Issiqxonalarda ko’chat yetishtirish texnologiyasi - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Issiqxonalarda ko’chat yetishtirish texnologiyasi

Yuklangan vaqt:

29.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4800.5107421875 KB

Ko'chirib olish

Issiqxonalarda ko’chat yetishtirish texnologiyasi Reja: 1. Ko’chat yetishtirishning umumiy usullari 2. Sabzavot ekinlari ko’chatlarini payvandlash xususiyatlari 3. Sabzavot ekinlari ko’chatlarini payvandlash muddatlari va texnologiyasi 4. Ko’chat yetishtirish sharoitlari va jihozlar 5. Payvandlash texnikasi va usullari 6. Payvandlangan ko’chatlarni moslashishi va ishlab chiqarish

1. Ko’chat yetishtirishning umumiy usullari Ko’chat yetishtirish usullari. Ko’chatlar ilgari ko’pincha biologik usulda isitiladigan parniklar va ko’chatxonalarda yetishtirilgan. Hozirgi kunda ochiq yer uchun ko’chatlar asosan isitiladigan plyonkali issiqxonalarda, tomorqa va dala hovlilarida esa plyonkali isitiladigan kichik issiqxonalarda plyonkali parniklarda yetishtiriladi. Himoyalangan yer uchun qishki-bahorgi aylanishda ko’chatlar isitiladigan qishki oynavand yoki plyonkali issiqxonalarning ko’chat bo’limida yetishtiriladi. Boshqa aylanishlar uchun ko’chatlar maxsus shu maqsad uchun moslangan inshootlarda yetishtiriladi. Chet eldagi mamlakatlarining yirik issiqxona kombinatlarida himoyalangan yerlarning barcha aylanishlari uchun ko’chatlar maxsus issiqxonalarda yoki ko’chat bo’limlarida to’g’ridan-to’g’ri tuproq ustida (so’kchaksiz) yetishtiriladi (55-rasm), bu maydonni iqtisod qilish va mexanizatsiyadan foydalanish imkoniyatini ta‟minlaydi. Yirik sabzavotchilik xo’jaliklarida ochiq yerga ko’chatlarni tayyorlash uchun issiqxona (asosan plyonkali), plyonkali qurilma va sovuq ko’chatxonalardan tashkil topgan ko’chat-sabzavot komplekslari bunyod etilmoqda, u yerlarda oldin ochiq yer uchun ko’chat, so’ng sabzavotlar yetishtiriladi.

55-rasm. Ko’chatxonadagi ko’chatlarni joylashish sxemasi . Ko’chat ikki xil uslubda: ko’chirib o’tqazib, ko’chirib o’tkazmay o’stiriladi. Ko’chirib o’tqazish usuli doimiy joyiga ko’chirib o’tqazilganda ildizlar shikastlanishga chidamli bo’lgan (karam, pomidor, qalampir, oddiy piyoz, porey piyozi, salat) o’simliklar uchun qo’llaniladi. Maysalarni ko’chirib o’tkazmasdan (pikirovkasiz) ko’chatlarni yetishtirish uslubini (bodring, qovoqcha, patisson, qovun, tarvuz, baqlajon) va kichik oziqlanish maydonida o’stiriladigan (salat, piyoz kabilar) ekinlar uchun qo’llash maqsadga muvofiq bo’ladi. Ko’chirib o’tkazish uslubi bilan o’stirishda urug’ qalin sepiladi va u unib chiqqandan so’ng 1-2 chin bargi hosil bo’lganida oziqlanish maydonini kattaroq berib, inshoot tuprog’iga

yoki oziqali kubiklarga va tuvakchalarga ekiladi. Yosh maysani ko’chirib o’tkazish pikirovka (siyraklab ko’chirib o’tkazish), ko’chirib o’tkaziladigan yosh nihol maysa, ularni qalin ekilgan joyi esa maysazor deyiladi. Maysalar erga oldindan taxtacha yoki qoziqcha yoki tishli marker bilan belgilab qo’yilgan egatcha yoki chuqurchalarga pikirovka qilinadi (pikirovka “pika” so’zidan olingan) (56-rasm). 56-rasm. Ko’chatni pikirovka qilish jarayoni tartibi . Pikirovka qilib ko’chat o’stirishda mehnat sarfi 1,2-1,5 marta oshadi. Maysalarni pikirovka qilishga tayyorlash davrida issiqxona maydonini tejashga (2-3 hafta), zaif va kasallangan o’simliklarni chiqitga chiqarishga hamda popuk ildiz tizimini hosil bo’lishiga imkon beradi. Bu usul bilan ko’pincha erta yetiladigan ekinlarning ko’chatlari yetishtiriladi. Agar ko’chat ko’chirib o’tqazilmasdan (pikirovkasiz) yetishtirilsa, ularga yetarli oziqlanish maydoni berib yoki tuvakcha va kubiklarga urug’lar to’g’ridan-to’g’ri ekiladi va nihollar unib chiqqanidan so’ng ochiq maydonga yoki issiqxonaga ekilgunicha

o’sha erda o’stiriladi. O’rtagi va kechki ekinlarni shuningdek, qovoqdoshlarning ko’chati pikirovkasiz yetishtiriladi (57-rasm). 57-rasm. So’kchakli ko’chatxona va uning sxemasi . Ko’chat yetishtirishning asosiy 2 usuli mavjud: tuvakchasiz va tuvakchali. Tuvakchasiz o’stirishda urug’larni ekish yoki pikirovka qilish bevosita inshoot erida amalga oshiriladi. Ko’chatni tuvakchasiz o’stirish oson va arzon. Ammo ko’chatni ko’chirib olishda ildizning ko’p qismi tuproqda qolib ketadi va boshqa erga ko’chirib ekilganda u tutish va o’sishda kechikadi. Tuvaksiz ko’chatlarni yetishtirishda urug’ plyonkali issiqxona tuprog’i egatlariga turli xildagi parnik seyalkalari bilan ekiladi. Seksiyalari 6 metrli issiqxonalarda eni 1,6 m li uchta keng egatlar olinadi va eni 0,4 m bo’lgan to’rt yo’lka qilinadi yoki eni 2,0 m dan ikkita keng egatlar qilinib, 3 yo’lka qoldiriladi. Tuvakchali ko’chatlar oziqali kubiklarda yoki 5, 6, 8, 10 sm hajmli tuvakchalarda yetishtiriladi. Oziqali kubiklar mavjud komponentlarga turli tarkibdagi oziq aralashmalaridan tayyorlanadi. Tuvakchalar uvalanib ketmasligi uchun aralashmaga

yangi 5% mol go’ngi yoki boshqa yopishqoq moddalar qo’shiladi. Ularni IGT-10 dastgohida presslab, shuningdek, torfdan suyuq aralashma tayyorlab qoliplarga quyiladigan yoki gidrotorfli uslublar bo’yicha tayyorlanadi. Chet el zavodlarida torfobloklar (plitalar), tabletka va disk shaklidagi briketlar ishlab chiqarilmoqda. Urug’ yoki maysa kubiklarning chuqurchasiga ekiladi. Ko’chatlar doimiy o’sadigan joyiga oziqali kubikchalari bilan ekiladi. Tuvaklar ichi bo’sh idish bo’lib, u oziq kubiklar uchun qo’llaniladigan aralashma bilan to’ldiriladi, ammo mol go’ngi qo’shmaydi. Tuvakchalar ildiz teshib o’tadigan va o’tmaydigan turli materiallardan tayyorlanadi. Chet el davlatlarining torf sanoati yuqori torf va sellyuloza aralashmasidan tayyorlangan, dalaga ekilgandan keyin ma‟lum muddatdan so’ng o’z xususiyatini yo’qotadigan elimlovchi moddalar qo’shilgan, ichi bo’sh tuvakchalar ishlab chiqarmoqda. Ular bo’sh stakancha yoki uyali bloklar ko’rinishida tayyorlanadi. Bunday tuvakchalar tuproqda tez parchalanib ildizning o’sishiga qarshilik ko’rsatmaydi (58-rasmlar).

