0-1,5 yoki ammiakli selitra – 1,8-2,0, kaliy xlorid yoki kaliy sulfat – 0,6-0,8, magniy sulfat – 0,2-0,3. O’zbekistonda sabzavot ekinlarini yetishtirish muddatlari va texnologiyasiga qarab ko’chatlari erta yetiladigan (erta yetiladigan oddiy va gul karam, erta yetiladigan pomidor), o’rtagi (o’rtagi karam, bodring, poliz ekinlari, o’rtagi pomidor, qalampir, baqlajon), kechki (kechki karam, pomidorni ertapishar navlari takroriy ekin uchun) bo’ladi. Erta yetiladigan ko’chatlarni issiq parniklarda

va isitiladigan issiqxonalarda; o’rtagilari – yarim issiq parniklarda, isitilmaydigan va xatarli vaziyatlarda qo’shimcha isitish vositalari bilan ta‟minlangan plyonkali issiqxonalarda; kechkilari – ochiq egatlarda yetishtirib olinadi. Yetishtirish muddatlari va texnologiyasiga qarab sabzavot ekinlarini ko’chatlarini quyidagi guruhga joylashtirish mumkin: a) tuvakli usulda pikirovkasiz o’stiriladigan ko’chat yetishtirish muddati 25-35 kun bo’lganlar – bodring, qovun, tarvuz, qovoq, qovoqcha, patisson, jo’xori, fasol; b) tuvakchali usulda pikirovka qilishga moyil bo’lgan ko’chat yetishtirish muddati 50-70 kun bshlganlar – pomidor, qalampir, baqlajon, fizalis, oqboshli va gul karamlar. Issiqxonalarda oziqali kubiklarni tayyorlashda aralashmaga yopishtiruvchi modda sifatida 5% suyuq mol go’ngi qo’shiladi. Urug’ ekilgan yoki pikirovka qilingan tuvakli ko’chatlarni joylashtirib chiqilgandan so’ng, tuvakchalarni orasi o’zini tayyorlashda ishlatilgan aralashma bilan to’ldiriladi. Ilgarilash va ko’chatlarni tannarxiga urug’ ekilgandan boshlab uni unib chiqishigacha o’tgan vaqtni qisqartirish ta‟sir etadi. Shuning uchun urug’larni namlash, undirib olish va chiniqtirish usullaridan keng foydalaniladi. Chiniqtirish, ko’chatlarni ochiq ko’chatxonalarda va plyonkali inshootlarda yetishtirilganda ayniqsa, samaralidir. Urug’larni dastlab yirik va o’rtacha fraksiyalarga ajratib saralanadi, 15-20% maydalari chiqitga chiqariladi. Saralangandan so’ng ular zararkunanda va zamburug’ sporalariga qarshi qizdiriladi. Buning uchun 25-35°S haroratda bir sutka davomida yaxshilab quritilgan karam, bodring va pomidor urug’larini 3-3,5 soat davomida 50-55°S da qizdiriladi. Agarda urug’lar yuzida kasallik qo’zg’atuvchi va zararkunandalar bo’lmasa ekiladigan urug’lar qizdirilmaydi, ammo kasalliklarga chalinishi oldini olish uchun ularni zararsizlantiruvchi moddalar bilan ishlanadi. Virusli infeksiyaga qarshi bodring va pomidor urug’lariga ikki muddatda termik ishlov beriladi, u himoyalangan yerlarga ko’chatlarni tayyorlashda izohlangan.

Ekiladigan maydon hajmiga ko’ra urug’larni ekish qo’lda yoki ekish seyalkalar yordamida bajariladi. Maysazorga urug’lar sochma yoki qatorlab qo’lda ekiladi. Qatorlab ekilganda tuproq tekislanadi va bir oz zichlanadi, so’ng planka (yog’ochli) marker (xashkash) bilan chuqurligi 1-1,5 sm li jo’yaklar olinadi. Bu jo’yaklarga birbiridan 0,5-1 sm oraliqda urug’lar terib chiqiladi. Urug’larning usti mayda oziq aralashmani g’alvir orqali o’tkazib 0,5-1 sm qalinlikda ko’miladi. Marker izlariga ekilganda urug’larni xaskashning orqa tomoni bilan ko’mish mumkin. Ochiq yerga ko’chatlarni yetishtirishda urug’larni ekish muddatlari uni dalaga o’tkazish muddatlari, etirishtirish davomiyligi va foydalaniladigan inshootlarning turlariga ko’ra aniqlanadi. Plyonkali issiqxonalarda yetishtirish davomiyligi qisqaroq bo’lganligi tufayli urug’ ekishni oynavand issiqxona va parnikga nisbatan 10-12 kun kechroq boshlaydilar. Urug’ni ekish me‟yorlari ularni yirikligi, o’simliklarni oziqlanish maydoni va ko’chatlarni yetishtirish usullariga bog’liq (43-jadval). 43-javdal Ochiq yer uchun ko’chatlarni yetishtirish (Tarakanov G.I., Borisov N.V. ma’lumotlari bo’yicha, 2003) Ekinlar Urug’larni ekish me‟yorlari, g/m 2 Oziqlani sh maydoni , sm Ko’chatlarni urug’ ekilgandan boshlab yetishtirish davomiyligi, kun Foydali maydondan chiqadigan yaroqli ko’chat dona/m 2 1 ga yerga ko’chat yetishtiri sh uchun himoyal a ngan erga talab, m 2pikiro v kali pikirovka siz Karam: gul 12-15 3-5 6  6, 7  7 45-60 200-250 200-280

oqboshli : erta yetiladig an o’rtagi 12-15 3-5 6  6, 7  7 45-60 200-250 200-280 - 1,5-2 5  5, 35-45 250-320 130-180 kechki 6  6 12-15 4-5 6  6 40-45 250-280 120-170 Pomidor 8-10 1-1,5 8  8 50-60 100-125 330-400 Qalmpir 10-12 4-5 5  5, 6  6 55-60 170-320 300-400 Baqlajon 8-10 3-4 5  5, 6  6 50-55 170-320 300-400 Bodring - 4-5 5  5, 6  6 15-20 200-300 250-350 Pikirovka ochiq yerga ko’chat o’stirish texnologiyasini asosiy elementlaridan bo’lib, tuvakcha, kubik va kassetalarga maysalarni ko’chirib o’tkazishdir, qolgan maysalarni tuproq aralashmasida yetishtirish advom yettiriladi. Uni maysalar unib chiqqandan 2-3 hafta keyin, chinbarg hosil bo’lganida o’tkaziladi. Pikirovka qilishdan bir kecha-kunduz oldin maysalarga Epin (100 g suvga 3-4 topchi) o’sishni boshqaruvchi modda eritmasini sepish maqsadga muvofiqdir. Maysalarni saralb olishdan oldin tuproq aralashmasi zahlatiladi. Pikirovka uchun sog’lom, yaxshi shakllangan maysalar olinib, nimjon, bo’yiga o’sib ketgan, kasallanganlari, urug’ qobig’ini ajratmaganlari yaroqsiz topiladi. Ochiq yerga ko’chatlarni yetishtirish texnologiyasi nafaqat sog’lom, balki chiniqqan va ochiq yer sharoitiga tayyor bo’lgan (moslasha oladigan) o’simliklarni ta‟minlab berishi kerak.

