Don tozalash bo’limidagi texnologik jarayon. donlarni begona aralashmalardan tozalash texnologiyasi - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Don tozalash bo’limidagi texnologik jarayon. donlarni begona aralashmalardan tozalash texnologiyasi

Yuklangan vaqt:

27.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5144.5751953125 KB

Ko'chirib olish

Don tozalash bo’limidagi texnologik jarayon. donlarni begona aralashmalardan tozalash texnologiyasi Reja: 1. Don tozalash texnologiyasining strukturasi 2. Don tozalsh texnologiyasi. Tozalash sifatini yaxshilashda fizik xususiyatlarining ahamiyati 3. Donning geometrik tavsifi 4. Donni sirtqi qatlamiga ishlov berish 5. Don aralashmalarini metall zarrachalardan tozalaydigan magnit uskuna va apparatlar

1. Don tozalash texnologiyasining strukturasi Donni saqlash va qayta ishlash korxonalaridagi asosiy jarayonlardan biri bu – don tozalash bo’limi hisoblanadi. Bu texnologik jarayonlarning afzalligi donlarni saqlashga tayyorlash va tarkibidagi begona aralashmalardan tozalash kiradi. 9-sxema. Donni tozalash texnologik sxemasi. AJ “Gʻalla-alteg’’don tozalash sexining strukturasi TEGIRMON Don tozalash Begona aralashmalardan tozalash Gidro termik ishlov Donni oqlash Separator Havo separator i Mineral aralashmalardan tozalash Suli ajratgich Bug’doyni euvish Dimlash Qo’shimcha namlash Ustki qismiga ishlov berish Havo separator i Begona o’t urug’lardan tozalash Donni ustki qismini tozalash Ustki qismiga ishlov berishDon tozalash Tegirmon Begona aralashmalardan tozalash Gidrotexnik ishlov ʻ ʻ ʻ ʻ B ugʻ doyni yuvish

Don tozalasn Donni tozalash – bunda korxonalarga keltirilgan donlar maxsus o’lchamdagi elaklardan ketma-ket tartibda o’tkaziladi. Begona aralashmalardan tozalash, separatorlardan o’tkazish, mineral aralashmalardan tozalash, sulini ajratish, begona o’t urug’laridan ajratish, donni ustki qismi tozalanadi. Gidrotermik ishlov berish – bunda korxonalarga keltirilgan donlar tozalangandan so’ng yuviladi, dimlanadi, qo’shimcha namlanadi. с с separasiya Mineral primislar Begona uruglar примис Don sirtiga ishiov berish Ҳ а v о separasiysi Ҳ а v о separatori GTO Suniy namlikni singdrisn Don sirtiga ishiov berish Takrori namlash Namlikni singdirish takroriy Don sirtiga ishiov berish Qisqa mudatli namlash с с С Т elash

61-rasm. Donni tozalash bo’limidagi texnologik jarayon. Don tozalash bo’limidagi texnologik jarayonning faoliyatiga donning tarkibidagi begona aralashmalardan tozalash kiradi. Bir-biridan geometrik belgilari va fizikaviy xossalari bilan farq qiladigan sochiluvchi materiallarni guruhlarga bo’lish jarayoni ajratish jarayoni deyiladi. Bu jarayonni amalga oshirishda ishlatiladigan mashinalarga g’alvirli ajratgichlar (separator) deb ataladi. Donni saqlash va qayta ishlash korxonalarida asosiy tur dondan aerodinamik xossalari bilan farq qiladigan aralashmalar havoli ajratgichlar yordamida ajratiladi. Havoli ajratgichlar asosan un tortish, yorma va omixta-yem zavodlarida donni chang va yengil aralashmalardan tozalashda ishlatilsa, shu bilan birga ular yorma zavodlarida qobig’i sidirilgan donlar (sholi, grechixa, suli arpa yormalari)ni poʻstlog’idan tozalashda hamda yorma va chiqindini nazorat qilishda ham ishlatiladi. Donga qarshi havo oqimining bosimi donning massasiga, uning o’lchamiga, shakliga, yuzasining holatiga,

donning havoda turish vaziyatiga, harakatning nisbiy tezligiga bog’liq. Havoli ajratgich turlari, ularning tuzilishi, tuzilish qismlarining funksiyalari va texnologik sxemalari bilan donni havo oqimi yordamida ajratishini nazariy asoslab berilgan. Don aralashmasi ajratgichlarda tozalangandan keyin ham tarkibida shunday organik va mineral aralashmalarni saqlab qoladiki, ular dondan yengilroq yoki og’irroq bo’lib, o’lchamlari va aerodinamik xossalari bilan asosiy dondan farq qilmasligi mumkin. Shu sababli, bunday aralashmalarni g’alvir va havo oqimi bilan ajratib bo’lmaydi. Bu aralashmalar amalda qiyin ajraluvchi aralashmalar deb yuritiladi. Don tegirmonning tayyorlash bo’limidan yanchish bo’limiga yuborganda tarkibida mineral aralashmalarning bo’lishiga yo’l qo’yib bo’lmaydi, zero, ularning juda kam miqdori ham tayyor mahsulotning g’ijirlashiga sabab bo’ladi. Bundan tashqari, ularning un tarkibida uchrashi organizm uchun ham zararlidir. Komplekt uskunali un tortish zavodlarida mineral aralashmalarni yuvib tozalaydigan yuvish mashinalari ishlatilmaydi, shuning uchun ham donni mineral aralashmalardan quruq tozalash usuli yuqori samarali bo’lishi zarur. Bug’doyni tarkibida mavjud, bug’doyga nisbatan o’lchamlari har xil bo’lgan aralashmalar suli, arpa, javdar, mayda singan bug’doylar, yovvoyi o’t urug’lari qoraburchoq aralashmalaridan tozalashda diskli yoki silindirli uskunalar qo’llanilib, ular trierlar deb nomlanadi, uskunalar ikki xil bo’ladi. Birinchi singan, yarimta, kalta, yovvoyi o’t urug’larini qoraburchoq (kukol) ajratishda qo’llaniladi, ikkinchisi uzunlik jihatdan farqlanuvchi yovvoyi suli, arpa shunga o’xshash aralashmalardan tozalaydi.