ж з и 58- rasm . Ko ’ chat yetishtirish uchun kubik , tuvakcha , blok va kassetalar . a , b – tubli va tubsiz plastmassali ichi bo ’ sh tuvakchalar ; v – ichi bo ’ sh torf tuvakchasi ; g – polietilen qopcha ; d – ichi bo ’ sh torfli blok ; e – plastmassali blok ; j , z – torfli kubik va tabletka ; i – torfoplita ( torfli blok ). Chet ellarda bunday tuvaklar mahsus turdagi qog ’ oz va plastmassalardan tayyorlanib , ko ’ chat daladagi doimiy joyga ko ’ chirib ekilgandan so ’ ng oson parchalanib ketadi . Ko ’ chatni paperpot qog ’ oz tuvaklarda ishlab chiqaradigan avtomat liniya alohida qiziqish uyg ’ otadi . Bu liniyada 1 ming dona tuvaklarni substrat bilan to ’ ldirish va uni zichlash , urug ’ ni ekish va uni ustidan yopish uchun sarflanadigan xarajatlar hammasi bo ’ lib 0,16 odam soatni tashkil etadi . Qo’lda ekilganda ko’chat o’stirish uchun

ba‟zan polietilen qopcha va englar, sopol va polimer materiallardan tayyorlangan tuvakchalardan foydalaniladi. Lotok yoki kasseta ko’rinishidagi qattiq plastmassadan tayyorlangan uyali bloklar ham (40-70 uya) qo’llaniladi. Ekishda ulardagi ko’chatlar tuprog’i bilan olinadi. Tuvakli ko’chatlar kuchli rivojlangan ildiz tizimiga ega, ko’chirib o’tkazilganda to’liq saqlanadi, ekilgan ko’chatning tuproqdan oziqlanishi tuvak tarkibidagi oziq moddalar tufayli yaxshilanadi. Tuvakli ko’chat o’sishida to’siqlarning yo’qligi tufayli 12-14 kun oldin hosilga kiradi. Bunda hosildorlik 20-30% ortadi. Tuvakli ko’chatlarni odatda mahsulotni ertaroq olish uchun yoki ko’chirib o’tkazishga moil bo’lmagan qovoqdosh ekinlar uchun yetishtiriladi. Peterburg sabzavotkorlari ko’chat o’stirishning konteyner usulidan foydalanadilar. Konteyner xizmatini 40×30×7 sm o’lchamdagi, yashiklar o’taydi. Konteynerlarga 40 dona diametri 5,5-6 sm li kubiklar quyiladi yoki keyinchalik kubiklarni qirqib olish uchun pulpa (suyuq aralashma) quyiladi. Yashiklar issiqxona eriga zich qo’yilib, uni eni bo’yicha har 2,5-3 m da yo’lka qoldiriladi. Ko’chatli konteynerlar ekishga 7-10 kun qolganda chiniqtirish uchun issiqxonadan chiqariladi. Inshootlar ko’chatdan 7-10 kun oldin bo’shaydi va ikkinchi aylanish ekinlarini o’z vaqtida ekishga kirishish mumkin. Ko’chatlarni joyidan olish va tashish osonlashadi. Ko’chatlar dalaga urintirmasdan olib boriladi,

ildiz tizimi yaxshi saqlanadi. Bundan tashqari, ayrim sabablarga ko’ra ekish kechiksa bunday ko’chatlar so’lib qolmaydi. Shuningdek ko’chatni plyonkada o’stirish ham qo’llanilmoqda. Odatda tuproq aralashmasi yoki oziqali kubiklarda o’stirilgan ko’chatlarning ildizi juda tez tuproqqa kiradi, ular saralanib olinayotganda ildizning ma‟lum bir qismi uziladi. Agar tuproq aralashmasi yoki oziqa kubiklari ostiga plyonka to’shalsa, ko’chat baquvvat va g’uj ildiz tizimini hosil qiladi va ochiq dalaga ekilganda tezda tutib, o’z rivojlanishida ildamligini yaxshiroq saqlab qoladi. Janubiy Koreya, Isroil, Yaponiya, Gollandiya, Rossiya kabi davlatlarda sabzavot ko’chatlarini yetishtirishda substratlar va xar xil tuvaklardan foydalanladi (59-rasm). 1 2 3 4 5 6

7 8 9 10 11 59-rasm. Sabzavot ko’chatlarini yetishtirishda qo’llaniladigan substratlar va tuvak turlari . 1- ochiq holdagi kakos po’stlog’idan tayyorlangan to’shama; 2- mineral vata to’shamasi; 3- perlit donachalari; 4-zigzakli to’shama; 5-torfli kubik; 6- ko’chat o’stiruvchi mineral vata; 7- kakos qipig’i solingan polietilen qopcha; 8- mineral vata solingan polietilen qopcha; 9- mineral vata bilan to’ldirilgan 32 uyali kasseta; 10- 144 uyali penoblok kassetalar; 11- mineral vata bilan to’ldirilgan 50 uyali kasseta; 2. Sabzavot ekinlari ko’chatlarini payvandlash xususiyatlari

Aqliy xujum Bir o’simlikni qalamchasini Payvandlash ikkinchi o’simlikka ulab nima ? o’tkazib o’stirish Payvandlash usuli o’zi nima. Payvandlash deganda o’ziga xos usul, o’simlikning xayotchan bir qismini boshqa bir o’simlik to’qimasiga joylash va natijada ular to’qimalarning regeneratsiya bo’lib birikishi va bir o’simlik kabi o’sishini davom yettirishidir. Sabzavot ekinlarini payvandlash ko’chatlik bosqichida bir o’sib turgan o’simlikning qalamchasini (payvandust) boshqa ildizli o’simlik (payvandlash) ga ulash natijasidir. Payvandlash sifatida kuchli ildiz tizimi shakl tuproq namligi, haroratga kam talabchan, sho’rlanish va tup kasal (fuzarioz, nematoda, ildiz chirish va boshqa) ga chidamli navlarni ishla kerak. Bu xususiyatlar xisobiga ya‟ni, issiq, sovuqqa va boshqa stres chidamligini ta‟minlaydi va ozuqa elementlarini yaxshi o’zlashtiradi. Shu bilan birga bu nav genetik tomondan patogenlarga chidamli bo’lishi zarur. O’simliklarni payvandlash bog’dorchilikda qadimdan qo’llanilgan. Eramizdan bir necha ming yil ilgari Xitoyda daraxtlar payvand qilingan, qadimgi Rim yozuvchisi Katon o’zining «Dehqonchilik to’g’risida» nomli asarida nok, olma, olxo’ri va

zaytunni payvandlashni to’g’ri o’tkazish bo’yicha ko’rsatmalar bergan. Biroq payvandlashning ilmiy, amaliy asoslanishi XVIII o’rtalariga to’g’ri keladi. XIX asrning ikkinchi yarimida Ch.Darvin payvand qilingan o’simliklarni o’zgarishini aniqladi hamda katta eksperimental manbalarini yig’di va keng miqyosda ishlab chiqdi. Fransuz olimi Lyusen Daniel ellik yildan ortiq payvanlash bilan shug’ullandi. Uning tajribalarida payvandlash natijasida o’simliklarni ayrim belgilari avlodlarga o’tishi aniqlandi va natijada o’simliklar organizmini yangi shaklllari paydo bo’la boshladi. Payvandlash usuli qadimgi Rim va o’rta asr mualliflarining qo’lyozmalaridan keng yoritib kelingan. Teofrastning «O’simliklar tarixi» maqolasidan habar qilinishicha, birinchi bo’lib payvandlash usuliga finlandiyaliklar asos solgan bo’lib, ulardan bu usul karfogenlarga olib o’tilgan. G’arbiy Yevropada, Janubiy-sharqiy va Osiyoda sabzavot ko’chatlarini payvandlash usulidan keng qo’llanishi natijasida bu usulga bo’lgan qiziqish so’nggi yillarda ortdi. Janubiy Koreya, Xitoy, Yaponiyada tarvuzni qariyb 95 foizi, ochiq maydonlarga ekiladigan bodringni 50 foizi va himoyalangan yerlarda esa 30 foizi payvandlanib yetishtirilmoqda. Yevropa mamlakatlarida, ayniqsa Niderlandiyada payvandlash usulidan keng foydalanilmoqda.

Rossiyaning Leningrad viloyati ob-havosi seryomg’ir bo’lib, yoz oylarida issiqsevar sabzavotlar uchun issiqlik yetarli darajada bo’lmay sernam, o’simliklar turli zamburug’li, bakteriyali va virusli kasalliklari bilan kasallanadi. Ayniqsa ushbu sharoitda ildiz tizimi ko’p zararlanadi va natijada chirish kasalligi ko’payadi. SHuning uchun payvandlash usullaridan ekinlarni sovuqqa chidamliligini oshirish, turli hildagi kasallikdan saqlash maqsadida foydalanilmoqda. Olimlar fikricha, Rossiyada pomidorni kartoshka, qalampir, baqlajon, fizalis, marginatum, tamaki va boshqa ekinlarga payvand qilinganligi ma‟lum. Buning natijasida vegetativ duragaylar olinmagan bo’lsada, avlodlarda o’zgarishlar bo’lmay asosiy o’zgarishlar sitologik, ya‟ni noirsiy tabiatga ega bo’lgan. Sabzavot ko’chatlarini payvandlash usuli Rossiya va Ukrainada birinchi bo’lib ishlab chiqilganligiga qaramasdan, ishlab chiqarishda keng foydalanilmadi, lekin ularni o’rganish bo’yicha tajribalar shu kunlarda ham olib borilmoqda. O’rta er dengizi hududida suv ta‟minoti chegaralanganligi sug’orilavdigan dehqonchilikning asosiy muammolaridan biri hisoblanadi. Payvandlash qurg’oqchilikka chidamlilikni kuchaytiradi, suvga talabchan o’simliklardan samarali foydalanish va o’simliklarni yaxshi o’suvini ta‟minlaydi. Mevalarning sifat ko’rsatgichlari, jumladan quruq modda va umumiy eriydigan quruq moddalarining miqdori payvandlangan tarvuzlarda payvandlanmagan o’simliklarga nisbatan bir hil bo’lgan bo’lsa,