Ko’chat davrida issiqqa talabachanligi bo’yicha sabzavot ekinlari uch guruhga bo’linadilar: sovuqqa chidamli – kunduzgi eng maqbul harorat quyoshli kunda – 14-18°S, kechasi – 6-10°S (barcha karam turlari); issiqqa o’rtacha (mo’tadil) talabchan (bosh piyoz, poreyo piyozi, salat, seldir) – eng maksimal harorat quyoshli kunda – 16-18°S ga yaqin, bulutli kunda – 14-16°S, kechasi 12- 14°S; issiqni talab qiluvchilar (pomidor, qalampir, baqlajon, bodring, poliz) – eng qulay harorat pomidor uchun kunduzgi quyoshli havoda – 20-24°S, bulutlida – 16- 18°S, kechasi – 10-12°S, qalampir va baqlajon uchun – kunduzgi quyoshli havoda – 22-28°S, bulutli havoda – 18-20°S, kechasi – 2022°S, poliz ekinlari uchun esa – 2-3°S dan baland. Ko’chatlarni yetishtirish uchun keltirilgan harorat tartiboti doimiy emas. Ko’chatlarni o’stirish jarayonida u o’zgarishi mumkin. Masalan, urug’ ekilgandan so’ng nihollarni tez va qiyg’os unib chiqishi uchun birinchi, ikkinchi guruh o’simliklari va pomidor uchun haroratni – 20-25°S artofida, qalampir, baqlajon va qovoqdoshlar oilasiga kiruvchilar uchun – 25-30°S atrofida saqlab turiladi. Nihollar paydo bo’lgach, ular cho’zilib ketmasligi uchun haroratni karam uchun 6- 10°S ga pasaytiriladi, ituzumguldoshlar uchun 12-15°S, qovoqdoshlar uchun – 15- 17°S darajada 4-7 kun saqlanadi. Harorat, shuningdek ko’chat ekilishidan 10-15 kun oldin ularni chiniqtirish maqsadida ham pasaytiriladi: sovuqqa chidamlilarni 6-8°S gacha, issiq talablarni 12-14°S gacha, poliz ekinlarini 15-18°S gacha. Ekishdan bir necha kun oldin qoplama avval kunduzi, so’ngra kechasiga ham to’liq ochib tashlanadi. Ko’chat yetishtirishda yorug’likni yaxshi o’tishi uchun qoplamani toza xolatda saqlash kerak. O’zbekistonda tabiiy yoritilish sifati va uni jadalligi yetarli, ammo ba‟zan erta yetiladigan pomidorni yetishtirishda qo’shimcha yoritishni qo’llash foydalidir. Ko’chat sifatiga substrat namligining tartiboti ta‟sir etadi. Nihollar yoppasiga paydo bo’lgan davrda (yoki pikirovka davrida) ko’chatlarni chiniqtirish

o’tkazishdan oldin substratni maqbul sug’orish oldi namligi karam uchun 55-65% NV ga va pomidor uchun 55- 60% NV ga tengdir. Ko’chatni namlik bilan ta‟minlashni ko’paytirish ortiqcha xarajatlarga va uni nozik bo’lishiga olib keladi, kamayishi esa – erta yetiladigan, ba‟zan umumiy hosilni kamaytiradi. Ko’chat xaftada 1-2 marta muntazam sug’oriladi. O’suv davomida ikki marta qo’shimcha oziqlantiriladi: birinchisi – pikirovkadan so’ng 10-20 kun o’tgach; ikkinchisi – birinchisidan 10- 15 kundan keyin o’tkaziladi. Havoning eng maqbul nisbiy namligi bosh karam, ituzumguldoshlar va poliz ekinlari uchun – 60-70%, gulkaram, bodring va sabzavot qovoqchalari uchun – 70-80%. Ochiq yerga ekishga bir necha kun qolganda havoning nisbiy namligi kamaytiriladi. Bu ko’chatlarni qurg’oqchilikka chidamliligini oshirishga imkon beradi. Namlik xuddi havo harorati singari shamollatish orqali kamaytiriladi, sug’orish orqali esa oshiriladi. Shamollatish nafaqat harorat va havo namligini kamaytiradi, balki uni harakat qilishini ham ta‟minlaydi, bu esa to’qimalarni mexanik pishiq va qayishqoq qiladi. Ochiq yerga tayyorlanadigan ko’chatlarni parvarish qilish kompleksiga kasallik va zararkunandalarga qarshi kurashish ham qiradi. Tayyorgarlik davrida kasalliklarga qarshi olib borilgan bino, tuproq va urug’larni zararsizlantirishdan tashqari ko’chatlarni parvarishlash jarayonida shamollatish, yumshatish va qo’shimcha tuproq solish tadbirlari olib boriladi hamda mineral oziqlantirish tartibiga rioya qilinadi. Soxta un shudringga qarshi ko’chatni 1% li bordo suyuqligi (0,2 l/m 2 ) bilan purkaladi yoki oxak bilan (pushonka) changlanadi. Strik va qora songa qarshi pomidor ko’chatlari 1 m 2 /100 ml hisobida kaliy permanganati purkaladi. Ko’chatlar zararkunandalariga qarshi insektitsidlar bilan ishlov beriladi. Ekishga tayyor ko’chat sog’lom, yaxshi chiniqtirilgan, kattaligi bir xil, poyasi to’g’ri, so’lish belgilarisiz bo’lishi kerak. Ko’chatning kattaligi: ilidiz bo’g’imidan to barglar oxirigacha 20-25 sm (kamida 15 sm) barglar soni karamda 5-7, pomidorda 6-8, bodring va boshqa qovoqdoshlarda 3-5 ta bo’lishi kerak.

Poyaning yo’g’onlgi karamda 4-5, pomidorda 6 mm. Mexanik xususiyati qayishqoq, ko’chat tarkibida namlik 87-92% bo’ladi. Saralab olishda ildiz tizimini mumkin qadar saqlab qolishga erishish ko’chatning yaxshi tutib ketishiga olib keladi. Ko’chat tayyorlashda oziq kubiklari parchalanmasligi kerak. Tuvaksiz ko’chat albatta tuprog’i bilan olinishi kerak. Dalada qo’shimcha oziqlantirish sonini kamaytirish uchun sug’oriladigan suv bilan mineral o’g’itlar beriladi. Tuvaksiz ko’chat saralab olinishidan 2-3 soat oldin takror sug’oriladi. O’simlik dalada zararlanishining oldini olish uchun ko’chatga zaxarli ximikatlar bilan ishlov beriladi. Tanlab olish vaqtida ko’chatlar kattaligiga ko’ra saralanadi, kasallangan, zaif, bo’yiga ortiqcha cho’zilib ketgan, uchki kurtakka ega bo’lmaganlari chiqitga chiqariladi. Saralab olishda ekish uchun zahiraga qoldiriladi: tuvaklilardan 2-3%, tuvaksizlardan 5-7%. 44-jadval Plyonkali inshootlari uchun asosiy sabzavot ekinlarining standart ko’chatlari (Br ы zgalov V.A. va boshqa. bo’yicha, 1995) Ekinlar Ko’chat yoshi, kun Barglar soni, dona Ildiz bo’yinidan oxirgi barggacha bo’lgan uzunlik, sm Bir dona o’simlik vazni, g Karam oqboshli: o’rtagi- kechki 35-45 4-5 15-20 5-10 erta yetiladigan 50-55 5-7 12-15 5-8 Pomidor: erta yetiladigan 60-65 7-9* 25-35 12-15 o’rtagi-kechki 40-45 5-6** 20-25 8-16 Bodring 20-25 3-5 15-20 10-12 Selderey 50-60 4-6 10-12 5-7 Piyoz 50-60 3-4 12-15 2-5 Boshli salat 30-35 4-5 10-12 3-6 * – 1-chi bo’g’imdagi yakka gullar ** – shonalar

Tanlab olingan tuvaksiz ko’chatning ildiz tizimi tez quriydi va qisman nobud bo’ladi. Ildizni yaxshi saqlash uchun uni zararsizlantiradigan moddalar qo’shilgan tuproq va mol go’ngidan tayyorlangan qaymoqsimon atalaga botirib olinadi. Olib ketiladigan ko’chat 50 oziq kubiklar yoki 150 tuvaksiz ko’chat sig’adigan standart sabzavot yashiklariga joylashtiriladi. Ekish joyiga avtomashina yoki boshqa transport vositasida olib boriladi. Saqlash va tashish vaqtida ko’chat soyada saqlanadi yoki ustiga matolar yopib panalanadi. Havo ochiq bo’lganda ko’chatni ochiq yerga butun kun davomida ekish mumkin, quyoshli kunda tongi soatlarda va kunning ikkinchi yarmida ekiladi. Ko’chatlar ko’chat ekuvchi mashinalar yordamida, kichik erlarga esa qo’lda ekiladi. Ko’chat tuproqqa pastki bargi bandigacha ko’mib ekiladi. Ekish bilan birga uyalab sug’orish (0,3-1 l) amalga oshiriladi. Ochiq yerga ko’chat yetishtirishni uch shakli mavjud bo’lib:  sabzavotkor xo’jaliklarda ko’chat yetishtirish ustivorligi;  istiqbolli bo’lgan ko’chat yetishtirishga ixtisoslashgan xo’jaliklar (ko’chat kombinatlari, ko’chat va ko’chatchilik sabzavotchilik birlashmalari (kompleks));  janubiy tumanlarda ochiq yoki ilitilgan yerlarda tayyorlangan ko’chatalrni olib kelish. Ko’chat yetishtirishga ixtisoslashgan xo’jaliklarda plyonka qoplamali inshootlardan foydalaniladi. Ularda oynavand parniklarga nisbatan ko’chatlar katta hajmdagi havo ta‟sirida bo’lib 16-27% ko’p yorug’likni hamda yuqori tarkibli ultrabinafsha nurlari oladi. Shunga ko’ra issiqlik rejimi (omili) yaxshilanib plyonkali issiqxonalarda ko’chat tayyorlash 5-8 kun qisqaradi, shu sababli urug’lar kechroq sepiladi. Bundan tashqari plyonkali issiqxonalarda ko’chatlarni oziqlanish maydonini 10-20% ga yacheykali kassetalarda 2 marta qisqartirish mumkin.