Don tozalash bo’limidagi texnologik jarayonning xususiyati don yuzasini quruq va ho’l usulda tozalashning samarali borishidir. O’zbekistonda yetishtirilgan bug’doy navlarining tuzilmaviy-mexanik xususiyatlarini va tuproq-iqlim sharoitlarini hisobga olgan holda don yuzasini tozalash jarayoni bir necha bosqichlardan tashkil topadi. Donlarning ustki qatlamlarini quruq va ho’l holda ishlov berishda ularning kul moddalarini kamaytirishdan tashqari donlarda joylashib olgan turli mikroorganizmlardan tozalashdir. Bu jarayonda don yuvadigan uskunadan yuqori samara bilan foydalanish mumkin. Don korxonalariga keltirilgan donlar ichidagi metallomagnit chiqindilar donlarni o’rayotganda, transportirovka qilish va bir maydondan ikkinchi joyga ko’chirayotgan vaqtda aralashib qolishi mumkin. Bundan tashqari, don tozalash sexidagi uskunalarning nosozligi natijasida, tegirmonda esa valetsli stanok rifillarining yeyilishi va sexlarda uskunalarni ta’mirlash vaqtida tushib qolishi mumkin. Metallomagnit chiqindilar, ayniqsa, gorizontal tozalash mashinalariga tushib qolsa, turli xavfli hodisalarga (yong’inga) sabab bo’ladi. Donni magnit chiqindilardan tozalash uchun magnit separatoridan foydalaniladi. Donni saqlash va qayta ishlash uchun davlat tomonidan me’yorlar belgilangan. Ushbu me’yorlarga asoslanib saqlash va qayta ishlash jarayonlari tashkillashtiriladi. Donning sifat ko’rsatkichlari GOST bo’yicha quyidagicha belgilangan: Namlik – 14,0% ko’p emas; Kuldorlik toza bug’doy uchun – 1,97%; Begona aralashmalar – 2%, (sh.b. birga mineral aralashmalar –

0,1%, zararli aralashmalar – 0,01%); Bug’doyli aralashmalar – 5 %; Tabiiy og’irligi (natura) – 730 gr/l.dan (kam bo’lmaslik kerak); Kleykovina miqdori – 23% IIgr.; IDK sifati – 100 (asbob birligi, yuq.e.); Elevatorlarga qabul qilinayotgan donning sifat ko’rsatkichlari: Namlik – 14,0% ko’p emas; Kuldorlik toza bug’doy uchun – 1,97%; Begona aralashmalar –2%, (sh.b. birga mineral aralashmalar - 0,2%, zararli aralashmalar – 0,01%); Bug’doyli aralashmalar – 5%; Tabiiy og’irligi (natura) – 750 gr/l.dan (k.e.); Kleykovina miqdori – 23% P gr.; IDK sifati – 100 (asbob birligi, yuq.e.); Shaffoflik – 40% kam emas; Zararlangan don – ruxsat etilmaydi. Don tozalash bo’limiga uzatilayotgan donning sifat ko’rsatkichlari: Namlik – 12,5% ko’p emas; Kuldorlik toza bug’doy uchun – 1,92%; Begona aralashmalar – 1%, (sh.b. birga mineral aralashmalar - 0,1%, zararli aralashmalar – 0,01%);

Bug’doyli aralashmalar – 4%; Tabiiy og’irligi (natura) – 750 gr/l.dan (k.e.); Kleykovina miqdori – 23% P gr.; IDK sifati – 100 (asbob birligi, yuq.e.); Shaffoflik – 40% kam emas; Zararlanganligi – bo’lishi mumkin emas. Tegirmonda yanchishga tayyorlangan donning sifatiga quyiladigan talablar : Namligi 15,5 % kam bo’lmasligi tavsiya etiladi. Begona aralashmalar miqdori 0,4%, (shulardan begona o’t urug’lari 0,01%dan oshmasligi zararli va mineral aralashmalar tayyorlangan don partiyasida bo’lishiga yo’l qo’yilmaydi). Donli aralashmalar miqdori 3% dan oshmasligi kepak. Kuldorligi 1,90% bo’lishni taminlash kerak. Un olinadigan donlar fuzarioz kasalligi bilan zararlanmagan bo’lishi talab etiladi. Qolgan ko’rsatkichlar standart talablariga javob berishi kerak . 2. Don tozalsh texnologiyasi. Tozalash sifatini yaxshilashda fizik xususiyatlarining ahamiyati Qattiq jismli to’kiluvchan materiallarning fizik-kimyoviy xususiyatlarini aniqlashda bir qancha ko’rsatkichlarga asoslanadi. Bu ko’rsatkichlardan to’g’ri foydalanish texnolog-muhandisning oldiga qo’yiladigan vazifasiga bog’liqdir.