titrlangan kislotaning konsentratsiyasi, kaliy va magniy miqdorlari sezilarli darajada yaxshilangan. Payvandlangan o’simliklarda hosilni ortib borishi asosan oziqlanish holatining yaxshilanishi va suvning yuqori assimilyasiyasi hamda tuproqdan CO 2 so’rilishi natijasida namoyon bo’lgan. Payvandlash alohida usul deb atalib, tirik o’simlikni bir qismi yoki bo’lagi, ikkinchi o’simlikning to’qimasiga o’tkazish orqali kelgusida bu ikki invididuumlar ajralmas bir yaxlit organizm shakliga aylanishiga aytiladi. Payvandust sifatida noqulay iqlim sharoitlariga chidamli navlar va turlarda foydalaniladi. Payvandlashda payvandust hamda payvandlashlarni to’qimalari bir-biriga to’g’ri kelishi ular yaxshi, tez tutib ketishini ta‟minlaydi. Payvandlash o’zining iliz qismi orqali payvandustni oziqa moddalari bilan ta‟minlasa, o’z navbatida payvandust fotosintez jarayonida barglarda hosil bo’lgan organik moddalarni o’simliklarni barcha a‟zolariga taqsimlaydi, shuning uchun xam ular chambarchas bog’liqdir. Ko’chatlarni payvandlash - o’simliklarni noqulay iqlim sharoitlariga chidamligini oshiradigan hamda o’simliklarni ko’paytirish usullaridan biridir. Bu usulni sabzavot ekinlari uchun faqat XX asrda ishlab chiqilidi va undan foydalanish boshlandi. Payvandlashda o’simliklarni bo’laklarini bir-biriga birlashtirish orqali to’qimalarni regeneratsiya (to’qimalarni qayta tiklash) natijasida ular yaxlit bir o’simlik bo’lib shakllanadi. Bunda kombinatsiyalangan o’simlikning ildiz sistemasini

rivojlantiradigan qismi «payvandlash», unga biriktiriladigan qismi esa «payvandust» deb yuritiladi. Sabzavot ko’chatlarini tayyorlashda payvandlashni ta‟siri natijasida payvandustni o’sish hamda rivojlanishi jadallashib, mahsulot sifati hamda hosildorligi ortadi bu bilan geterozis holati kuzatilishi takidlangan. Olimlarning fikricha,ochiq maydonda yetishtirilgan yaxshi rivojlangan ildiz sistemasiga ega bo’lgan ekin turlardan, jumladan: qovoq, bodring, qovun, tarvuz, pomidor va baqlajon ekinlaridan payvandlash sifatida foydalanish natijasida yuqori va barqaror hosil berishi aniqlangan. Pomidorni ko’chatini tayyorlashda qimmatli navlarini noqulay bo’lgan iqlim sharoitlariga moslashadigan ildiz chirish kasalligi bilan zararlanmaydigan pomidorni yovvoyi shakllariga payvand qilinadi. Payvandlashni muvafaqiyatli o’tkazishni asosiy sharoitlaridan biri payvandust va payvandlashning to’qimalarini bir-biriga mosligi bo’lib, ularni tez va yaxshi tutib ketishini ta‟minlab beradi. Payvandlash o’zining ildiz sistemasi orqali payvandustni oziqa elementlari bilan ta‟minlaydi, payvandust esa o’z navbatida fotosintez jarayonida barcha o’simlikni barglarda sintezlashgan organik moddalar bilan oziqlantiradi. Shunday qilib, payvantag va payvandust bir-biriga ijobiy ravishda ta‟sir ko’rsatadi. Qovoqdosh sabzavotlarda boshqa ekinlar kabi payvandlangan o’simliklarda o’zgarishlar sodir bo’ladi. Ko’chatlarni payvandlash

yordamida u yoki bu payvandlangan komponentlarni dominant belgilarini boshqarish mumkin. Bundan tashqari qovoqdosh ekinlar ko’chatlarini payvandlash tarvuz, qovun va bodring o’simliklaridan yuqori hosil olish, qimmatli seleksion nav namunalarini ko’paytirishni tezlashtirish uchun agrotexnik tadbir sifatida qo’llaniladi. Ma‟lumki, sabzavot ekinlarini eng ko’p zarar etkazadigan fuzarioz so’lish ( Fusatrium oxysporum Schlecht. var.vasinfectum (Atk.) Sn. Et Hans.), makrosporioz ( Macrosporium solani Ell. Et Mart.), kladosporioz ( Cladosporium fulvum Slu), mozaika ( Solanum virus) va vertitsillyoz so’lish ( Verticillium albo-atrum Reinke et Berth.) kasalliklari hisoblanadi. Zararkunandalardan esa oqqanot ( Bemicia tabaci ), shira ( Aphidae ), nematoda ( Nematode ), ko’sak qurti ( Heliothis jbsoliata F.) va minior pashshasi ( Acarina ) eng ko’p zarak etkazadi. Sabzavot ko’chatlarini payvandlash natijasida fuzarioz vilt kasalligining ( Fuzarium oxisporum f. sp. melonis ) 1 va 2 ko’rinishlariga chidamligini ko’rsatdi. Payvandlash texnologiyasini qo’llash mevalarning sifatiga va oziq moddalarning miqdoriga ijbiy ta‟sir ko’rsatganligi qayd etildi. Payvandlangan qovun ko’chatida fuzariozning 1 va 2 ko’rinishlarini ( Fusarium oxysporum f. sp. melonis va Didymella bryoniae ) nazorat etishda samarali usulidir, ayniqsa chidamsiz navlarini qovoqqa payvanlaganda yaqqol namoyon bo’lgan. Hozirda ayrim davlatlarda pomidorni payvandlash sifatida olinib unga baqlajon payvand qilinmoqda. Baqlajonning chidamli

payvandlashiga payvandlash natijasida vilt ( Verticillium dahliae and meloidogyne incognita ) kasalliklariga chidamliligi va hosildorligining oshganligi qayd etiladi. M. Dotsenko (2011) internet saytida bodringni qanday qilib qovoqqa payvand qilish kerakligi va qovoq hamda kovoqcha (kabachka) ga bodringni payvandlash usullari haqida ma‟lumot beradi. Payvantag sifatida qovoqni yirik mevali Voljskaya seraya 92, Gribovskaya Zimniy va boshqa, qattiq po’stli qovoqdan Mozoleevskaya 49, Ukrainskiy mnogoplodn ы y va muskat qovoqdan Vitaminnaya va Perexvatka mestnaya kabi navlardan foydalanishni ta‟kidlaydi. So’ngi yillarda G’arbiy Yevropa, Janubiy-sharqiy Osiyo va Amerika sabzavotchilari tashabbusi bilan keng qo’llangan bu usulga qiziqishlar ortmoqda. Natijada payvandlashni qo’llash, ekinlar hosildorligini 30-90 % ga va undan ko’payishiga va mevaning o’rtacha vaznini hamda tarkibining ozuqali qiymatini ortishiga olib kelmoqda. Rivojlangan mamlakatlarda payvandlash usuli maxalliy bozor va eksport uchun sabzavot ekinlari ko’chatlarini standart bo’yicha ishlab chiqarishda qo’llanilmoqda. Fermerlarga maxalliy sharoitga yaxshi moslashgan, payvandlangan xar xil sabzavot ekinlari ko’chatlari sotilmoqda. Tarvuzni payvandlangan ko’chatlarni ishlab chiqarish Isroilda - 70%, Yaponiya, Koreya va Ispaniyada- 93-98%, Gretsiyada-100% ni tashkil etadi. Bodring va qovunni

payvandlangan ko’chatlarni ishlab chiqarish Janubiy Koreyada 95 % dan, Yaponiyada bodring- 72% ni va qovun -30% ni tashkil etadi. Pomidorni payvandlangan ko’chatlarni ishlab chiqarish Marokkoda 75% ni, Niderlandiyada va Yaponiyada- 50% dan, Turkiyada- 25% ni tashkil etadi. Payvandlangan baqlajon Yaponiyada 65 % ni, shirin qalampir esa Koreyada umumiy ishlab chiqarilgan ko’chatlarning 25 % ni tashkil qiladi. Ushbu usulni qo’llash iqtisodiy foyda keltiradi va fermerlarga yuqori sifatli mahsulot olish, yuqori foydani ta‟minlashda imkon beradi. O’zbekiston sabzavotchiligida payvandlash usulini qo’llash ochiq va himoyalangan yerlarda pomidor, baqlajon, shirin qalampir, bodring, qovun va tarvuz ekinlari hosildorligini ko’paytirish, mahsulot sifatini yaxshilashga hamda sabzavotlarni ekologik sof ishlab chiqarish texnologiyasini qo’llanilishini ta‟minlash uchun imkoniyatlarni ochib beradi. Respublikamizda sabzavot ekinlarini hosildorligini va mahsulot sifatini oshirishda payvandlash usulini qo’llash istiqbolli xisoblanadi. Sababi bodring, tarvuz, qovoq va qovun ekinlarini kasalliklar va hashoratlardan zararlanishini oldini olishda bu usul ahamiyatlidir. 3. Sabzavot ekinlari ko’chatlarini payvandlash muddatlari va texnologiyasi