Ko’chat yetishtirishga ixtisoslashgan ko’chat-sabzavotchilik birlashmalari tayyorlov ishlaridan ko’chatlarni ekishgacha bo’lgan ishlarni mexanizatsiyalash imkoniyatiga ega. Biroq, ko’chat yetishtirishda yoppasiga (kompleks) mexanizatsiyalashni joriy etish uchun ba‟zi texnologik jarayonlarni bir shaklga tushirish kerak. Tayyorgarlik ishlarida ortib-tushiruvchi va umumiy ishlarni bajaradigan transport vositalarida, ko’chat tayyorlashda esa maxsus mashina va qurollarda foydalaniladi. Tuvaksiz ko’chatlar yetishtirishda tuproqni obdon tayyorlashni talab etadi. Tayyorlangan tuproqlarning zichligi 0,6-0,8 g/sm 3 dan yuqori bo’lmasligi lozim. Begona o’tlarni yo’qotish uchun gerbitsidlar ishlatiladi, ular urug’ sepish oldidan 5-7 sm gacha FT1,8 frezasida tuproqqa prepartni bir xil sochilishini ta‟minlaydigan purkovchi shtanga va ignali baraban yordamida sochiladi. Karam, pomidor, baqlajon, qalampir va boshqa ekinlarning urug’lari aniq sepuvchi seyalkalar ST-1,5, Sm-0,7, STE-6 yordamida sepiladi. Agar punktir sepish usuli qo’llanidsa vakuumli rotor seyalka SVO-1,8 ishlatiladi. Rossiyada tuvaksiz ko’chatlarni yig’ib oladigan ko’chatlarni qazib olib, yashiklarga joylaydigan egiluvchan qobiqli klin shaklidaga ishchi a‟zosi bo’lgan olti qatorli kochatlarni yig’ishtiradigan mashina tuzilgan. Uning ish unumi – 250 m 2 /chas. Tuvakchali va kassetali ko’chatlarni ishlab chiqishni avtomatlashtirish va mexanizatsiyalashga ixtisoslashgan birlashmalarda (komplekslar) amalga oshiriladi. 2. Ochiq yerga ko’chat ishlab chiqaradigan mexanizatsiyalashgan va avtomatlashgan komplekslar Ko’chat-sabzavotchilik birlashmalariga (komplekslar) ega bo’lgan yirik sabzavotkor xo’jaliklar tuvakchali ko’chat ishlab chiqarishda yuqori unumli liniyalardan foydalanadilar. Ularda foydalanish mehnat xarajatlarini sezillarli

kamaytiradi, ishlab chiqarishni unumdorligini oshirib ko’chat chiqishini ko’paytiradi. Rossiya Federatsiyasida tuvakchali ko’chat ishlab chiqarishda Butunrossiya sabzavotchilik ilmiy-tadqiqot instituti ishlab chiqgan texnologiya va «Blok-o-mattik» tizmi qo’llaniladi. Birinchi o’ziga oziqa aralashmasini tayyorlaydigan mexanizatsiyalashgan liniyani o’ziga olsa, IGT-10 moslamasi tuvakchalarni yasash, bir vaqtni o’zida urug’ sepish (qo’lda maysalarni ko’chirib o’tkazish), ko’p yarusli konteynerlarni ortish, tayyorlangan tuvakchalarni ko’chat tayyorlash va ekish joylariga olib borish (transportirovka) ishi bajaradi. Liniyaning bir ish kunidagi unumdorligi 36 ming tuvakcha, ko’chat chiqishi 1 m 2 dan 200-250 dona. Mehnat sarfi 1000 dona ko’chat uchun 9,9 soat. Issiqxonalarda ko’chat yetishtiruvchi «Blok-o mattik» tizimi qo’llaniladi. U torf aralashtiradigan liniyani (yo’llarni), torf kubiklarini (4  4  4 sm) chiqaradigan va bir vaqtni o’zida urug’ni qadab istadigan blokni, kontenerlar va transport vositalarini o’z ichiga oladi. Uni bir ish kunidagi unumdorligi 350-400 ming dona o’simlikni tashkil qiladi.1 m 2 dan 400430 dona ko’chat chiqadi. «Paperpot» tizimi bo’yicha ko’chat yetishtirishni texnologik sxemasi o’z ichiga quyidagi mashinalar, uskuna va ishlarning ketmaketligini oladi:  mehnat unumdorligi soatiga 12 m 3 torfni yirik zarachalardan tozalaydi-gan, maydalab ohak va minreal o’g’it soluvchi torfni qayta ishlaydigan moslama;  substrat to’ldiradigan va urug’ ekadigan «Lyannen» avtomatik liniyasi, 3 m 3 sig’imga ega bo’lgan; bloklarni ochadigan pnevmatik moslama; unumdorligi daqiqaga 5 sm li 260, 520 va 1040 uyalarni to’ldiradigan uch turdagi: FL-1, FL-2, FL-3 uyani to’ldiruvchi moslama;  vakuum asosida ishlaydigan «Sator-4» sepuvchi mashina urug’li va teshiklarni o’lchamiga qarab almashadigan barabandan iborat; transport va mulchalash mexanizmi;

 aralashma to’ldirilib, urug’ sepgandan keyin 4 qator qo’yilib, issiqxonaga o’tkaziladigan tarnsport konteynerlari;  yetishtirilgan ko’chatni dalaga ekish uchun tashiydigan 4 qavatli pritsep;  qator va o’simlik orasi va ekish chuqur sozlaynadigan yarim avtomat qator ko’chat ekish mashinasi. Bu tizimda tuvakchalarni aralashma bilan to’ldirish va zichlash, urug’ ekish uchun chuqurcha belgilash uchun 1000 dona ko’chatga 0,16 ishchi soat sarflanadi. Rivojlangan xorijiy davlatlarda tuvakchali ko’chatlarni jadal ishlab chiqarish uchun deyarli yangi usul plastmassa uyali kassetalarda yoki plitalarda yetishtirish qo’llaniladi. Uyalarini kattaligi 32,5  32,5 mm, hajmi 21 sm 3 . Mashinalar kompleksiga: oziq aralashmalarni dastlab termik zararsizlantirib tayyorlab beruvchi va kassetalar uyasini u bilan to’ldiradigan liniyani; aniq ekadigan va urug’ni soladigan mexanizmni; kassetalarni issiqxonada yetishtirish joyigacha tashiydigan va ko’chatlarni ko’chat o’tkazuvchi mashinalarga tayyorlab beradigan trasport vositalarni o’z ichiga oladi (81-rasm). Bu texnologiya avtomat boshqarish tizimi bilan jihozlangan plyonkali issiqxona, mayda dispersiyali sug’orish, oziqlantirish va boshqa mikroiqlim omillari bo’lishi ko’zda tutiladi. Kassetalarni qo’llash 1 m 2 dan 600-750 dona yuqori sifat-li ko’chat chiqishini ta‟minlaydi. Yetti xizmatchilardan iborat, bunday liniyaning ishlab chiqarish unumi (bir smenadagi), 550-800 ming kassetani tashkil qiladi. Isroilning Hishtil kompaniyasi sabzavot ekinlari ko’chatlarini polietilen kassetalarda va tuvakchalarda ishlab chiqish texnologik tizimini ishlab chiqqan bo’lib, 82-rasmda ko’rsatilgan. Bu yerda shuningdek, ko’chat yetishtirish uchun markazlashgan holda torfmineral aralashmalar tayyorlash tashkillashtirilgan.