Un va yorma mahsulotlari ishlab chiqarishda don asosiy xomashyo bo’lganligi uchun, texnologik jarayonning mazmuni quyidagi ko’rsatkichlardan samarali foydalanishni talab qiladi: – donning geometrik tavsifi: katta-kichikligi, sirtqi yuzining maydoni, ularning nisbati, donning shakli; – donning tabiiy og’irligi; – 1000 ta donning og’irligi; – donning shaffofligi; – donning salmoq hajmi va zichligi. 3. Donning geometrik tavsifi Donning shakli va yirikligi katta-kichikligiga qarab separator, havo separatori va ularning ishchi qismlari, trier va maydalovchi, oqlovchi hamda yormalarni ajratuvchi mashinalarning texnologik chizmalari aniqlanadi. Hajmlarning nisbati va donning sirtqi yuzasi GTI jarayonlarida muhim ahamiyatga egadir. Donnnng tabiiy og’ipligi 1 kg donning 1litrdagi ifodasi tabiiy og’irligi deb ataladi. Ayrim davlatlarda funta (0,453 kg yoki bushelda 35,1) deb qabul qilingan. Donning tabiiy og’irligiga quyidagi omillar ta’sir ko’rcatadi: donning namligi, yirikligi, shakli, begona aralashmalar. Bug’doy donining tabiiy og’irligi norma

bo’yicha 750 g/l deb hisoblanadi. Donning tabiiy og’irligi 740 g  l dan past bo’lsa, un chiqishi 1% ga kamayadi. 1000 ta bug’doy donning massasi. Bu ko’rsatkich donning yirikligi, shaffofligi, zichligiga bog’liq bo’lib, donning texnologik xususiyatiga ta’sir qiladi. Agar 1000 ta bug’doy donining og’irligi 40 g dan oshiq bo’lsa, unning chiqishi 3–5 %dan ortiq bo’ladi. Tegirmonning don tozalash sexiga yuboriladigan donning sifati Bugungi kunda un tegirmonlar zamonaviy, yuqori unumli uskunalar bilan jihozlangan bo’lib, donlarni standart talablari asosida tozalab, ularning tarkibini ijobiy tomonga o’zgartirishga moslashgan. Donlardan yuqori sifatli un olish uchun unlarga ma’lum standart talablar qo’yiladi. Un ishlab chiqarish uchun donning dastlabki namligi 12,5 % dan oshmasligi, begona arashmalar miqdori 1%, shulardan zararli chiqindilar 0,1%dan ortiq bo’lmasligi va deffekt donlar miqdori 0,1% dan oshmasligi tavsiya etiladi. Donli aralashmalar miqdori 5%, shundan bug’doy 4%, javdar va mog’orlangan don miqdori 3%dan oshmasligi zarur. Un olinadigan donlar fuzarioz kasalligi bilan zararlanmagan bo’lishi kerak. Donni tozalash to’rt bosqichda olib boriladi: a) separatsiyalash; b) mineral aralashmalar va begona o’t urug’laridan tozalash; d) gidrodinamik ishlov berish (GTI); e) donning ustki qatlamiga ishlov berish.

Birinchi bosqich separatsiyalash jarayoni boshlang’ich aralashmani yoki uning komponentlarini bir xil alomatlari bo’yicha ajratishdir. Shunga asoslangan holda biror asbobda har qanday aralashmani bir yoki ikki alomatlariga asosan ajratadigan uskuna separator deb ataladi. Don partiyasining boshlang’ich tarkibi, don tozalash korxonalarida va xo’jaliklarda tozalanganiga qaramasdan ularda turli aralashmalar (organik va mineral moddalar, yovvoyi o’t urug’lari va boshqa chiqindilar) bo’ladi. Bu aralashmalarni mexanik usulda ajratish faqat don ekinlarida amalga oshiriladi. Un-yorma va omixta-yem korxonalarida separatsiya jarayoni ikki xil bo’ladi: – don massasini buzadigan va donni tortishda uning sifatiga ta’sir qiladigan moddalardan tozalash; – donlarni alohida-alohida tortish uchun ularni fraksiyalarga (o’lchamlari yoki sifatiga ko’ra) ajratish tavsiya etiladi. Separator deb, to’kiluvchan aralashmalarni elak, uyali yuza, pnevmoseparatlovchi kanal, magnit va elektrostatik element kabi ishchi organlari bilan ajratadigan uskunaga aytiladi. Shunga muvofiq ishlab turgan separatorlar shartli ravishda ikki guruhga bo’linadi: oddiy va murakkab separatorlar. Demak, separatsiyalash jarayoni deb ikki va undan ko’proq don aralashmalarini birbiridan ajratish yoki saralashga aytiladi. Asosiy don massasidan uzunligi, qalinligi va eni bilan farq qiladigan chiqindilarni ajratish. Boshoqli donlar uzunligi, eni va qalinligi bo’yicha tavsiflanadi. Don va chiqindilarning o’lchamlarini aniqlash, ularni ajratishda osonlik

tug’diradi. Donni uzunchoq teshikli va dumaloq teshikli elaklarda elab olinadi. 62-rasm. Dumaloq teshikli elaklarda donni chiqindilardan ajratish. a, b, v – elak teshiklaridan o’tgan donlar (donning qalinligi eniga nisbatan kam), g – elak teshigidan o’tmagan don (elak teshigining diametri don qalinligidan katta). 63-rasm. Uzunchoq teshikli elaklarda donlarni chiqindilardan ajratish. a, b, v – donlar elaklardan o’tadi (donning eni teshik diametridan kichik); g – elak teshigidan o’tmaydigan don (donning eni teshik diametridan katta).

64-rasm. Don tozalash separatori. Ko’rsatkichlarning nomlanishi Texnik tavsiflar i GCS 100/150 GCS 100/200 GCS 150/200 Ishlab chiqarish quvvati, t/s 7-9 10-12 16-18 Begona aralashmalardan tozalash samaradorligi 80 80 80 Korpusning aylanish chastotasi 5,416 +0,166 0,333 (325 +10 -20) 6,000 ± 0,333 (360 ±20 ) Korpusning aylanish kengligi 9 ± 2 9 ± 2 -3 Aspiratsiya uchun havo sarfi, m 3 /s 800 800 800 Aerodinamik qarshilik, Pa, ko’p emas 150 150 150 Elektrovibrator, kw 2x0,35 2x0,35 2x0,35 Kuzovning o’lchamlari, mm Uzunligi 1890 2300 2650 Kengligi 1340 1340 1980