Payvandlash uchun payvandlashlar. Payvandlash maqsadidan kelib chiqqan holda, payvandlash va payvandustni xar xil qilib amalga oshirish (bajarish) mumkin (39-jadval). Xar bir ekin uchun to’g’ri keladigan payvandlashlar (nav, duragay, namunalar) ya‟ni, madaniy navlarga payvandlash yo’li bilan o’rganilgan, o’zida yaxshi xususiyatlarni namoyon etib, ajratib olinganlari hamda maxalliy sharoitlarga yaxshi moslashganlari tavsiya etiladi. 39- jadval Payvandlash va payvandust sifatida ekinlardan foydalanish. Payvandust (kerakli nav) Payvandlash (chidamli nav) Pomidor Pomidor, baqlajon Baqlajon Baqlajon, pomidor Shirin qalampir Shirin qalampir Bodring Qovoq, qovoqcha Qovun Qovoq, qovoqcha Tarvuz Qovoq, qovoqcha To’g’ri keladigan payvandlashni tanlash, payvandlashda xal qiluvchi ahamiyatga ega. Payvandlash genetik tomondan tuproq kasalliklari, tuproqdagi sho’rlanishga chidamli, kuchli o’suvchi va yaxshi ildiz tizimiga ega bo’lishi kerak. Yarim madaniy va yovvoyi turlarni madaniy navlar bilan taqqoslanganda ularni ildiz tizimi ikki metr chuqurlikkacha kirib boruvchi, o’simlikni suv bilan yaxshi ta‟minlovchi xususiyatlarga ega. (60, 61 rasmlar).

60-rasm . Madaniy 61-rasm . Yarim madaniy pomidorni ildiz tizimi. pomidorni ildiz tizimi. Payvandlash o’zining ildiz tizimi orqali payvandustni ozuqa elementlar bilan ta‟minlaydi, payvandust esa o’z navbatida fotosintez jarayonida bargda sintez qilgan organik moddalar bilan o’simlikni to’yintiradi, shunday qilib payvandlash va payvandust o’zaro bir - biriga ta‟sirini o’tkazadi. Odatda payvandlash sifatida noqulay sharoitlarga chidamli nav qo’llaniladi. Pomidorni qimmatli navlarini, bu ekinni ildiz chirishi bilan kasallanmaydigan va noqulay sharoitlarga moslashgan yovvoyi shakllariga, navlariga yoki duragayga payvandlash mumkin. Pomidorni ochiq va himoyalangan maydonlarda payvandlash sifatida ishlatish uchun Sabzavot, poliz va kartoshkachilik ilmiy tadqiqot instituti tomonidan yaratilgan va 2017 yildan O’zbekistonda rayonlashtirilgan “Matonat” navi tavsiya etiladi.

Nav indeterminant tipda, poyasi uzunligi 150 sm dan 290 sm gacha. Shakli tarqoq. Barglanishi o’rtacha. Bargi to’q-yashil, o’rtacha, tuklangan, barg plastinkasi uzun (7,5 x 3,5 sm). Shonalangan, shonada 10-12 ta mevasi bor. Meva shakli – yumaloq (2,5 sm), usti - silliq, eti - o’rtacha. Mevasi mayda – 10 g., urug’ kamerasi - 2 ta, urug’lar soni - o’rtacha. Meva rangi biologik pishib etilganda - qizil. Bir o’simlikda 325-438 dona meva shakllanadi. Bodring uchun payvandust sifatida geterozis duragaylar (partenokarpik va asalari yordamida changlanuvchi) ni olingani maqul. Bodring uchun payvandlash sifatida fuzarioz so’lishga chidamli qovoq ( Sucurbita ficifolia ) ni ishlatish mumkin. Ertapishar tarvuz va qovun uchun payvandlash sifatida kuchli ildiz tizimiga ega, haroratning pasayishiga chidamli yirik mevali qovoqni ishlatish mumkin. Bu payvandlash hosildorlikni deyarli ikki barobarga ortira oladi. Tarvuz va qovun uchun payvandlash sifatida qovoqcha va qattiq po’stli qovoqdan foydalanish mumkin. Payvandlangan o’simlik haroratning keskin tushib ketishiga, nisbatan chidamli bo’lib qoladi. Payvandlash sifatida lagenariya qovog’i yoki idish qovoq ( Lagenária sicerária ) dan foydalaniladi, ularga payvandlangan tarvuz, qovun yoki bodringni hosildorligi, tezpisharligi va sovuqqa chidamliligini oshiradi. Payvandlangan tarvuz, o’z ildizida o’sib

rivojlangan tarvuzga taqqoslanganda, mevasi katta va shirinligi yuqori bo’lgan. Urug’larni ekishga tayyorlash. Payvandlangan o’simlikni yetishtirish uchun urug’ sarfi ikki barobarga ko’payadi, ya‟ni payvandlash jarayonida bir o’simlikni yuqori qismi (payvandust) va boshqa o’simlikni pastki qismi (payvandlash) sifatida ishlatiladi. Payvandlashni o’tkazish uchun bevosita siz olishni xoxlagan nav yoki duragayni sifatli ko’chatlarini o’stirish zarur. Bir vaqtning o’zida payvandalash uchun kerakli bo’lgan nav yoki duragayning chidamli payvandlashi ko’chatlari yetishtiriladi. Ko’chat uchun payvandustning soni bevosita ildiz tizimiga ega bo’lgan o’simlik (payvandlash) soniga to’g’ri kelishi kerak. Rejalashtirilgan ko’chatlar soni, ekish uchun urug’lar sonini xisoblashda ekinlar va navlarning 1000 dona urug’i vaznini bilish muxim (40-jadval). 40- jadval Sabzavot ekinlarini 1000 dona urug’i og’irligi Tomatdosh ekinlar g Qovoqdosh ekinlar g Yirikmevali pomidor 3,2 Bodring 20 Maydamevali pomidor 2,5 Qovun 35 Yarim madaniy pomidor 2,8 Tarvuz 110 Baqlajon 5,0 Qovoq 125 Shirin qalampir 6,5 Qovoqcha 150

Kasseta yoki tuvakchalarga ekilgan urug’larni to’liq unib chiqqanligini bilish uchun, urug’larni unuvchanlik foizini bilish kerak. Agar urug’ 95-98 % unuvchanlikka ega bo’lsa, unda urug’ni xar bir uyaga 1 donadan, urug’ unuvchanligi past (60- 70%) bo’lsa, unda 2 donadan ekiladi. Urug’larni ekish muddati . Umum qabul qilingan issiqxonaga ekinlar urug’ini hududlar uchun qulay ekish muddatlaridan 5-8 kun ertaroq ekish kerak, chunki payvandlangandan keyin bir xafta davomida payvandlangan ko’chatlar shu sharoitga moslashishni talab qilinadi. Shuning uchun kuzgi-qishki mavsumda yetishtirish uchun pomidor urug’lari 10 avgustdan, bodring urug’lari 15 avgustdan ekiladi. Oraliq (o’tuvchan) mavsumda yetishtirish uchun issiqxonaga pomidor urug’lari 10 oktyabrdan, bodring urug’lari 20 oktyabrdan ekiladi. Qishki-baxorgi mavsumda yetishtirish uchun issiqxonaga pomidor urug’lari 10 noyabrdan, bodring urug’lari 10 dekabrdan ekiladi. Ochiq maydon navlarni yetishtirish uchun urug’larni ekish muddati quyidagicha: pomidor - 1 mart, shirin qalampir - 20 fevral, baqlajon - 1 mart, bodring - 5 aprel, qovun -1 aprel, tarvuz- 1 aprel, va payvandlashlar: qovoq va qovoqcha 5 aprel. Bu ekinlarni payvandlashi urug’lari payvandust bilan bir vaqtni o’zida, bir necha kun oldin yoki keyin ekiladi chunki