81-rasm. Uyachali kassetalarda ko’chat ishlab chiqarish texnologik sxemasi: a – to’yimli oziqa tayyorlaydigan tizim va ko’chat yetishtirish: 1 – o’zi harakatlanadigan shassi; 2 – qabul qilish idishi; 3 – yuklovchi transporter; 4 – maydalovchi-sepuvchi; transporterlar : 5 – chiqindilar uchun; 6 – dozatorlar; 7 – shnekli; 8 – kassetalarni oziqali aralashma bilan to’ldiradigan moslama; 9, 11 – seyalkalar; 10 – rolikli kassetalar uchun transporter; 12 – kassetalar yuklaydigan poddon; 13 – tashuvchi arava; 14 – sug’orish moslamasi; b – issiqxonaga ko’chat ekish: 16 – ko’chat ekuvchi mashina; 17, 18 – ko’chat issiqxonalari; v – kassetalarni dalaga (15) tashiydigan transporter

82-rasm. Isroilni Hishtil kompaniyasi ko’chat ishlab chiqishni texnologik tizimi. Ushbu texnologiya bo’yicha ko’chat ishlab chiqarish ko’p jarayonni amalga oshiradigan ixtisoslashgan texnika va moslamalar jamlasi bo’lishini talab etadi. Mineral-torfli aralashmalarni tayyorlaydigan liniya to’ldiruvchi-bunker, torfni maydalaydigan-spuvchi yuklaydigan transport, chiqindilarni yuklaydigan

transporter, torfni o’g’it soladigan moslamaga beruvchi transporter, mineral o’g’it dozatorlari, aralashmani qorigtiradigan qurilma va o’raydigan moslamadan iborat. Kassetaga ko’chat aralashmasini to’ldiradigan liniya va ko’chatlarni sug’orish va oziqlantirish tizimi, oziqali aralashmalar tayyorlash bo’limidan, kassetalar tubidagi aralashmalarni qorishtiradigan shtanga va purkagichdan iborat. Aralashma to’ldirilgan tuvakchalarni ekish joyiga tashuvchi transporter va issiqxonadan ekish joyiga kassetali ko’chatlarni olib boriladigan stelajli konteynerlar mavjud. Tayyor ko’chatlarni ekish joyiga (ochiq yerga) tashiydigan konteynerlar va konteynerlarni issiqxonadan yukalaydigan mashinadan iborat bo’ladi. 3. Ochiq yer uchun sabzavot ko’chatlarini yetishtirish xususiyatlari Karam – O’zbekistonda erta yetiladigan (dalaga fevral oxiri – mart boshlarida ekiladi), o’rtagi (aprel oxiri – mayning boshi) va kechki (iyun oxiri – iyul boshlari) karam yetishtiriladi. Erta yetiladigan karam ko’chatlari yilning eng sovuq vaqtida o’stiriladi, shu bois ular uchun isitiladigan oynavand yoki plyonkali issiqxona yoki issiq parniklardan foydalaniladi. O’rtagi karam ko’chatlari isitilmaydigan plyonkali issiqxonalarda, sovuq parnik va ko’chatxonalarda hamda vaqtincha plyonkali pana joylarda, kechki karam ochiq dala egatlari va ko’chatxonalarda yetishtiriladi. Erta yetiladigan va o’rtagi karam ko’chatlari tuvaksiz usulda issiqxonalarda yetishtirilganda tuproqqa ishlov berishdan oldin uni 1 m 2 ga: 20-25 kg chirindi yoki kompost, unga 25-30 g ammiakli selitra, 50-60 g superfosfat, 15-20 g kaliy sulfat qo’shib solinadi. Tuvakli ko’chatlar uchun issiqxonaning tabiiy yeri chopiladi, tekislanadi va unga oziq kubiklari yoki tuvakchalar o’rnatiladi. Parniklarda maysalar uchun tuproq bioyoqilg’i ustiga 10-12 sm qalinlikda, ko’chat uchun 15-18 sm qalinlikda solinadi.

O’zbekiston Sabzavot-poliz ekinlar va kartoshkachilik ilmiy tadqiqot insituti ko’chatni sholi qipig’ida yetishtirish usulini ishlab chiqqan. Oziq aralashmasiga 1,5-2 sm qalinlikda namlangan sholi shulxasi solinib unga urug’ sepiladi, so’ngra uning ustigan ham 1,52 sm qalinlikda namlangan shulxasi solinib va tekislash taxtasi bilan zichlanadi. Pikirovka qilinadigan parniklarga sholi shulxasi 7-8 sm qalinlikda solinadi. Bu usul sodda va ko’chatni ildiz chirish kasalligi bilan zararlanishdan asraydi. Issiqxonalarda ko’chatlar yetishtirishda ham uni qo’llash mumkin. Issiqxonalarda erta yetiladigan karam ko’chatlarini olish uchun urug’ parniklarga dalaga ekishdan 65-70 kun, isitiladigan plyonkali issiqxonalarga esa – 50-55 kun oldin sepiladi. Toshkent va Samarqand viloyatlarida erta yetiladigan karam ko’chatlarini olish uchun urug’ni parniklarga 20-30 dekabrda, plyonkali isitiladigan issiqxonalarga yanvar boshlarida ekiladi. Fargona vodiysida 10 kun oldin, Xorazm va Qoraqalpogistonda 20 kun keyin ekiladi. Urug’dan ungan ko’chatlarni bir vaqtda pikirovka qilmaslik uchun urug’lar 10-15 kun davomida ekiladi. 1 ga ochiq yerga ekiladigan karam ko’chatlari tayyorlash uchun 400 g I klass urug’ ekilishi kerak. Ekishdan oldin urug’ teshigi 1,01,5 mm elakda saralanadi va dorilanadi. Erta yetiladigan karam ko’chatlari ko’pincha pikirovka qilib o’stiriladi. Shuning uchun 1 m 2 dan 2000-2500 maysa olishni mo’ljallab urug’lar qalinroq sepiladi. Buning uchun 1 m 2 issiqxona eriga 10-12 g yoki parnikning 1 rom ostiga 15-20 g urug’ sepiladi. Urug’ sochma usulda sepiladi. Urug’lar ustidan 1 sm qalinlikda tuproq aralashmasi sepiladi. Urug’dan ungan maysalar, issiqxonada nihollar paydo bo’lgach 10-12 kundan keyin va parniklarda 15-18 kundan keyin pikirovka qilinadi. Tanlab olishdan oldin ko’chatlar yaxshilab sug’oriladi. Maysalar 6  6, 7  7 sm oziq maydonga yoki shu hajmidagi oziq kubiklariga pikirovka qilinadi. Pikirovkadan so’ng 2-3 kun qorongilatib havoning namligi yuqori darajada saqlanadi.

1 ga erdagi karam ko’chatini pikirovka qilish uchun 100-150 odam-soat sarflanadi. Shuning uchun plyonkali issiqxona maydonlariga ega bo’lgan xo’jaliklarda karam ko’chatlari pikirovkasiz o’stiriladi. Buning uchun urug’lar 6  6, 6  5 sm oziq maydoniga aniq ekiladi. Qo’lda ekilganda 1 m 2 yuzaga 3 g urug’, seyalka bilan ekilganda 5,5 mm uyali ekish apparatlaridan foydalaniladi. Pikirovka qilingan ko’chatlarni parvarish qilish harorat tartibotini sozlash, muntazam shamollatish, sug’orish, qo’shimcha oziqlantirish, kasallik va zararkunandalarga qarshi kurashdan iborat bo’ladi. Havoning nisbiy namligi 65-75% saqlanadi. Issiqxonalarda harorat tartiboti isitish va shomallatish orqali parniklarda – matlar yopish va shamollatish orqali sozlanadi. Plyonkali issiqxonalarda, ayniqsa, quyoshli kunlarda haroratga ehtiyot bo’lish, 20°S dan oshib ketmasligini kuzatib borish kerak. Ko’chatlar kam, ammo to’yintirib sug’oriladi. Har sug’orishdan so’ng shamollatiladi. Ko’chatlarni asosiy joyiga ekishga 20-25 kun qolganda shamollatish kuchaytiriladi. Erta yetiladigan karam ko’chatlari mineral o’g’itlar ertimalari bilan ikki marta oziqlantiriladi. Birinchi oziqlantirish pikirovka qilingandan keyin 10 kun o’tgach, ikkinchisi – ekishdan 10 kun oldin o’tkaziladi. Birinchi oziqlantirishda 1 litr suvga 0,5 g ammiakli selitra, 2 g superfosfat va 2 g xlorli kaliy qo’shilgan; ikkinchisida tegishlicha – 1,8 va 4 g eritmasidan foydalaniladi. Eritma 1 m 2 erga 6-7 l sarflanadi. Ko’chat oziqlantirilganidan so’ng toza suv bilan to’yintirib sug’oriladi. Mineral azot o’rnida mol go’ngi (1:8) yoki suv aralashtirilgan sharbatdan (1:4) foydalanish mumkin. Ko’chat pikirovkasiz o’stirilganda qo’shimcha tuproq solishi qo’llaniladi. Ekishga 10-15 kun qolganda ko’chatlarni chiniqtirish boshlanadi. Chiniqtirish avval kunduzi kuchli shamollatishdan boshlab, so’ngra kechasi ham o’tkaziladi. Ko’chat ekilishidan 5-7 kun oldin faqat kunduzi emas, balki kechasi ham ochiq holda qoldiriladi. Buning uchun issiqxonalarda plyonka, parniklarda romlar olinadi hamda sug’orish to’xtatiladi.