Balandligi 1450 1450 2410 Massa, kg 700 750 1250 . 65-rasm. Don aralashmalarini ajratish separatorning texnologik sxemasi: 1-saralovchi elak; 2-qo’shimcha saralovchi elak; 3- aspiratsion kanal; 4-havo yordamida saralash kanali; 5-gorizontal siklon. Don qabul qilish

P – elakdan o’tishi (kirish); 1cx – elak yuzasida chiqish (birinchi chiqish); 2cx – ikkinchi chiqish; 0 – havo yordamida olingan yengil chiqindilar. Don aralashmalarini ajratish samaradorligi separatorning ishlash tartibi va parametrlariga bog’liq, ya’ni separatorga vaqt birligida tushayotgan boshlang’ich aralashma miqdoriga; separatorda ishlov berish vaqtiga; aralashma fizik tarkibining bo’linuvchanligi tushuniladi. 10-sxema. Fraksiyalarga ajratish.

Don aralashmasi bo’linuvchanlik alomatlarining geometrik o’lchamlari qalinligi, eni, uzunligi va shaklining ko’ndalang kesimiga bog’liq bo’ladi. Bug’doy va javdar donlari uzunchoq shaklda, grechixa oilasiga kiruvchilar esa uch qirrali bo’ladi. Dukkakli ekinlar, tariq ellips shaklda, sorgo urug’lari esa sharsimon bo’ladi. Donlarning aerodinamik tarkibi . Don aralashmalardan turli yengil chiqindilarni ajratishda vertikal havo oqimidan foydalaniladi. Havo oqimining ta’siri don massasidan organik yengil chiqindilarni ajratadi. Bu chiqindilarga pishmay qolgan yengil don, qobiq, gul qobig’i, xashak, poya sinig’i kabi yengil chiqindilar kiradi. 66-rasm. Havo separatorini umumiy ko’rinishi. Ko’rsatkichlarning nomlanishi Texnik tavsifla ri GCS 80 GCS 100 GCS 150 Ishlab chiqarish quvvati, t/s 5 10-14 20 Begona aralashmalardan 80 80 80

tozalash samaradorligi Aspiratsiya uchun havo sarfi, m 3 /s 50 80 120 Elektrovibrator, kw 0,85 0,85 0,85 Kuzovning o’lchamlari, mm Uzunligi 800 1000 1500 Kengligi 400 400 400 Balandligi 1350 1420 1490 Massa,kg 95 120 165 Donlarni separatsiyalashda asosan ularrning aerodinamik xususiyatlaridan foydalaniladi. Bunda asosiy ko’rsatkich donning havoda muallaq turishi hisoblanadi. Vertikal havo oqimiga bir qancha zarrachalar joylashtirilsa, ular ikkita kuchga ega bo’ladi: tortish kuchi qarama-qarshilik kuchi havo oqimini ko’taruvchi kuchga teng.

67-rasm. Havo separatorining texnologik ko’rinishi: 1-tebratuvchi; 2-elektrodvigatel; 3-xomashyo qabul qilish kanali; 4-5-6-7-9-xomashyo va havoni me’yorlash moslamasi; 8-havo kanali uchun o’rtadagi suriluvchi to’siq. Don havoda harakat qilganda qarshilikka (bosimga) uchraydi, bu bir qancha omillarga bog’liq. Donga qarshi havo oqimining bosimi

donning massasiga, uning o’lchamiga, shakliga, yuzasining holatiga, donning havoda turish vaziyatiga, harakatning nisbiy tezligiga bog’liq. 11-sxema. Havo oqimi yordamida fraksiyalarga ajratish. Donning aerodinamik xususiyatidan saralashda foydalaniladi. Havo oqimi ikkinchi marotaba o’tkazilganda don massasidan yovvoyi o’tlarning urug’larini ajratadi. Donning muallaq tezligi va uning chiqindilari tajriba yo’li bilan aniqlanadi. Don massasini mineral aralashmalardan (toshlardan) tozalash. Don aralashmalarida boshqa chiqindilar qatorida mineral chiqindilar (mayda tosh, qum, oyna siniqlari, metallsimon moddalar) ham uchraydi. Separatsiyalash jarayonida mineral aralashmalar deyarli tozalanmaydi. Mineral aralashmalar, unlarning sifatini buzib, nostandart holatga olib keladi yoki uskunalarni ishdan chiqaradi. Bu chiqindilar tosh ajratuvchi Havo oqimini yu tezligi Vc R 1 > G 2 Havo qarshligiga chramaydi (yengil primislar) R 2 G= 2 Muallaq holat R 3 < G 3 havo qarshligiga uchramaydi ( bugdoy)

uskunalar yordamida ajratiladi. Bu uskunada donning zichligi hisobga olingan bo’lib, mineral chiqindilar don yuzasida paydo bo’lgan ishqalanish dinamik koeffitsiyenti asosida ajratiladi. Uskunalarining texnologik samaradorligi 96–99%ni tashkil qiladi. Bu samaradorlik quyidagi omillarga bog’liq: uskunani 100% yuklash, havo sarfi, donlarning geometrik o’lchami, donning namligi, iflosligi va uskunaning nishabligiga bog’liq bo’ladi. Mineral aralashmalarni tozalash quydag prinsip bo’icha amalga oshiriladi: tebranma xarakatlanaytgan uskunaga tushaytgan don massasi qabul qilish moslamasi orqali uskuna elagi yzasiga bir xil taqsimlanid. Don massasi tarkibidagi mineral aralashmalar don massasidan zichligi bo’ich farqlanadi. Anash farqlanish xisobiga zichligi yqori bulgan mineral aralashmalar va asosiy don massasini zichligi pastligi evaziga ikki qatlamga ajraladi. Zichligi yqori bo’lgan mineral aralashmalar pastki qatlamga elak ezasiga cho’kadi, zichligi past bo’lgan don massasi yqori qatlamga sizib chiqadi. Ikki qatlamga ajralishda asosis tasir ko’ rsatadigan element xavo bosimi xisoblanadi. Ikinch bosqich bu ishqalanish xisoblanadi. Ishqalanish xisobi evaziga asosiy don massasi va mineral aralashmalar xar-xil yo’nalishqa xarakat qiladi.Yqori zichlikdagi mineral aralashmalar yqoriga asosiy don massasi keying tozalash etapiga uzatiladi.Don massasi tarkibidagi engil aralashmalar uskunaga ulangan aspirasiy tizimi orqali so’rib olinadi.