payvandlash jarayonida ko’chatni poyasi diametrining mosligini va birinchi chinbarg paydo bo’lish fazasida bo’lishini ta‟minlash kerak. Ekish muddatini aniqlashda qanday ekin bo’lishidan qat‟iy nazar urug’larni unib chiqish davri (kun) va o’simlikni o’sish kuchini xisobga olish muhim. Qovoq bodringdan ertaroq unib chiqadi va o’simlik kuchli shakllanadi. Qovoq (payvandlash) urug’ini ekish, bodring (payvandust) ga nisbatan 2-3 kun keyin o’tkaziladi. Yirik mevali pomidor navi tez unib chiqadi. Baqlajonni urug’larini ekish (payvandlash), yirik mevali pomidor (payvandust) dan 3-4 kun ertaroq o’tkaziladi. Agar pomidorni cherri turi payvandust sifatida foydalanilsa, baqlajon (payvandlash) bilan bir vaqtni o’zida ekiladi. 4. Ko’chat yetishtirish sharoitlari va jihozlar Ko’chat yetishtirish uchun zarur sharoitlar. Ko’chat yetishtirish uchun issiqxona yaxshi yorug’lik va shamollatishga hamda ko’chat yetishtirish uchun qulay haroratga ega bo’lishi kerak. Aniq ekinlar uchun umum qabul qilingan agrotexnik tadbirlarga rioya etiladi. Payvandlash texnologiyasi xar bir o’simlik (ko’chat) ni poyasini aloxida kesishni taqazo etadi, ish jarayonini tashkil etishda urug’larni issiqxonaga ekish sharoiti, ko’chat olish uchun

kasseta yoki tuvakchalar bo’lishi kerak. Bu jarayon ko’chatlarni payvandlash uchun guruh-guruh qilib olib o’tishda ko’l keladi va payvandlash ildiz tizimiga zarar etkazmaslik hamda ko’chatlarni payvandlangandan keyin olidindan tayyorlab qo’yilgan maxsus himoyalangan joylarga o’simliklarni shu sharoitga o’rgatish uchun joylashtiriladi. Kasseta va tuvakchalarga to’ldiriladigan tuproq aralashmasi sifatli bo’lishi kerak. Bir reproduksiyaga oid sifatli urug’lardan foydalanish talab etiladi. Urug’ ekishni o’tkazishda, bir xil unib chiqishi uchun ekish chuqurligi xam bir xilda bo’lishi kerak. Payvandlash uchun birinchi barg oralig’i juda kalta bo’lmasligi, buning uchun yorug’likni sozlash, ko’chatga soya yoki yoritish kerak bo’ladi. Kasseta va tuvakchalarni xam bir xilda sug’orilsa, nihollarni unib chiqishi va diametri bir xilda bo’ladi. Issiqxonada ko’chatlarni payvandlash uchun tayyorlash jarayonida va payvandlangandan keyin haroratni +25...+28 0 S da ushlab turish zarur. Ko’chatlarni o’stirish davrida yorug’lik, harorat va namlikni sozlash, payvandlaguncha xar bir payvandlash niholning erdan to birinchi bo’g’imigacha (urug’ bargigacha) oralig’i uzun bo’lishi kerak. Shunda payvandlangan joy tuproqdan yuqorida joylashadi, bunda tuproq bilan bog’liqligi bo’lmaydi va o’simlikni tuproq kasalliklariga chidamli bo’lishini ta‟minlaydi. Zarur bo’lgan asboblar va jihozlar. Payvandlash o’tkaziladigan ish joyi oldindan tayyor bo’lishi kerak. Payvandlash

bevosita so’kchak yoki stolda olib boriladi. Ishning qulayligini ta‟minlash uchun stul yoki o’rindiqdan foydalanish mumkin. Tayyorlanadi: rezina qo’lqop, payvandlash uchun maxsus piska, mahkamlovchi material (rezina trubka yoki klipsi-qisqich), 30 0 va 45 0 aniqlash uchun standart lekalo, shtangensirkul, chizg’ich, variantlarni yozish uchun (yorliq) etiketika yoki mini-qoziqchalar, qalam, ruchka, yozuv uchun jurnal (62 -rasm). 62-rasm. Payvandlash uchun jihozlar . 5. Payvandlash texnikasi va usullari Payvandlash texnikasi. Ko’chatlarni payvandlashda ob- havoni nisbatan salqin +20...23 0 S haroratli sharoitida o’tkazish ma‟qul. O’simlikni ekin turiga qarab payvandlashdan oldin 2-4 soat to’yintiib sug’orish kerak, chunki keyin ularni payvandlangan joyi bitguncha sug’orilmay turiladi. Payvandlashni o’smlikni diametri 1,6 – 1,8 mm (2 mm gacha), 2-3 chinbarg paydo bo’lganda o’tkazish kerak.

Payvandlash uchun tavsiya etilgan navlar variantlari va xar bir variantdagi payvandlangan o’simliklar sonini belgilab borish uchun yozuv jurnali tutish kerak. Payvandlash uchun avvalo diametri bir xil bo’lgan payvandlash va payvandust o’simliklarni tanlab olish va ish joyiga kasseta (tuvakcha) larni qo’yish kerak bo’ladi. Niholni kesishda bargga yaqin, ya‟ni ozuqa elementlari jadal aylanuvchi va so’rish yaxshi bo’lgan joyidan kesish tavsiya etiladi. Payvandlashni o’tkazish jarayonida xar doim ish qurollari va qo’lni spirt yoki analit (o’lik suv) ertimasida sterilizatsiya ya‟ni zararsizlantirish kerak. Xar bir o’simlikni payvandlash ko’p vaqtni olmasligi kerak, chunki kesilgan joy qurib qolmasligi kerak. Shunda payvandlangan joyni ijobiy o’zgarishi kafolatlanadi. Payvandlash usullari. Payvandlashning bir necha usullari mavjud: oddiy, iskana, yorma, yon tomondan kesib payvandlash, qoziqcha, yonma-yon, ustma-ust, undirilgan urug’ni payvandlash. Oddiy payvandlash Bu payvandlash usullari ichida oddiy bo’lib, juda ko’p ekinlarda qo’llaniladi. Ushbu usulda payvandlashda payvandlash va payvandust diametri bir xilda bo’lishi kerak (63-rasm).

Avvalo qaysi ekin turi bo’lishidan qat‟iy nazar payvandlash poyasini urug’bargni tagidan yoki birinchi chinbargni tagidan 30 0 (yoki 45 0 ) qiyalikda kesish kerak (64- rasm). 63-rasm. Payvandlash (oddiy). Kesishni ehtiyotkorlik bilan, poyani ezib qo’ymasdan, kesishni tez va to’g’ri, pastdan teppaga qarab piskada kesiladi. Keyin qaysi ekin turi bo’lishidan qat‟iy nazar payvandust poyasini urug’bargni tagidan yoki birinchi chinbargni ostidan 30 0 (yoki 45 0 ) gradus kesish kerak (65-rasm). Payvandlashda payvandlash va payvandust to’qimalari bir biriga to’g’ri kelishi uchun payvandlash va payvandustni parallel zich qilib (to’qimaga ziyon etkazmay) biriktirish kerak (66-rasm). Poya qimirlamasligi uchun chap qo’lni bosh va ko’rsatkich barmoqlari bilan ushlab, o’ng qo’l bilan payvandlangan joyi qisqich bilan mahkamlanadi (67-rasm), qisqich o’simlikni payvandlangan joyini butunlay bitib ketguncha qimirlatmasdan ushlab turishini ta‟minlaydi. 64-rasm. Payvandlashni kesish. 65-rasm. Payvandustni kesish.

66-rasm. Payvandlash va payvandustni ulash. 67-rasm. Payvandlangan joyini qisqich bilan qisish. Iskana payvand Payvandlashni urug’bargi tagidan 4-6 sm qoldirib, yuqori qismi kesiladi. Payvandlashni yuqori qismidan 1,5-2 sm qilib ustarada iskana shakli ochiladi. Payvandustni poyasini yuqori qismidan urug’bargi yoki yangi paydo bo’lgan chinbarg bilan kesib olinadi. Uning pastki qismini uchli qilib pona shaklga keltiriladi va payvandlash yorig’iga joylashtirib qisqich bilan mahkamlanadi 68-rasm. Iskana (68-rasm). payvand. Yorma payvandlash O’simlik poyasini yorma usulda payvandlash mumkin. Bunda payvandlashni kesib xar ikki tomonini uchlaydi, payvandustni esa

poya o’rtasidan uzunasiga (2-2,5 sm) kesiladi va payvandlash ustiga joylashtiriladi (69-rasm). Kesilgan joyni qisqich bilan mahkamlanadi. Shu bilan birga boshqacha usul bilan ya‟ni o’simlikni ikki ildizli qilib payvandlash mumkin. Payvandustni ikkita payvantakka, ya‟ni kesilgan joyiga mos qilib ikki tomoni kesilgan payvandust joylashtiriladi (70-rasm). Payvandlangan joyi qisqich bilan mahkamlanadi. 69-rasm. Yorma payvand. 70-rasm. Ikki payvantakka payvandlash. Yon tomondan kesib payvandlash Qovoq poyasi (payvandlash) ni qiyalatib kesishda urug’barg ostidan, bir oz qochirgan holda (urug’barglarni o’rtasi) yon tomonidan birinchi chinbarg to’g’risini tanlab olinadi. Qovoqni qiyalatib kesishda kesilgan