O’rtagi karam ko’chatalri isitilmaydigan inshootlarda yetishtirladi. Ekishdan 20-25 kun oldin qoplamasi olinadi. O’stirish davomiyligi qisqaradi. Shuning uchun ko’chat tannarhi arzon. Odatda u pikirovkasiz, oziq kubiklarsiz o’stiriladi. Urug’lar ko’chatni dalaga ekishdan 40-45 kun oldin sepiladi. Siyrak ekilish tufayli ko’chatga ehtiyoj kamroq bo’ladi, shuninng uchun urug’ sarfi 350 grammgacha kamaytiriladi. Pikirovkasiz o’stirilganda 1 m 2 joyga 2-3 g urug’ sepiladi. O’rtagi karam ko’chati, erta yetiladigan karam ko’chati bilan bir xil parvarish qilinadi. Ammo o’stirish vaqtiniing qisqaligi tufayli sug’orish, qo’shimcha oziqlantirishlar soni kamayadi. Sug’orish zarur bo’lganda o’taziladi. O’rtagi karam ko’chatini o’stirishda zich joydagi ko’chatlar qo’lda yagana qilinadi. Kechki karam ko’chatini o’stirishda urug’lar mayning ikkinchi yarmida, ekilishidan 30-35 kun oldin sepiladi. U yozgi yuqori haroratlarda o’sadi, shuning uchun yopqichlarga ehtiyoj bo’lmaydi. Doka, bo’yra, qamich bordon bilan pana qilib salqinlash yaxshi natija beradi. Ular ortiqcha quyosh radiatsiyasi va qizib ketishdan asraydi. Kechki karam ko’chatlarini yetishtirish uchun unumdor tuproqli maydonlar tanlanadi va ular oldindan tayyorlanadi. Erta bahorda 1 m 2 maydonga 40-50 kg chirindi, 15-20 g ammiakli selitra, 30-40 g superfosfat va 20-25 g xlorli kaliy solinadi. Urug’ parnik yoki sabzavot seyalkalari bilan egat yoki marzalarga lentali ko’p qatorli usulda lentadagi qatorlar orasi 6-13 sm, qatordagi o’simliklar orasi 3-8 sm qilib ekiladi. Lentaning eni 0,6-1,2 m, lentalar o’rtasidan o’tish yo’lkalari qoldiriladi. Urug’ni ekish me‟yori 2-3 g/m 2 . 1 ga ochiq yerga karam ko’chati yetishtirish uchun 300 g urug’ sepiladi. Jo’yaklarda yetishtirilganda lentaning eni toraytiriladi, lentalar orasidagi oraliqdan sug’orish ariqlari olinadi. Marzali pollarda yetishtirilganda suv oqizib sug’oriladi. Pollar yuzi chirindi bilan mulchalanadi. Qalin joylar yagana qilinadi.

Ikkita chinbarg chiqarganda mineral o’g’itlar bilan oziqlantiriladi. Kechki karam ko’chatlari 4-5 barg chiqarganda ekiladi. Gulkaram ko’chatlarini yetishtirishda oqboshli karam ko’chatlarini yetishtirish texnologiyasiga juda o’xshash bo’lib, harorat va namlik me‟yorlari ham bir xilda. Ular ham erta yetiladigan, o’rtagi va kechki muddatlarda yetishtiriladi. Erta yetiladigan va o’rtagi gul karam ekish muddati oqboshli karamlarni erta yetiladigan va o’rtagi muddatlari bilan to’g’ri keladi, kechkisi esa kechroq – iyul oxrida o’tkaziladi. Gul karam ko’chatlari kichik oziqlanish maydonini talab etadi, shuning uchun 5×5 i 5×6 sm oziqalanish maydonida pikirovka (ko’chirib o’tkazish) qilinadi. Gul karam urug’i sepish miqdori va ko’chatlarni yetishtirish muddati barcha sepish muddatlarida oq boshli karamniki bilan bir xil. Pomidor . Erta yetiladigan navlar O’zbekistonning markaziy mintaqalarida aprel boshlarida, o’rtagilari – aprel oxirida ekiladi. Erta yetiladigan pomidor ko’chatlari erta yetiladigan karam maysalaridan bo’shagan, isitiladigan issiqxona yoki issiq parniklarda yetishtiriladi. Erta yetiladigan karam ko’chatlaridan bo’shagan isitilmaydigan issiqxona va yarim issiq parniklarga ko’chatlar pikirovka qilinadi. Respublikamizning markaziy mintaqalarida urug’lar isitiladigan issiqxonalarda fevralni o’rtalarida, ekishdan 50-55 kun oldin, parniklarga esa oy boshida (ekishdan 50-65 kun oldin) sepiladi. Pomidor ko’chatlarini yetishtirish uchun karam ko’chati bilan bir xil tuproq aralashmasidan foydalaniladi. 1 m 3 tuproq aralashmasiga 40 g ammiakli selitra, 100 g superfosfat va 65 g kaliy sulfat qo’shiladi. Pomidorni 1 ga ochiq yerga ko’chatini tayyorlash uchun 300- 400 g urug’ ekiladi. Ko’chat pikirovka qilib o’stirilganda urug’ yashiklarga yoki issiqxona va parnik eriga ekiladi. Ekish me‟yori 8-10 g/m 2 . Urug’ sochma yoki qatorlab 1 sm chuqurlikka ekiladi. Urug’lar ekishdan oldin saralanadi va himoyalangan yerlar uchun ko’chatlarni yetishtirish bo’limida izohlangan ekish

oldi tayyorgarlik usullarida o’tkaziladi. Urug’ ekilgach, nihollarning tez unishi uchun u iliq suv bilan engil sug’oriladi. O’sishdan orqada qolgan maysalar ammiakli selitra (10 l suvga 5-10 g) bilan qo’shimcha oziqlantiriladi. Nisbiy namlikning ortiqcha oshishga yo’l qo’ymaslik uchun parnik va issiqxonalar shamollatiladi, havo bulutli kunlarda ham rom va darchalar ochiladi. Havoning o’rtacha namligi 50-60% ni tashkil qilishi kerak. Pomidor nihollar paydo bo’lgandan keyin 15-18 kun o’tgach, maysalar pikirovka qilinadi. Pikirovkani kechiktirmaslik kerak, chunki bu ko’chatlarning dalada tutishi va hosildorligini pasaytiradi. Pikirovka 6  6, 7  7 sm oziqlanish maydoniga qilinadi. Pikirovkadan 10 kun o’tgach va ekishga 10 kun qolganda qo’shimcha oziqlantiriladi. O’g’itlar me‟yori birinchi oziqlantirishda (g/l): ammiakli selitra – 0,5; superfosfat – 4,0; xlorli kaliy – 12; ikkinchisida – 1, 8, 4. Bir m 2 erga 6-7 l eritma sarflanadi. Keyingi parvarishlash sug’orish, yumshatish, o’toq qilish, shamollatish va qo’shimcha oziqlantirish o’tkazishdan iborat bo’ladi. Ekishga 10-15 kun qolganda chiniqtirish boshlanadi. Pomidor o’simligi ko’chatlarini cho’zilib o’sib ketishining oldini olish uchun 3-4 chinbarg chiqargan bosqichidan boshlab ingibtor eritmasi bilan 8-10 kun oraliqda 2-3 marta purkaladi. Eritma konsentratsiyasi preparat bo’yicha 0,05- 0,10%. Har bir o’simlikka 5 ml beriladi. Saralab olishdan oldin ko’chat 0,5-1% bordo suyuqligi bilan purkaladi, bu uning barg va mevalarning dalada o’sish vaqtida kasalliklarga chidamligini oshiradi. Erta hosil olish uchun ko’chatning bo’yi 20-25 sm, poyasi yo’gon, 7-9 barg va 1-2 to’pgulga ega bo’lishi kerak (83- rasm).