68-rasm. Mineral aralashmalardan tozalash uskunasi.

69-rasm. Mineral aralashmalarni tozalash uskunasining texnologik sxemasi. 1-tayanch staninasi; 2-elektrotebratuvchi dvigitel; 3-vibrostol; 4-qiyalikni nishab sozlash moslamasi; 5-mineral primislar; 6-don qabul qilish

voronkasi; 7-havo kamerasi; 8-havo sarfini me’yorlash diffuzior kanali; 9- tozalangan don; 10-rezina sharnir; 11-deka . Donni uzun-kalta o’lchamlari bo’yicha tozalash texnologik jarayoni. Bug’doyning tarkibida mavjud, bug’doyga nisbatan o’lchamlari har xil bo’lgan aralashmalar suli, arpa, javdari, mayda singan bug’doylar, yovvoyi o’t urug’lari aralashmalaridan tozalashda diskli yoki silindrli uskunalar qo’llanilib, ular trierlar deb nomlanadi. Uskunalar ikki xil bo’lib, birinchisi singan, yarimta, kalta, yovvoyi o’t urug’larini parallel o’rnatilgan trierlarda ajratiladi. Ishlash prinsipi silindr yoki disklarni chuqur uyachalarini aralashmalar to’ldiradi, disklar yoki silindr aylanishi natijasida uyachalarga joylashib olgan chiqindilar uskuna markazidagi shnekka ma’lum og’ish orqali uzatilib, chiqindi sifatida ajraladi.

12-sxema. Donni uzun-kalta o’lchamlari bo’yicha tozalash texnologik jarayoni. Ikkinchi varianti suli, arpa, javdar va donga nisbatan uzunchoq bo’lgan aralashmalardan tozalash uchun ketma-ket joylashtirilgan trierlar ishlatiladi. Trierning umumiy ko’rinishi berilgan. Ko’rsatkichlarning nomlanishi Texnik tavsiflari GTR 90/240 GTR 90/300 Ishlab chiqarish quvvati, t/s 5 9 Begona aralashmalardan tozalash samaradorligi 80 80 Aspiratsiya uchun havo sarfi, m 3 /s 15 15 Elektromator, kw 2,2:1,5 2,2:1,5 Kuzovning o’lchamlari, mm Uzunligi 3710 4310 Kengligi 1140 1140 Balandligi 1500 1500 Massa,kg 1400 1600

70-rasm. Don tozalash trierlarining texnologik sxemasi. 1–7–8-stanina; 2-elektrodvigatel; 3-don qabul qilish; 4-yachyekali silindr; 5- pnevokanal; 6-rotor; 9–10-burama konver.

A B Trierlarni ishlash sxemasi: a – uzun aralashma x; b – qisqa va kalta aralashma. 71-rasm. Uzun va kalta fraksiyalarni yacheykalarda ajratish sxemasi: 1-trier yacheykasi; 2-trier yuzasi; 3-kalta siniq fraksiya; 4-kalta siniq fraksiyalarni chiqarish qurilmasi ; 5-aylantirish moslamasi.(os); 6-donga nisbatan uzun fraksiyalar; a — donga nisbatan uzun fraksiyalar uchun qayilish burchagi. Don masssasida mavjud bo’lgan uzun va kalta primislarni tozalashda ketma-ket joylashtirilgan trierlar ishlatiladi, ya’ni ovalida uzun (ovsyugootbornik) keyingi o’rinda kalta singan begona o’t urug’lari Триер дискларни йўналиши

ajratiladi (kukoleotbornik). Yacheykalarni bir-biriga nisbatan farqi shundaki, yacheykalarni toza donlar bilan to’ldirib-ma’lum og’ish markazi ostida shneklarga novlarga o’tib donlar tozalanib chiqadi, birinchi holatda ikkinchi holat buning aksi qaytariladi. Silindr saralagich uyalarining o’lchami 4,5–5 mm, donni ajratuvchida eca 8,010,0 mm. Uskunalar yuqori samaradorlik bilan ishlaganda, don aralashmalaridan kamida 75–85% chiqindi ajralishi kerak. Donga quruq usulda ishlov berish . Donlar turli chiqindilardan tozalangandan so’ng ularning ustki qatlamiga qo’shimcha ishlov berish tavsiya etiladi. Chunki donni sirtqi qismiga va mikroorganizmlar yopishgan bo’ladi. Transportda tashish jarayonida don yuzasiga mineral, organik va mikroflora, shuningdek ustiga chang qo’nadi. Bundan tashqari, ular bir-biri bilan ishqalanishi, urilishi natijasida donning meva qobiqlari ko’chib ketadi. Donni saqlash jarayonida yog’in-sochin va namlik ta’sirida uning ustki qatlamida turli mog’or zamburug’lar rivojlanib, mikrotoksinlar paydo bo’ladi. Donning ustki qatlamini ana shunday zararli moddalardan va changdan tozalash uchun unga quruq ishlov beriladi. Donga ishlov berishdan asosiy maqsad undagi kul moddasini kamaytirish (0,03–0,04%) hisoblanadi. Bunda don yuzasini tozalash uchun gorizontal ishlov beruvchi mashinada amalga oshiriladi.