kesik 1,5-2 sm dan ortib ketmasligi kerak. Kesishni bajarishda o’simlik poyasining o’rtasigacha ya‟ni poyaning yarmigacha pastga qarab chu 71-rasm. Yon tomondan qur kesib boriladi (71-rasm). kesib payvandlash . Payvandust (qovun, tarvuz, bodring) ni ildiz tomonidan urug’barg tomonga qarab ikki tomonini bir xilda poyaning etli qismi (epidermis) ni qovoqniki singari bir xil uzunlikda kesiladi. So’ngra payvandlashni kesilgan joyini ochish uchun qovoq poyani sekin qayrish kerak, chap qo’l barmoqlari bilan pastga sekin ezish kerak, ko’rsatkich barmoq bilan kesilgan joyni yuqori qismini o’ziga tortish kerak. Shunda kesik engil ochiladi. Payvandust payvandlash kesilgan poyasi ustiga shunday joylashtiriladiki, bunda payvandust poyasi po’stlog’i payvandlash kesilgan chetiga aniq to’g’ri kelishi kerak. Buning uchun payvandust poyasi oxiri payvandlash kesigining oxiriga to’liq to’g’ri kelishi kerak va qovoq poyasini butun qismidan sirg’anmasligi, tashqi tomondan chiqib qolmasligi kerak. Payvandust poyasi payvandlash kesigiga qo’yilgandan keyin, payvandlangan joy qisqich bilan mahkamlanadi. Payvandlangandan 5-10 kun keyin payvadust o’sa boshlaydi, agar jarayon muvofaqqiyatli bo’lsa. Qovoq bargi payvandustga soya qilishi mumkin, shuning uchun bir qismini kesish kerak. Biroq bargni to’liq olib tashlash mumkin emas.

Gorlyanka qovog’i (idish qovog’i) payvantlanganda shu jixati bilan sabzavot qovog’idan ustunlik qiladi. Tarvuz, qovun va bodring gorlyankaga payvandlanganda payvandlash-gorlyankani chinbargi butunlay olib tashlangan holda o’sadi. Gorlyankaga payvandlash uchun o’suv nuqtasi va birinchi chinbargni olib tashlash kerak. Urug’barg ostidan (urug’barg o’rtasi) 1,5-2 sm uzunlikda kesiladi, bu kesikka po’stining har ikki tomoni 1,5-2 sm dan kesilgan payvandust kirgiziladi va qisqich bilan mahkamlanadi. Xususan payvandlashning iskana “tilchali” usuli samarali. Bu holda kesishni bargga yaqin joydan kesish kerakki: u joyda so’rish va ozuqa elementlarining harakatlanishi jadalroq bo’ladi. Naycha payvandlash Bu usul (g’ovak) poyaga ega bo’lgan tarvuz, qovun va bodring, qovoqni payvandlash uchun qo’llaniladi. Bu istiqbolli agar qovoq o’sib ketsa. Qovun ekilgandan keyin 5-8 kundan so’ng 2 chinbargi paydo bo’lganda yoki ekilgandan so’ng 10-11 kun o’tgach payvandlashni o’tkazish mumkin. Naycha payvandlash texnikasi quyidagilardan tashkil topgan. Payvandlash-qovoqda 2-chi yoki 3-chi chinbargdan (urug’bargni

72-rasm. Naycha payvandlash . xisobga olmagan holda) 1,5-2 sm qoldirib poyasi ko’ndalangiga kesiladi. Payvandust bo’lgan (tarvuz, qovun yoki bodring) o’simlikni ustki qismi kesiladi va uni qalamcha sifatida ishlatiladi. Bu qalamcha- payvandust payvandlash-qovoqqa uning po’sti oxiridan 1-2 sm gacha vaqtincha shilinib qo’yib (naycha) tiqiladi (72-rasm). Qovoq poyasining o’rtaga kambial to’qimalarni birikishi uchun teshik qilinadi. Payvandlangan joy qisqich bilan mahkamlanadi. Payvandlash poyasi qismidan kesishni samarali qo’llash mumkin. Buning uchun qovoq poyasini chinbargini qarama-qarshi tomonidan urug’barg tomonga yuqoridan pastga qarab bir yon tomonidan to’g’rito’rtburchak bo’lak kesiladi. Kesilgan bo’lakni olib tashlab, tepasidan urug’bargga yaqin joydan kesiladi. Bo’lak eni 1,5-2 sm ni (poya yo’g’onligidan qat‟iy nazar), uzunligi 2,0- 2,5 sm tashkil etadi. Qovoqning bu kesilgan joyiga qovunning har ikki tomoni shunday uzunlikda po’sti kesilgan payvandust qo’yiladi (ponasimon emas) va qisqich bilan mahkamlanadi. Yaqinlashtirib payvandlash (ablaktirovka) Butun poyasi bilan payvandlashni ishlatishda o’simlikni urug’barg bosqichida yaqinlashtirib (kesilib) payvandlash o’tkaziladi. Bu holda payvandlash va payvandustni bir tuvakchada yetishtiriladi

O’simliklar oralig’ini odatda urug’ni ekishda aniq belgilanadiki, shunda payvandlash davrida ularni yaqinlashtirish oson bo’lishi va ularga shikast etkazmaslik kerak. Bir tuvakka ekilgan o’sim liklarni ildizidan ajratmagan holda yaqin 74-rasm. Yaqinlashtirib lashtiriladi. payvandlash . Shuning uchun xar bir o’simlikni bittadan urug’bargini olib tashlanadi, poyaning biriktiriladigan joyidagi po’sti shilinadi (1,5- 2 sm ga), o’simlik yaqinlashtiriladi, o’simliklar bir biriga kesilgan joylari bilan yopishtiriladi (iloji boricha ular bir xil kattalikda bo’lishi kerak). Kesilgan joylar qisqich bilan mahkamlanadi. O’sa boshlagandan keyin bir o’simlikni urug’bargi ostidan kesiladi. SHunda faqat boshqa o’simlikni ildizi qoladi. O’simlikni kesilgan joyi paxta bilan o’raladi va 2-3 kunga maxsus (havo harorati 25...28°S, namlik 90-98% bo’lgan) kameraga tutib olishi uchun joylashtiriladi. Bodring va qovoq uchun payvandlashni tilchali yaqinlashtirish usuli bilan o’tkazish mumkin. Bodringni payvandlashga unib chiqqandan 2-3 kun o’tgach, urug’bargi butunlay ochilgandan keyin kirishiladi. Ko’chatni kechalari sug’oriladi, shunda o’simlik yaxshi suvlanadi. Qovoqning urug’bargidan 1 sm pastdan piska bilan uzunligi 7-12 mm teppadan pastga qarab kesiladi. Bodringda xam urug’bargidan 2 sm pastdan analogik pastdan teppaga qarab kesiladi. Payvandlash va payvandust tilchalari kesilgan joyga kiritiladi va qisqich bilan

mahkamlanadi. Payvandlashda yaqinlashtirilgan komponentlar iloji boricha ya‟ni bodring urug’bargi qovoqning urug’bargi ustida joylashishi kerak. Uchta o’simlikni xam birlashtirib ulash mumkin. Bunday holda o’rtadagi o’simlik po’stlog’ining xar ikki tomoni, chetdagilarida esa bir tomoni, faqat ichki tomoni kesiladi. O’simliklar birlashtiriladi, kesiklari joylashtiriladi va keyin qisqich bilan mahkamlanadi. O’simlik butunlay bitib ketgandan keyin ikki tomonidagilarni tepa qismini uzun poya qoldirmasdan olib tashlanadi. Natijada pomidorning bir poyasi birdaniga uchta ildizdan oziqlanadi, hosildorlik ortishiga olib keladi. Oraliq qo’yilmali payvandlash (interkolyar) Oraliq qo’yilmali payvandlashda payvandustni ikki-uch bo’g’imli ikki oraliq qismli payvandlashda o’tkazish kerak, va u ikki (ildiz va barg) ta‟sirda joylashadi. Payvandust payvandlashga pona shaklda payvandlanadi (75-rasm). Payvandust o’sa boshlagan davrda unga o’sha shaklda payvandlash payvandla- nadi. Shunday usulda, masalan ildiz tizimli 75-rasm. Oraliq anjir bargli qovoqqa (payvandlash) yirik me qo’yilmali vali qovoqni (oraliq qo’yilmali), keyin bod- payvandlash ring yoki qovunni (payvandust) payvandlash mumkin.