83-rasm . Ekishga tayyor, pomidor ko’chati Ommaviy muddatlarda ekish uchun pomidor ko’chatini yetakazib berish uchun uni vaqticha plyonkali pana joylarda yetishtirish mumkin. Maysalar martning ikkinchi o’n kunligida, quyosh radiatsiyasi yetarlicha, tonnellardagi sutkalik o’rtacha harorat parniklardagidan 0,5°S, ochiq yerdagidan 1,6°S yuqori bo’lgan vaqtda pikirovka qilinadi. Bu yerdagi yoritilish parnikdagidan ham yaxshi. Ommaviy muddatlarga etiladigan pomidor ko’chatlari pikirovka qilinmay o’stiriladi. Buning uchun har m 2 ga urug’ ekiladi. Ekish mashinalari bilan ekilganda 5 mm teshigi bo’lgan disklardan foydalaniladi. Baqlajon va qalampir . Bu ekinlarning ildiz tizimi ko’chirib o’tkazilishga moyil emas. Shuning uchun ularning ko’chatlarinii oziq kubiklarda urug’ini bevosita unga ekib yetishtirish ma‟qul. Ammo o’stirishning boshqa usullari ham qo’llaniladi. Baqlajon va qalampir ko’chatlari ochiq yerga aprelning oxiri – mayning boshlarida ekiladi. Urug’larning sust unishini nazarda tutib baqlajon va qalampir urug’lari ommaviy ekish muddatlarga rejalashtirilgan pomidor urug’laridan bir xafta oldin (fevral oxiri – mart boshlarida) ekiladi. Urug’ning ko’chat bo’lgunicha 50-60 kun o’tadi.

1 ga ochiq yerga ko’chat olish uchun 600 g baqlajon urug’i va 8001000 g qalampir urug’ talab qilinadi. Pikirovka qilib yetishtirishda urug’ni ekish me‟yori: qalampir – 20-25, baqlajon – 15-20 g, pikirovkasiz: qalampir – 5-6, baqlajon – 5 g. Ko’chat pikirovkasiz o’stirilganda urug’ qatorlab ekiladi, ularni oralari 6-10 sm bo’ladi. Qatordagi masofa 1 m 2 joyga 500 dona qalampir va 350 dona baqlajon ko’chati ketadigan qilib ekiladi. Pikirovkali ko’chatlar yetishtiriladigan bo’linsa qalampir uchun 5  5 sm, baqlajon 6  6 sm oziq maydoni beriladi. Qalampir va baqlajon ko’chatlari uchun harorat pomidorga qaraganda biroz yuqoriroq (2-3°S ga) bo’lishligini talab qiladi. Havoning nisbiy namligi 60-75%. Ko’chatlarni chiniqtirish davrida harorat tashqaridagiga yaqin bo’lishi kerak. Qalampir va baqlajon ko’chatlari pomidorga qaraganda namga talabchanroq, ammo uni ortib ketishini ham yoqtirmaydi. Nihollar paydo bo’lishidan to chiniqtirishgacha sug’orish oldi namlikni 6570% NV da saqlash kerak. Hammasi bo’lib 5-6 marta sug’oriladi. Sug’orish me‟yori 12-13 l/m 2 . Chiniqtirish va ko’chatni tanlab olishdan oldin ko’chat yana bir marta sug’orilib, namlik har bir sug’orishda to’liq dala nam sigimigacha etkaziladi. O’simliklarning noqulay sharoitlarga chidamliligini oshirish uchun sug’orish suvlariga (10 g suvga 2-3 g) kaliy qo’shiladi. Ko’chirib o’tkazishga tayyor qalampir ko’chatining balandligi 18-20 sm, 8- 9 barg, yer ustki qismini vazni 6-7 g, ildiz vazni 0,6-1 g; baqlajon ko’chatining balandligi 18-20 sm, barglari 5-6 ta, yer ustki qismi vazni 10-12 g, ildizi 0,6-1 g bo’lishi kerak. Bodring . Bodring ko’chati tonnel tipidagi usti vaqtincha plyonka bilan panalangan yerlarga va ba‟zi hollardagina ochiq yerga ekish uchun yetishtiriladi. Ko’chat panalangan joyga mart boshida, ochiq yerga esa – ikki xafta keyin ekiladi. Ko’chat 20-30 kunlik yoshda o’tkaziladi. Qoplama tagiga urug’lar fevral oxiri – mart boshida ekiladi. Ko’chatlar karam ko’chatidan bo’shagan parniklarda, plyonkali yoki oynavand issiqxonalarda yetishtiriladi.

Bodring ko’chati ildiz tizimining zararlanishiga bardoshsizdir. SHuning uchun uning urug’i bevosita oziq kubiklariga ekib o’stiriladi (84-rasm). 84-rasm. Vaqtincha himoyalangan yerlarga ekish uchun mo’ljallangan bodring ko’chati Kubiklarni tayyorlashda oziq aralashmasi organik qismining tarkibi boshqa sabzavot ekinlari ko’chatlarini yetishtirishga o’xshaydi. Mineral o’g’itlar aralashmaga quyidagi miqdorda qo’shiladi (1m 3 aralashmaga, kg): ammiakli selitra – 0,5-1,3, superfosfat – 1-6 va kaliy sulfat – 0,5-1,5. Oziq kubiklarining kattaligi 6  6  6 yoki 8  8  8 sm. Undirilgan urug’lar tegishli tayyorgarlikdan so’ng 1-2 tadan kubiklarga ekiladi. Issiqxonada zaif rivojlangan ko’chat to’liq mineral o’g’itlar bilan 2-3 marta oziqlantiriladi. Qo’shimcha oziqlantirishda foydalaniladigan oziq eritmasining aralashmasi 0,5% dan oshmasligi kerak. 1 m 2 joyga mineral o’g’itlar quyidagi hisobda: 10 g ammiakli selitra, 30 g superfosfat va 10-15 g kaliy xloridni 10 l suvda eritib beriladi. So’nggi marta oziqlantirish ekishga 5-6 kun qolganda o’tkaziladi. Har bir oziqlantirishdan so’ng o’simlik toza suv bilan sug’oriladi.

Agarda bodring ko’chati ochiq yerga ekishga tayyorlansa, uni ekishdan 5-7 kun oldin chiniqtirish boshlanadi. Plyonka ostiga ko’chat 3-4 barg chiqargan bosqichda, ochiq yerga esa 2-3 barg chiqarganda ekiladi. №10 – AMALIY MASHG’ULOT KO’CHATGA TALAB VA UNI YETISHTIRISH UCHUN HIMOYALANGAN YER MAYDONINI ANIQLASH Topshiriq . Yuza birligidan chiqadigan ko’chat sonini hisoblash uslubini o’zlashtirish, ko’chatga va uni yetishtirish uchun himoyalangan yer maydoniga talabni aniqlash. Uslubiy ko’rsatma . Ko’chatga talab va uni yetishtirish uchun zarur himoyalangan yer maydoni ochiq va himoyalangan yerlarga ekiladigan sabzavot ekinlari rejasi va ko’chatni oziqlanish maydoniga bog’liq. Ko’chatlarni yetishtirish uchun zarur himoyalangan yer maydonini hisoblashda oldin ko’chatga talab aniqlanadi. Buning uchun ekiladigan maydon va yuza birligidagi o’simliklarni qalinligini bilish kerak. U navni xususiyatlari (o’sish kuchi, tup shakli, barg bandini kattaligi), ekinni yetishtirish usuli (o’simliklarga shakl berilib yoki berilmay), tirgovuchlarda va kichik hajmli plyonka bilan yopiladigan yerlarda yetishtirish o’simliklarni parvarishlash va hosilni yig’ishda ish jarayonlari mehnatini imkon boricha mexanizatsiyalashga bog’liq. Bir o’simlikni oziqlanish maydonini, joylashtirish shakllariga ko’ra turli usullarda aniqlanadi. Odatdagi qatorlab va punktirlab ekish usullarida oziqlanish maydoni qator oralardagi masofani qatordagi ko’chatlar orasidagi masofaga ko’paytirish yo’li bilan, qator uyalabda esa – qator oralardagi masofani, uyalar orasidagi masofaga ko’paytirish va chiqqan sonni uyadagi o’simliklar soniga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi. Lentasimon ekish usulida oziqlanish maydoni quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi: P  R  L  S ( В  1)