72-rasm. Don yuzasini tozalash uchun gorizontal ishlov beruvchi mashina. Ko’rsatkichlarning nomlanishi Texnik tavsiflari GKS 30/100 GKS 30/150 Ishlab chiqarish quvvati, t/s 3-5 7-9 Kuldorlikni tushirish miqdori, % 0,003 0,003 Aspiratsiya uchun havo sarfi, m 3 /s 8,3 10 Elektrodvigatel, kw 4 11 Kuzovning o’lchamlari, mm Uzunligi 1650 2380 Kengligi 630 840 Balandligi 1150 1550 Massa, kg 350 580 Donga suv bilan ishlov berish texnologiyasi

Ikkinchi bosqich – donga sovuq suv bilan ishlov berilib, donni namligini sun’iy ko’tarish (GTO) suv bilan ishlov berish deb ataladi. Un va yorma zavodlarida donlarning boshlang’ich tarkibi o’zgartirilib, ular texnologik talablarga mos bo’lishi uchun sovuq yoki issiq suv, bilan (GTO) ishlov beriladi. Korxonalarga keltirilgan donning namligi o’rtacha bo’lib, endosperm va qobig’i turli mexanik tuzilishga ega, agar ularga suv bilan ishlov berilmasdan mahsulot ishlab chiqarilsa, uning sifati talabga javob bermaydi. Bu bosqich intensiv namlovchi, yuvuvchi mashinalarda amalga oshiriladi.

Ko’rsatkichlarning nomlanishi Texn ik tavsi flari GD KY 6 GDK Y 8 GD KY 12 Ishlab chiqarish quvvati, t/s 3-4 4-6 8- 10 Kuldorlikni tushirish miqdori, % 0,0 03 0,003 0,0 03 Elektrodvigatel Vanna uchun, kw 0,7 5 1,5 1,5 Siqish kolonkasi 7,5 11 15 Kuzovning o’lchamlari, mm Uzunligi 384 0 4280 440 0 Kengligi 930 1100 125 0 Balandligi 222 0 2240 230 0 Massa, kg 150 0 2200 370 0 73-rasm. Don yuvish uskunasi.

Yuvish mashinasi bir necha funksiyani bajaradi: donni yuvish, yengil va mineral arlashmalarni ajratib, GTI jarayoni ta’sirida donning tarkibini tubdan o’zgartirib, uning namligini ko’taradi. Donga sovuq konditsion usulda ishlov berilganda uning hajmi kattalashadi, ayniqsa, uning namligi 14–16% bo’lganda. Texnologiyada donni namlash jarayonini tartibga solish bilan birga uning hamma xususiyatlarini o’zgartirib, maksimal miqdorda un va yorma mahsulotlari ishlab chiqarishda texnologik va iqtisodiy samaradorlikka erishadi. 74-rasm. Donga sovuq suv bilan konditsion ishlov berishning texnologik chizmasi: 1-donni yuvish uskunasi; 2-namlovchi apparat; 3-donni birinchi dimlovchi bunker; 4-dozator; 5-donni qobig’ini ajratuvchi uskuna; 6-donni ikkinchi dimlovchi bunker; 7–9-aralashtiruvchi shneklar.

Donning te x nologik xususiyatlarini o’zgartirish uchun talab etilgan namlikda, ayniqsa, suv va donning bir-biriga bog’liqligini hamda donning ichida rivojlanayotgan jarayonlar va suvning endospermga yetib borish muddatini bilish kerak. Donlarning navi, shishasimonligi va namliklarini bilgan holda ularga konditsion ishlov berish muddatlarini aniqlash mumkin. Donlardan olinadigan mahsulotlarning ozuqaviy qiymatini ta’minlaydigan texnologik jarayonlarni ratsional ravishda olib borish ularning kimyoviy tarkibiga bog’liq. Chunki barcha fizik-kimyoviy jarayonlar bir-biri bilan bog’liq bo’lib, bir vaqtning o’zida ro’y beradi. 75-rasm. GTI berish texnologik sxemasi AJ “Gall-Alteg” 1-yuvish uskunasi; 2-taqsimlovchi ; 3-bunker; 4-aralashtiruvchi shnek; 5-gorizontal oboyka uskunasi;7-havo separatori; 8-namlash uskunasi; 9-tarozi; 10-aralashtiruvchi shnek; 11-bunker; 12-stanok.

Donlarning sirtqi qismiga intensiv namlash uskunasi yordamida ishlov berish. Donlarga suv bilan ishlov berish uchun namlovchi (suvni purkab va changlatib beruvchi) uskunalar ishlatiladi. Mashinalarni ishlatish vaqtida quyidagilarga e’tibor beriladi: – don namligini 0,1 dan 3,5 % gacha ko’tarish uchun zarur bo’lgan suv sarfini hisoblash; – don ustki qismining bir tekis namlanishi. Don yuvish uskunasida quyidagi jarayonlar amalga oshiriladi: – donni yuvish, uning sirtqi qismini mog’or, mikroorganizmlardan tozalash; – turli hidlarni ketkazish; – mineral chiqindilardan tozalash; – yengil organik chiqindilardan tozalash; – donni popukchalardan tozalash va meva qobig’ini ajratish. 76-rasm. Donga intensiv usulda suv bilan ishlov berish ukunasi.

Texnik tavsiflari Ishlab chiqarish quvvati, t/s 9 gacha Elektrodvigatel, kw 11 Namlikni ko’tarish, % 2-5 Uzunligi, m 3 Og’irlik, kg 394 Suv sarfi, l/soat 250 gacha Qiyalik burchagi 23 Koroba aylanasi,mm 320

Don endospermasini yumshatish jarayonining ahamiyati. Donning namligi oshirilganda uning zichligi kamayadi. Bu esa don endospermiga ta’sir etib, uni yumshatadi, natijada endospermni qobiqdan ajratish yengil kechadi, elektroenergiya sarfi kamayib, uni maydalash, oraliq mahsulotlar va maydalangan zarrachalar sifati o’zgaradi. Yorma olish texnologiyasida don yadrosi tuzilishining o’zgartirilishi maqsadga muvofiq emas, chunki texnologik jarayonlarda donlar maydalanib, unning chiqishi kamayib ketadi. Texnolog endospermni yumshatish mexanizmining ijobiy tomonlarini o’rganib, dondan un va yorma ishlab chiqarish jarayonida undan samarali foydalanishi kerak.