Natijada o’simlikda quyidagi xususiyatlar shakllanadi: yuqori hosilli va tezpishar (payvandust), haroratning pasayishiga chidamli va uning kun davomida o’zgaruvchanligiga (oraliq komponent), kasallikka chidamli (payvandlash, ildiz tizimi). Unib chiqayotgan urug’ni payvandlash Unib chiqayotgan urug’larni payvandlash mumkin (bodringni qovoqqa). Payvandlash o’simlikni tuvakchada o’stiriladi. Nishlangan payvandust urug’ni o’stirish uchun chuqur idishdagi nam chirindiga nishini pastga qaratib joylashtiriladi. Payvandustning ya‟ni urug’osti tirsagi uzunligi 1-2 sm ga etganda o’tkir piska 76-rasm. Unib bilan urug’ osti ildizchasi kesiladi. Payvandlash chiqqan o’simlikni poyasini unib chiqqan urug’ni joy urug’ni lashtiriladigan joyi uzunasiga kesiladi. Payvand payvandlash langan joy qisqich bilan mustaxkamlanadi (76rasm). Urug’ o’sa boshlaganida payvand qilish vegetativ birikish usullaridan biridir. Ushbu usulda payvandlashni o’tkir uchli mix yordamida diametriga mos teshiladi. Keyin o’sib chiqqan urug’ni o’simlik bo’ylab yoki kesilgan poyasiga joylashtiriladi.

6. Payvandlangan ko’chatlarni moslashishi va ishlab chiqarish Payvandlangan o’simliklarni moslashishi. Payvandlangandan keyin darxol xar bir partiya o’simliklarni xar bir tuvakcha va kassetalariga zarur ma‟lumotlar yozishga joylashtiriladi va 10-15 daqiqa davomida ularni moslashtirish uchun maxsus inshooatlarga joylashtiriladi (77, 78-rasmlar). Ko’chat uchun ko’p miqdorda bo’lmagan maxsus inshooatlar yaratiladi ya‟ni payvandlangan o’simliklarni moslashishi uchun (akklimatazatsiya). U metal va yog’och karkaslardan (to’g’rito’rtburchak yoki yoy) tashkil topgan. Bu inshooat ikki qavat polietilen (oq plyonka inshooatni pastidan va qora plyonka yuqorisidan) dan tashkil topgan bo’lishi kerak. Inshooat shunday bo’lishi kerakki, unda keyinchalik inshooatni shamollatish uchun (o’simlik nafas olishida uglerod kislotasi yig’ilib qoladi) ochish imkoniyati bo’lishi kerak. Shu bilan birga qora plyonkani ustidan olib tashlashni oldindan xisobga olish kerak bo’ladi. Tuproqni ustki qismini olib tashlab, qoplamani ostini engil chuqur qilinadi. Qoplamani ostiga g’ishtlar qator qo’yilishi, yarimigacha suv bilan to’ldirilishi kerak ya‟ni suv parlanishi va plyonka ostida tabiiy namlik hosil qilishi uchun. Kassetalardagi o’simliklar pastdan suv tegmasligi uchun g’ishtning (yog’och panjara xam bo’lishi mumkin) ustiga qo’yilishi kerak. Payvandlangan ko’chatlarni inshooat ostida akklimatazatsiya davrida sug’orib bo’lmaydi. Havo

harorati kunduzi +25…+28 0 S, kechasi +20…+22 0 S ni va nisbiy namlik 95-98% ni tashkil etishi kerak. Bu inshooatning ichki qismida erta baxorning sovuqli kunlarida sovuq urmasligi uchun isitgich qo’yiladi. Yozgi mavsumda havo harorati +25…+32 0 S gacha bo’lishi kerak va inshooat qo’shimcha soyalanishi kerak. 77-rasm. Payvandlangan 78-rasm. Payvandlangan o’simliklar moslashishi uchun o’simliklar moslashishi uchun maxsus inshooat. ko’chatlarni joylashtirish. Payvandlangan ko’chatlarni yaxshi o’sib ketishi uchun asosan birinchi kuni haroratni yuqoriroq qilish muxim. SHuning uchun plyonka ochilmaydi. To’g’ri payvandlangan o’simliklar 3-4 kuni barglari tikalanadi o’zini turgor xolatiga qaytadi. Payvandlangandan keyin 4-5 kun o’tgach ko’chatlarni sekin asta chiniqtira boshlash kerak. Bu davrda shamollatish kuchaytiriladi. Bu shamollatishni kuchaytirish kun ora ertalab va kechqurun 5-10 daqiqa eshigini ochish bilan bajariladi. O’simliklar bargi turgor xolatini

yo’qotmasligi uchun purkagich bilan suv purkaladi. Shu bilan birga ustki qavatdagi qora plyonkani birinchi marta bir necha soatga ochib qo’yiladi, 3-4 kundan so’ng esa uni butunlay olib tashlanadi. Keyin, oradan 2-3 kun o’tgach ikkinchi qavat polietilen plyonkani ham olib tashlanadi. Pomidorni baqlajonga payvandlangan ko’chatlarini tutib olishi uchun umumiy 5-6 kun, pomidorni pomidorga yoki baqlajonni baqlajonga payvandlangani esa 4-5 kunni tashkil etadi. Payvandlash uchun maxsus plastmassa naychadan foydalanilsa unda ular o’zi payvandlangan joyning o’sishi va kengayishi natijasida sirg’anib tushib ketadi va bu echib olish jarayonini engillashtiriladi. O’zi yoriluvchi rezina trubkalardan foydalanilsa, unda xam echib olishni xojati yo’q. Qisqichlarni ehtiyotkorlik va sekin echib olish kerak. Kasseta (tuvaklar) dagi ko’chatlar ulangandan so’ng payvandlangan ko’chatlarni issiqxonaga yoruqqa olib o’tish kerak va (payvandlangandan keyin 9 chi kuni) ildiz ostidan mineral o’g’itlar (NPK) bilan oziqlantirish o’tkaziladi. 0,3 – 0,4 % mochevina (yoki karbamid) yoki 1 gramm nitrofos 1 litr suvga yoki boshqa o’g’itlar eritmasi tayyorlanadi. Bu yeritmalar bilan ko’chat bargiga engil purkaladi, eritma iloji boricha payvandlangan joyga tegmasligi kerak. Payvandlangan joyga faqat katolit (tirik suv) eritmasini purkash kerak.

Shu bilan birga payvandlangan o’simliklarni organik o’g’itlar bilan xam sharbat shaklda mol go’ngi, chirindili suv, paranda go’ngini 1 qismiga 10 qism suv xisobida aralashmasi bilan oziqlantiriladi. Payvandlangan ko’chatlarni ammiakli selitra eritmasi bilan oziqlantirish yaxshi natija beradi (10 gramm 10 litrga). Ko’chatlarni yetishtirishda payvandlangan o’simlikni sinib qolmasligi uchun ularni uzunligi 18-20 sm li kichik qoziqchalarga bog’lab qo’yiladi. Issiqxonada ko’chatlarni o’sishi va rivojlanishi uchun qulay haroratni ushlab turish zarur. O’simlik qizib ketishini pasaytirish uchun ko’chatli tuvaklarni oralig’ini kengaytirish zarur. Dalaga ekishdan avval payvandlangan joy va poyani pastki qismidagi paydo bo’lgan ildiz va barglarni olib tashlash kerak. Issiqxona kombinatlarida payvandlangan ko’chatlarni ko’p miqdorda ishlab chiqarishda harorat va namlikni, yorug’lik va shamollatishni avtomatik boshqaruvga ega bo’lgan inshooatlar quriladi. Payvandlangan ko’chatlarni issiqxona va ochiq maydonlarda ekish xususiyatlari. Ko’chatlarni doimiy joyga ekishda uya ochiladi, bunda uyada payvandlangan joyi tuproqdan yuqorida (1015 sm) bo’lishi va ishlov berishda tuproq ko’mib qolmasligi kerak, aks holda tuproq kasalliklari payvandlashga o’tib samarasi bo’lmaydi. Tuproqni polietilen plyonka bilan mulchalash juda samaralidir.