В Bunda: P – bir o’simlikni oziqlanish maydoni, m 2 ; R – qatordagi o’simliklar (kichik qatorlar) orasidagi masofa, sm; L – lentalar orasidagi masofa, sm; S – lentadagi yo’llar (kichik qatorlar) orasidagi masofa, sm; V – lentadagi yo’llar (kichik qatorlar) soni. Lentasimon uyalab ekish usulida o’ismliklar oziqlanadigan maydon ham shu formula bo’yicha aniqlanadi, ammo maxrajda lentadagi qatorchalar soni, uyalardagi o’simliklarni soniga ko’paytmasi ko’rsatiladi. Mahsulot olish uchun yetishtiriladigan o’simliklarni qalinligi 1 ga maydonni (10000 m 2 ) bir o’simlikni oziqlanish maydoniga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi. Topshiriqni bajarishda oldin 1 ga ochiq yerga maysalarni yetishtirish uchun parnik romlariga yoki issiqxona maydoniga talabni (m 2 da) aniqlaydilar. CHiqqan sonni ochiq yerga rejalashtirilgan ekish maydoniga ko’paytirilganda, maysalarni yetishtirish uchun talab qilinadigan umumiy himoyalangan yer maydonni beradi. Himoyalangan yerning yuza birligidan chiqadigan ko’chatni, o’simliklarni pikirovka qilishda ajartib beriladigan oziqlanish maydoniga qarab aniqlanadi. U o’simliklarni biologik xususiyatlari va ko’chatni yoshiga bog’liq. Pikirovka qilishda quyidagi oziqlanish maydoni qo’llaniladi: karam uchun 5  5, 6  6, 7  7 sm, pomidor uchun 6  6, 7  7 va 8  8 sm, qalampir uchun 4  5 va 5  5 sm, baqlajon uchun 5  5 va 6  6 sm. Tuvakli ko’chatlarni oziqlanish maydoni tuvakchalarning kattaligiga bog’liq. Agar bir rom yoki 1 m 2 issiqxona maydonini pikirovkadagi o’simliklarni oziqlanish maydoniga bo’linsa, chiqadigan ko’chatni hisoblash mumkin. Bunda 160  106 sm o’lchamdagi rom osti maydoni 1,5 m 2 deb qabul qilinadi. Rom ostidagi foydalaniladigan yer maydonini uni o’lchamiga nisbatan kichikligi, o’raning ichki o’lchamlarini kichikroq ekanligi tufaylidir. Hisoblashda o’simliklarni nazariy sonini emas, balki haqiqiy (haqiqiy xatosiz) chiqadigan ko’chatni hisobga olish kerak. Haqiqiy chiqadigan ko’chatni soni nazariyga nisbatan 90% deb qabul qilinadi. Masalan, baqlajonni 5  6 sm oziqlanish maydonida pikirovka qilinsa, bir rom ostidan chiqadigan ko’chat 15000 sm 2 :30

sm 2 =500 donani, haqiqiy esa (500  90):100=450 donani tashkil qiladi. Ko’chatga talab va bir rom ostidan yoki 1 m 2 maydondan chiqadigan haqiqiy ko’chatni bilgan holda, himoyalangan yer maydoniga talabni hisoblaydilar (birinchi ko’rsatkichni ikkinchisiga bo’lish orqali). Topshiriqni bajarish tartibi . Bu topshiriqni har bir talaba mustaqil bajaradi. Himoyalangan yer maydoniga talabni aniqlash bo’yicha ko’nikmaga ega bo’lishlik uchun har bir o’quvchi, mazkur o’quv qo’llanmani 6.3 bo’limida va mazkur laboratoriya – amaliy mashg’ulotiga talluqli uslubiy ko’rsatmadan foydalanib, har bir o’quvchi hisoblashlarni quyida ko’rsatib o’tilgan 45-jadvalda bajaradi. Topshiriqni bajarish har bir ekin 1 ustunda keltirilgan ketma-ketlikda amalga oshiriladi. Dastlab barcha kerakli hisoblashlar parniklar bo’yicha, so’ng issiqxonalar bo’yicha bajariladi. Ochiq yerda ko’chat bilan ekiladigan ekinlarni maydoni (2 ustun) o’qituvchi tomonidan beriladi. Ochiq yerdagi o’simliklarni oziqlanish maydoni hisoblashda (3 ustun) ma‟lumotli adabiyotlar (sparavochniklardan) dan foydalanib aniqlanadi (bundan o’simliklarni joylashtirish shakllari olinib, m 2 hisobidagi maydon aniqlanadi). O’simliklarni qalinligi (4 ustun) 1 ga (10000m 2 ) maydonni, bitta o’simlikni m 2 hisobidagi oziqlanish maydoniga bo’lish orqali aniqlanadi. 1 ga ekiladigan ko’chatga talabni (5 ustun), o’simliklar qalinligidan (4-ustun) 10% chegirib olib o’ziga qo’shish yo’li bilan aniqlanadi.

45-jadval . Ko’chatlarni yetishtirish uchun himoyalangan yer maydonlariga talabni aniqlash . Ekinlar Ochiq yer Ko’chat yetishtirish Ko’chatlarni yetishtirish uchun himoyalangan yer maydoniga talab, m 2 1 ga barcha maydon uchun 1 2 3 4 5 6 7 8 9 PARNIKLAR Erta yetiladigan karam Erta yetiladigan pomidor O’rtagi pomidor Baqlajon Qalampir KO’CHAT YETISHTIRILADIGAN ISSIQXONALAR Erta yetiladigan karam Erta yetiladigan pomidor O’rtagi pomidor Baqlajon Qalampir M aydon, ga O„sim liklarni oziqlanish m aydoni, SS O„sim liklarni qalinligi, ga/dona Ko„chatga talab, ga/dona Ko„chatni oziqlanish m aydoni, sm 2 Bir rom ostidan chiqadigan haqiqiy ko„chat, dona

Masalan, o’simliklarni qalinligi 35700 dona/ga, uni 10% 3570 donani tashkil qiladi, ko’chatga talab 35700+3570=39270 donani tashkil qiladi. Ko’chatlarni oziqlanish maydoni (6 ustun) mazkur mashg’ulotga taalluqli uslubiy ko’rsatmalardan olinadi. Haqiqiy chiqadigan ko’chat sonini (7 ustun) parniklarda 1,5 m 2 ni, issiqxonalarda esa 1 m 2 ni m 2 dagi ko’chatni oziqlanish maydoniga bo’lish yo’li bilan hisoblanadi. Masalan, baqlajon oziqlanish maydoni 6  5 sm, ya‟ni 30 sm 2 yoki 0,003 m 2 . Bunda ko’chatni hisobi qalinligi 1 m 2 maydondan 1:0,003=333 donani yoki bir parnik romidan 500 donani tashkil qiladi. Haqiqiy chiqadigan ko’chatlar soni hisobi 90% ni ya‟ni 1 m 2 dan (333  90):100=300 donani tashkil qiladi. 1 ga maydonga ko’chatga talabni (5 ustun) va 1 m 2 dan yoki bir parnik romi ostidan chiqadigan haqiqiy ko’chat sonini (7 usutn) bilgan holda 5 usutn ko’rsatgichini 7 ustun ko’rsatkichiga bo’lib himoyalangan yer maydoniga talabni aniqlash oson. Barcha maydon uchun ko’chatga talab 8 ustunni 2 ustunga ko’paytirish yo’li bilan aniqlanadi. Agar uchta ekin va har biridan ko’chat yetishtiriladigan inshootlar bo’yicha himoyalangan yer maydoniga talab aniqlangan bo’lsa, topshiriq bajarilgan deb hisoblanadi. Uy vazifa NIMA Uchun? Sxemasi Ko’chat yetishtirishda yaroqli ko’chatla sonining kamligi sabablari Nima ucun ? Nima ucun ? Nima ucun ? Nima ucun ? Yaroqli ko„chat soni kam

№11 – AMALIY MASHG’ULOT OCHIQ YER UCHUN KO’CHAT YETISHTIRISH TEXNOLOGIYASI Topshiriq . Ochiq yer uchun ko’chat yetishtirish texnologiyasini o’zlashtirish va ochiq yerga ishlab chiqariladigan ko’chatlarni texnologik xaritasi agrotexnik qismini tuzishni o’rganish. Uslubiy ko’rsatma . Mazkur topshiriqni talabalar 2-3 kishidan iborat kichik guruhlarga bo’linib bajaradilar. Har bir talaba o’zining ish daftariga tegishli ma‟lumotlarni mustaqil yozib boradi. Har bir zveno 10 ga ochiq yerni ta‟minlaydigan sabzavot ekinlari ko’chatlaridan birini dalaga ekish muddatlarini ko’rsatgan holda texnologiya xaritasining agrotexnik qismini tuzish uchun o’qituvchidan topshiriq oladi. Topshiriqni bajarish oldidan talabalar mazkur o’quv qo’llanmani 5.3. bo’limidagi ma‟lumotlarning mazmuni bilan tanishadilar, bunda ko’chatlarni yetishtirish umumiy usullari va topshiriq bo’yicha aniqlangan sabzavot ekinlari ko’chatini yetishtirish texnologiyasining xususiyatlariga alohida e‟tibor beradilar. Undan keyin talabalar berilgan topshiriqqa binoan yetishtirish usulini (tuvaksiz, oziq kubiklarda, tuvakchalarda) aniqlaydilar va urug’ni ekish muddatlari, tuproq tarkibini belgilaydilar. Oldingi o’tilgan mashg’ulot topshirig’ini bajarishda o’zlashtirlgan (egallangan) o’quv va ko’nikmalardan foydalanib, bir gektar ochiq yerga ekiladigan ko’chatni yetishtirish uchun talab qilinadigan himoyalangan yer maydoni aniqlanadi. Hisoblab chiqilgan himoyalangan yer maydoniga talab etiladigan, tuproq aralashmasi va zarur tuvakchalar yoki oziq kubiklarga talab aniqlanadi. Topshiriqni bajarish tartibi . Topshiriqni bajarishdan maqsad 10 ga ochiq yerga ayrim sabzavot ekinlari ko’chatini yetarli miqdorda, pikirovka uslubida yetishtirish texnologik xaritasini agrotexnik qismini quyida keltirilgan shaklda tuzib chiqishdan iborat (46jadval). Talabalar dastlab jadvalni nomiga ekin nomini va erga ekish muddatini qo’yib chiqadilar. Bu ma‟lumotlarni ular o’qituvchidan oladilar.