Hozirgi zamon ilmiy ma’lumotlari shuni ko’rsatadiki, endospermni yumshatish natijasida quyidagi hodisalar yuz beradi: a) endospermni yumshatish natijasida donda mikrodarz hosil bo’lishi; b) dondagi molekulalarning, biopolimer tuzilishi va shaklining o’zgarishi; d) biokimyoviy va gidrolitik jarayonlarning yuz berishi. Endospermni yumshalishida namlik, harorat va jarayonning davomiyligi bosh omillardan hisoblanadi. Birinchi va ikkinchi omillar jarayonning samaradorligini oshiradi, ya’ni harorat ta’sirida jarayonning davomiyligi qisqaradi. Endospermning yumshashi natijasida kichik yoriqlar (mikrodarz) paydo bo’lib, uning tuzilishi o’zgara boshlaydi. Bug’doy donini namlash natijasida, uning namligi 14–17% dan oshib ketgandan so’ng undagi kichik yoriqlar (mikrodarz) tez rivojlana boshlaydi. 26-jadval Donga suv singdirish davri va unda fizikaviy-kolloid va biokimyoviy jarayonlarning ro’y berishi Donning texnologik tarkibining tuzilishi Donning anatomik tuzilishining o’zgarishi Donning fizikkimyoviy tuzilishining o’zgarishi Namlik o’tkazish jarayonining xususiyati Namlik singdirish soat Davri O’zgarish sezilmaydi Donning ustki qismi to’qimalari nam tortadi Donning solishtirma hajmi tez kattalashadi Meva qobig’i suvni shimib, urug’ qobig’i (to’qimasi), aleyron qatlamlari va murtak gidrotatsiyalanadi 8 …16 Boshlang’ich (tayyorlov) Muhim o’zgarish Donda mikrodarz paydo bo’lib, boshlan- Donning salmoq hajmi maksimal Donda namlikning sirtqi qatlamlardan 16 ... 24 Asosiy (endospermni) faol

g’ich tuzilishi buziladi darajaga o’zgaradi endosperma ichiga o’tishi yumshatish davri O’zgarish sezilmaydi Dondagi molekulalar, biopolimerlarning konformatsiyasi o’zgaradi O’zgarish (to’xtaydi) Namlikning to’qimalarga barobar taqsimlanishi 48... 72 Oxirgi (relaksion) Bug’doyning suv bilan munosabatlari chizmasi Donda eng ko’p mikrodarzlar ular namlangandan sakkiz soat o’tgandan so’ng boshlanadi, o’n olti soatdan so’ng mayda kichik yoriqlar (mikrodarzlar) yo’qolib, 48 soatdan so’ng faqat yoriqlar qoladi. Yuqoridagi jarayonlarning samarali bo’lishi uchun donlarning sifatini, donga suv singdirish bunkerlarning tuzilishini va singdirish usulini e’tiborga olish kerak. 4. Donni sirtqi qatlamiga ishlov berish Don tozalashni uchinchi bosqichda mahsulot sifatini yaxshilash uchun don yuzasidagi plyonkasimon qobiqlarni shilib olish uchun gorizontal usuldagi oboechniy (77-rasm ko’rsatilgan) uskunalardan foydalaniladi. Bundan maqsad don sirtidagi meva qobig’ini ajratish mineral moddalarni kamaytirib kuldorlikni tushirish. Bu usul texnologiyada keng qo’llanilib, donni birinchi namlash jarayonidan so’ng ustki qatlamdagi plyonkalarni shilib, ikkinchi namlash jarayonida namlikni sig’dirish jarayonini tezlashtiradi.

77-rasm. Donning sirtqi qatlamiga ishlov berish jarayoni. To’rtinchi bosqichdan tozalashni yakunlovchi bosqichi hisoblanadi. Namlash jarayoni nihoyasiga yetgach, to’rtinchi bosqichda donning sirtqi qatlamiga takroran ishlov beriladi.

78-rasm. Donni sirtiga ishlov berish, sayqallash uskunasi. Ko’rsatkichlarning nomlanishi Texnik tavsiflari GTR 60 GTR 80 GTR 100 Ishlab chiqarish quvvati, t/s 5-6 8-10 12-14 Kuldorlikni tushirish samaradorligi 0,03-0,04 0,03-0,04 0,03-0,04 Aspiratsiya uchun havo sarfi, m 3 /s 15 15 Elektromator, kw 3 4 4 Elektrovibrator, kw 0,085 0,085 0,085 Aspiratsiya uchun 0,55 0,55 0,55 Kuzovning o’lchamlari, mm Uzunligi 1420 1420 1420 Kengligi 1210 1410 1610 Balandligi 1760 1760 1760 Massa,kg 420 480 550 Tegirmonlarning don tozalash sexlarida donning ustki qatlamini tozalash vaqtida uning popugi, murtagi hamda donning meva qobig’i ishqalanishi natijasida ajratib olinadi. Donning ustki qatlamiga ishlov berish uchun abraziv yuzali mashinadan foydalaniladi, uskuna tozalash jarayonining so’nggi bosqichda qo’llaniladi.

79-rasm. Radial tarar donni ustki qismiga ishlov berish uskunasi.