Pomidor va bodring o’simliklarini 2-3 xaftadan so’ng sim bag’azga boylanadi, ya‟ni poya yoki pastki barglarni tuproqqa tegib turmasligi kerak. O’suv davri davomida barg va mevalarida virusli kasalliklar paydo bo’lganda, odatda pestitsidlar bilan ishlov beriladi. Ekinni sug’orish odatdagi usulda yoki tomchilab o’tkaziladi. Baqlajonni pomidor uchun payvandlash sifatida qo’llanilganda tuproq namligi yuqori bo’lishini yodda saqlash kerak. O’simliklarni payvandlash usuli hosildorlik fuzarioz, nematoda va boshqa tuproq kasalliklariga chidamliligini oshiradi va yuqori samarali ekanligini ko’rsatadi. Shuni nazarda tutish kerakki, agar o’suv davridagi sharoit juda qulay va bu kasalliklar kuchli darajada zararlamasa yoki umuman bo’lmasa xam payvandlangan o’simliklar payvandlanmagan o’simliklarga nisbatan kuchli rivojlanadi. Payvandlangan ko’chatlarni sanoat miqyosida ishlab chiqarish. Kichik mikdorda payvandlash ortiqcha mexnatni talab etmaydi. Bir ishchi sakkiz soatlik ish kunida 600-800 ta payvandni qila oladi, bu albatta, ekinlarni kichik maydonlarda yetishtirish uchun yetarli. Odatda ekinlarni katta maydonlarda yetishtirish uchun, ko’chatlarni payvandlash uchun ko’p ishchi kuchi talab etiladi, bu iqtisodiy tomondan samarasiz. Shuning uchun chet el kompaniyalarida sabzavot ekinlarini ko’chatini payvandlash ishlari

avtomatik va ko’p miqdorda ishlab chiqarish va sotish avtomatik liniyalar va jihozlarga yuklatilgan. Masalan ISO Graft 1200 (ISO Group, The Netherlands) qurilmasi bir odam bilan boshqariladi va bir soatda 1000 o’simlikni payvand qiladi. CONIC SYSTEM EMP300 (Spain) avtomatik mashinasi bir soatda 400-600 o’simlikni payvandlaydi. Semi-automatic grafting machine “GR 300/3″ (Italy) va Grafting Robot GVT (Korea) lar payvandlangan ko’chatlarni ishlab chiqarish bo’yicha o’xshash ko’rsatgichlarga ega. Payvandlangan o’simliklarni o’stirishning afzalliklari. Payvandlash usulini qo’llash sabzavot ekinlari hosildorligi va sifatini ortishiga imkon yaratadi. Toshkent davlat agrar universitetida o’tkazilgan izlanishlarda bodringni payvandlangan ko’chatini payvandlanmagan o’simlikdan afzalligini ko’rsatgan (79-rasm). Bodringni ochiq maydonda Maftun navini qovoqning Palov kadu naviga payvandlaganda bu navlarni payvandlanmagan o’simliklari bilan taqqoslanganda hosildorlik 15 % ga ortganligi hamda kasalliklarga chidamliligi aniqlangan. Payvandlangan o’simliklarda otalik gullar soni kamaygan va onalik gullar soni nisbatan ko’paygan. Payvandlangan o’simliklar o’suv davri uzayganligi va poyada mevalar soni ko’payganligi ma‟lum bo’ldi. Sabzavot, poliz ekinlari va kartoshkachilik ilmiy tadqiqot institutida o’tkazilgan izlanishlarda pomidorni payvandlangan

ko’chatini payvandlanmagan o’simlikdan afzal bo’lishligi aniqlangan. Pomidorni Gulqand, AVE-Mariya va Marvarid navlari Matonat naviga payvandlangan bo’lib, ularni issiqxonada qishki- baxorgi muddatda yetishtirilganda payvandlanmagan o’simliklar bilan taqqoslanganda bu navlar kasalliklarga chidamli va 30 % dan 90% gacha va ortiq hosili yuqori bo’lgan. Mevalarning o’rtacha vazni 15-20 g ga ortganligi, hamda mevaning kimyoviy tarkibi ortganligi ma‟lum bo’ldi. Pomidorni TMK 22 navini Matonat naviga ochiq maydonda payvandlab yetishtirilganda payvandlanmagan o’simliklar bilan taqqoslanganda bu navlar kasalliklarga chidamli va 35 % dan 85% gacha hosili yuqori bo’lgan. Mevalarning o’rtacha vazni 10-15 g ga ortganligi, hamda mevaning kimyoviy tarkibi oshganligi ma‟lum bo’ldi. Sabzavot ekinlarini payvanlash usuli O’zbekistonda ishlab chiqarishda (issoqxonalarda va ochiq maydonlarda) qo’llash uchun istiqbolli xisoblanadi.

79-rasm. Payvandlangan o’simliklarning umumiy ko’rinishi . № 9 – AMALIY MASHG’ULOT KO’CHATLARNI PAYVANDLASH TEXNOLOGIYASI Topshiriq . Ochiq yer uchun ko’chat yetishtirishda payvandlash texnologiyasini o’rganish. Uslubiy ko’rsatma . Mazkur topshiriqni talabalar 2-3 kishidan iborat kichik guruhlarga bo’linib bajaradilar. Har bir talaba o’zining ish daftariga tegishli ma‟lumotlarni mustaqil yozib boradi. Har bir kichik guruh 10 ga sabzavot ekinlari ko’chatlarini payvandlash texnologik qismini tuzish uchun o’qituvchidan topshiriq oladi.

Topshiriqni bajarish oldidan talabalar mazkur o’quv qo’llanmani 6-bobdagi ma‟lumotlarning mazmuni bilan tanishadilar, bunda ko’chatlarni payvandlash usullari va topshiriq bo’yicha aniqlangan sabzavot ekinlari ko’chatini payvandlash texnologiyasining xususiyatlariga alohida e‟tibor beradilar (80- rasm).

80-rasm. Ko’chatlarni payvandlash usullari . Undan keyin talabalar berilgan topshiriqqa binoan payvandlash usulini (iskana, yon tomondan, 30 0 qiyalikda kesish) o’rganadilar va payvanlashni rejalashtiradilar. Har bir talaba ko’chatlarni har xil usullarda payvandlash jarayonini qo’lda bajaradi. Talabalar quyidagi ekin turlari bo’yicha ham ko’chatlarni payvandlaydilar:  Pomidorni pomidorga payvandlash

 Pomidorni baqlajonga payvandlash  Bodringni qovoqqa payvandlash  Bodringni qovoqchaga payvandlash. Topshiriqni bajarish tartibi . Topshiriqni bajarishdan maqsad sabzavot ekinlari ko’chatlarini payvandlashdan iborat. Talabalar o’qituvchi rahbarligida o’tkaziladigan ishlarning qismini va ularni bajarish tartiblarini yozib chiqadilar (41-jadval). Bunda, payvantag va payvandust ko’chatlarni navlari bo’yicha to’g’ri payvandlash va payvandlangan ko’chatlarni to’liq tutib ketishini inobatga olishi kerak. Ko’chatlarni payvandlashda bajariladigan ishlarni nomi qa‟tiy ketma-ketlikda va texnologiya operatsiyalarni bir-biriga bog’lab ko’rsatmoq kerak. 41-jadval Sabzavot ko’chatlarini payvandlash usullari Payvantaglar P ayvandlash usullari iskana yon tomondan 30 0 qiyalikda kesish Jadvalni 1 ustunlarida payvantaglar nomini ko’rsatish zarur. Masalan, qovoqni Ispanskiy navi, pomidorni TMK-22 va xokazo. 2,3,4-ustunlarni to’ldirishda payvandalngan ko’chatlar soni aniq yoziladi va tutib ketishi keyinchalik aniqlanadi.

Talaba yuqorida keltirilgan jadvalni to’ldirishda barcha jarayonlarni qo’lda bajarib jadvalni tuzib chiqqan bo’lsa topshiriq bajarilgan deb hisoblanadi. Bajarilgan topshiriqni to’g’ri ekanligini tekshirishda, ko’rsatilgan ishlar tarkibida bajarish lozim bo’lgan eng muhim ish turlari tushib qolmaganligi, hamda mo’ljallangan ishlarning bajarish muddatlari, hajmi, sifatli ko’rsatgichlari va materiallarga talabni to’g’riligiga e‟tibor beriladi. Material va jihozlar . 1. Payvantag va payvanust ko’chatlari. 2. Maxsus qisqich va lezviya. 3. Maxsus yog’och. 4. Chizg’ichlar. 5. Ma‟lumotli adabiyot (spravochnik) lar. Uyga vazifa “ Baliq skeleti” sxemasi – Sabzavot ko’chatlarni payvandlash muammolarini aniqlash va tasdiqlash

Nazorat savollari: 1. Payvandalash deganda nima tushinasiz? 2. Payvandlashni avzalliklari nimada? 3. Payvantag nimadir? 4. Payvandlashda ekinlarni mosligi qanday? 5. Yovvoyi turni farqi nimada? 6. Payvandlashda qanday profilaktik va karantin choralari qo’llaniladi? 7. Payvandlashni qanday usullari qo’llaniladi? 8. Payvandlashda haroratni maqbul tartiboti qanaqa? 9. Payvandlash texnologiyasi qanday? 10. Maxsus kamera xususiyatlari qanday? 11. Bodringni payvandlash texnologiyasi qanday? 12. Pomidorni payvandlash texnologiyasi qanday? 13. Payvandlashda qo’llaniladigan asboblar xususiyatlari qanday? 14. Payvandlangan bodring ko’chati qanday yetishtiriladi?

O'xshashlar

Ochiq yer uchun ko’chat yetishtirish

Issiqxonalarda ko’chatlarni yetishtirish sharoitlariga talabi, ularni issiqxonalarda yaratish va sozlash uslublari

Issiqxonalarda ko`chatlarni yetishtirish sharoitlariga talabi, ularni issiqxonalarda yaratish va sozlash uslublari

Sug’oriladigan yerlarda poliz ekinlarini yetishtirish texnologiyasi

Issiqxonalar uchun ko’chat etishtirish