O’tgan – amaliy mashg’ulotlarini bajarishda egallangan ko’nikmalardan foydalanib, talabalar jadval nomini boshida ko’rsatilgan 10 ga ochiq yerga talab qilinadigan ko’chat sonini yozadilar. Shundan so’ng har bir kichik guruh o’qituvchi rahbarligida o’tkaziladigan ishlarning qismini va ularni bajarish muddatlarini yozib chiqadilar. Bunda, ko’chat yetishtirish texnologiyasi ikki bosqichdan: maysalarni yetishtirishdan iborat ekanligini ko’zda tutish kerak. 46-jadval 10 ga ochiq yerga _______________________ ekiladigan (________ ming dona) ______________________ ko’chatini yetishtirish texnologik xaritasini agrotexnik qismi Ishlarni nomi 1 2 3 4 5 6 7 Pikirovkagacha Pikirovkadan so’ng Ikkala bosqichda ham texnologiyani ishlab chiqishni ekin o’stiriladigan inshootlarni foydalanishga tushirish uchun olib boriladigan tayyorgarliklardan boshlash kerak. O „lchov birligi Ish hajm i Bajarish uddatlari Agregat tarkibi Bajarilgan ishning sifat o„rsatkichlari M ateriallarga talab

Maysalarni va haqiqiy ko’chatlarni yetishtirishda bajariladigan ishlarni nomi qa‟tiy ketma-ketlikda va texnologiya operatsiyalarni bir-biriga bog’lab ko’rsatmoq kerak. Jadvalni 2 va 3 ustunlarida barcha ishlar qanday o’lchov birliklarida va qancha hajmda bajarilishini ko’rsatish zarur. Masalan, tuvakchalarni tayyorlash – soni, dona; urug’larga ekish oldidan ishlov berish – soni, kg; tuproqni solish – hajmi, t; maysalarni pikirovka qilish – soni, dona. 4 ustunda kalendar muddatlar qo’yib chiqiladi, har bir bajariladigan ish turlarini bajarish davomiyligi 5 kundan oshib ketmasligi kerak. 5ustunda u yoki bu turdagi ishlarni bajarish uchun zarur bo’lgan mashina va mexanizmlar yig’indisi ko’rsatiladi. Agar ishlar qo’lda bajariladigan bo’lsa, unda bu ustunga teri ( – ) qo’yib boriladi. 6 ustunda bajariladigan ishlarga agrotexnik talablar ko’rsatiladi. Masalan, tuproqni tayyorlashda – aralashma tarkibi va qo’shiladigan komponentlarning nisbati; urug’ni ekishga tayyorlashda – bo’ktirish uchun tayyorlanadigan yeritma tarkibi va uni dorilash usuli; urug’ni ekishda – urug’ ekish me‟yori va chuqurligi; maysalarni pikirovka qilishda – pikirovka chuqurligi va oziqlanish maydoni; oziq kubiklarni tayyorlashda aralashma tarkibi va kubiklarni kattaligi; qo’shimcha oziqlantirishda – oziq eritmalarni tarkibi va me‟yori; shamollatishda - havo harorati va namligi; sug’orishda – sug’orish me‟yori va sug’orishgacha tuproq namligi; ko’chatlarni saralab olishda – ularni sifatiga qo’yiladigan talablar va xakazo. 7 ustunda har bir ishni bajarishda zarur bo’lgan tuproq aralashmasi komponentlariga, urug’larga, o’g’itlarga va boshqa materiallarga talab ko’rsatiladi. Agarda qaysidir ishni bajarishda xechqanday materiallar talab qilinmaydigan xolatlar bo’lsa (masalan, shamollatish, pikirovka va boshqalarda) unda nomi keltirilgan bu ustunda teri ( – ) qo’yiladi.

Agar talaba yuqorida keltirilgan jadvalni to’ldirishda qaysidir bir sabzavot ekinlari uchun ko’chatlarni yetishtirish texnologiya xaritani agrotexnik qismini to’la tuzib chiqqan bo’lsa topshiriq bajarilgan deb hisoblanadi. Bajarilgan topshiriqni to’g’ri ekanligini tekshirishda, ko’rsatilgan ishlar tarkibida bajarish lozim bo’lgan eng muhim ish turlari tushib qolmaganligi, hamda mo’ljallangan ishlarning bajarish muddatlari, hajmi, sifatli ko’rsatgichlari va materiallarga talabni to’g’riligiga e‟tibor beriladi. Material va jihozlar . 1. Ochiq yerga ko’chat va sabzavotlarni yetishtirish texnologik xaritasi. 2. Ochiq yerda sabzavot ekinlarini joylashtirish shakli bo’yicha plakatlar. 3. O’simliklarni oziqlanish maydoni bo’yicha plakatlar. 4. Kalkulyator va chizg’ichlar. 5. Ma‟lumotli adabiyot (spravochnik) lar. Uyga vazifa Kchat yetishtirish usullari mavzusini urgatish buyicha Т-JADVAL KUCHAT SULU Avzalliklar Kamchiliklar

Nazorat savollari: 1. Ko’chat va ko’chatlarni yetishtirish usullari deganda nima tushiniladi? 2. Ko’chat usulini avzalliklari nimada? 3. Pikirovka deganda nima tushiniladi va pikirovkali usulda ko’chatlarni yetishtirish qanday avzalliklarga ega? 4. Oziq kubiklar va tuvakchalarni farqi nimada? 5. Tuvakli ko’chatlarni avzalliklari nimada? 6. Himoyalangan yerlarga ko’chatlarni yetishtirishda qanday profilaktik va karantin choralari qo’llaniladi? 7. Himoyalangan yerlarda ko’chatlarni yetishtirishda urug’larni ekishga tayyorlashni qanday usullari qo’llaniladi? 8. Qishki-bahorgi aylanish mavsumiga bodring va pomidor ko’chatlarini yetishtirishda ta‟minlanadigan haroratni maqbul tartiboti qanaqa? 9. Nega himoyalangan yerlarga yetishtiriladigan ko’chatlarni ekishdan oldin chiniqtirilmaydi? 10. Kuzgi-qishki va o’tuvchan davrlar uchun pomidor ko’chatlarini yetishtirish xususiyatlari qanday?

Foydalanilgan adabiyotlar 1. R.T. Gazieva va b. Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish. -T.; Bilim, 2004, 240 b. 2. Gazieva R.T. Suv xo’jaligidagi texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish. T., Talqin, 2007, 176 b. 3. I.M.Maqmudova, A.T. Salohiddinov “Qishloq va yaylovlar suv ta’minoti”, T- 2002y. 4. Borodin I.F., Nedil’ko N.M. Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov. - M.; Agropromizdat, 2005. -386 s. 5. Martinenko I.I. i dr. Avtomatika i avtomatizatsiya proizvodstvennix 9. protsessov. - M; Agropromizdat, 2005 - 335 s. 6. Borodin I.F. Texnicheskiye sredstva avtomatiki. – M.: Agropromizdat, 1982. 303 s. 7. Kolesov L.V. va boshkalar Qishloq xo’jalik agregatlari hamda ustanovkalarining elektrik jihozlari va avtomatlashtirish. - Toshkent, "O’qituvchi", 2009 . 8. Абдубакиров С.А Ким Л. Развитие тепличного хозяйства в Узбекистане Ташкент 1991 9. X.CH. Bo‘riyev, A.G. Abdullayev. “Tomorqa sabzavotchiligi” T “Mehnat”, 1994 yil

O'xshashlar

Issiqxonalarda ko’chat yetishtirish texnologiyasi

Issiqxonalar uchun ko’chat etishtirish

Sabzavot ko’chatchiligining ahamiyati, holati va rivojlanishi

Ekish va ko’chat o’tkazish mashinalari

Fermer xo’jaligini yuritish uchun yer uchastkasini ijaraga berish shartnomasi