80-rasm. Radial tarar uskunasini texnologik sxemasi. Gorizontal qobiq tozalash mashinalarida ajralgan don qobiqlari aspiratsiya kanallari yordamida uskunadan chiqarib tashlanadi. Texnik va yong’in xavfsizligini ta’minlash uchun uskuna oldidan magnit uskunalari o’rnatiladi. Gorizontal mashinalarda donni sirtqi qismiga ishlov berishdan asosiy maqsad undagi kul moddasini kamaytirish (0,04–0,0 %) turli xil mog’orlardan tozalanadi, donning 2–3% meva qobig’i shilib olinadi, bunda kletchatka miqdori 0,9–1% kamayib, uning rangi yaxshilanib, unning sifati oshadi. Un mahsulotlarini uzoq muddat saqlash uchun donning murtak va aleyron qatlamidagi lipidlarni tozalash saqlanuvchanlikni oshiradi. Shuning uchun amaliyotda donni gorizontal uskuna yordamida tozalash yaxshi natija bera boshladi. Yuqori navli un ishlab chiqarishda donlarni oqlash bilan birga, ularning

maydalanmasligiga ham e’tibor berish kerak (maydalangan donlar 2%dan oshmasligi kerak). Donlarning ustki qatlamlariga ishlov berish texnologinasining samaradorligi. Donlarni oqlash natijasida ularning tuzilishi, mexanik, fizikkimyoviy va texnologik xususiyatlari keskin o’zgaradi. Donning ustki qatlamlarini tozalash natijasida uning mustahkamligi pasayib, texnologik jarayonlarda elektr quvvati kam sarf bo’lishiga olib keladi. Oqlangan don o’ziga namni tez singdirib oladi, endospermasida biokimyoviy jarayonlar tezlashadi. Bu jarayonda donning kul moddasi kamayishi bilan birga, undagi mikrobiologik urug’lanish 4–5 marta kamayadi. 5. Don aralashmalarini metall zarrachalardan tozalaydigan magnit uskuna va apparatlar Un ishlab chiqarish korxonalariga keltirilgan donlar ichidagi metallomagnit chiqindilar donlarni o’rayotganda, transportirovka qilish va bir maydondan ikkinchi joyga ko’chirayotgan vaqtda donlarga metall zarrachalari aralashib qoladi. Bundan tashqari, don tozalash sexidagi uskunalarning nosozligi natijasida, tegirmonda esa valetsli stanok riflilarining yeyilishi va sexlarda uskunalarni ta’mirlash vaqtida tushib qolishi mumkin. Metallomagnit chiqindilar, ayniqsa, tozalash mashinalariga tushib qolsa, turli xavfli hodisalarga (yong’inga) sabab bo’ladi, donni magnit chiqindilardan tozalash uchun magnit sepapatoridan foydalaniladi.

Ular doimiy magnit yoki elektromagnit yordamida ishlaydi. Bloklarga terilgan magnit taqalari boshqa shakldagi magnit uskunalariga nisbatan samaraliroq ishlaydi. Taqa yuzacidagi mahsulotning qalinligi 5-7 mm bo’lishi kerak. 1 kg un yoki yormada magnit zarrachalarining miqdori 0,3 mg dan oshmasligi, alohida bo’lakchalarning o’lchami esa 0,3 mm dan katta bo’lmasligi kerak. 81-rasm. Magnit separatori. Doimiy magnit Don Elektromagnit Don

Magnit uskunalarini texnologik xarakteristikalari

Fotoelektronik usulda donlarni saralash 82-rasm. Fotoelektron separatori. Ajratish degani bir elementni boshqasidan ajratish yoki uni mashina yordamida umumiy tarkibdan texnologik jarayonda ajratish shunga ko’ra, rang saralashni ajratish prinsipi yorug’lik yordamida bir elementni boshqasidan ajratish yoki ajratib ko’rsatish, shuningdek ajratilishi kerak bo’lgan elementlarning ranglarini aks ettirishdir. Fotoseparatsiya tamoyillarining kelib chiqishi 40-yillarning oxirlarida Angliyada paydo bo’lgan. U yerda birinchi marta elementlarning rangi bo’yicha saralash printsipiga asoslangan mexanizm yaratildi.

Tabiiyki, yarim asrdan ko’proq vaqt davomida ranglarni saralashda ishlatiladigan texnologiyalar rivojlanib, bu rang saralashning o’zi rivojlanishiga hissa qo’shdi. Bugungi kunda fotoelektronik ajratgich yoki optik saralash deb ham ataladigan rang saralash qurilmalari dunyoning ko’plab kompaniyalari savdo belgilarida turli xil modellarda namoyish etilmoqda. Zamonaviy innovatsion texnologiyalar ayniqsa fotoelektron separatorlar ishida, aniqrog’i fotoelektronika, pnevmatik mexanika, optika, masalan, Koreya, Yaponiya va boshqalar kabi g’alati texnologiyalardan foydalanilganligi sababli, tabiiy ravishda ularni ishlab chiqarishda muvaffaqiyat qozonishi mumkin.Umuman olganda, fotoelektronik separator ishlash juda oddiy, ammo u hal qiladigan vazifalar maksimal samaradorlik bilan amalga oshiriladi. Masalan, xuddi shu tozalash yoki saralashda deyarli 100% natijalarga erishiladi. Shu sababli, optik saralashning ishi don urug’larini saralash, tozalash: bug’doy, arpa, makkajo’xori, guruch, grechixa, tariq, shuningdek loviya, yong’oq, xurmo, kofe donalari, choy tolalarini tozalash kabi sohalarda deyarli ajralmas bo’lib qoldi. Ular shuningdek, plastmassa, shisha, poliuretan va boshqalarning zarralarini saralashda o’zlarini yaxshi his qilishadi. Fotoseparatorning ishlash prinsiplari. Jarayonni ajratishni talab qiladigan mahsulot fotoelektrik separatorning yuklash idishlariga beriladi. Qayerdan tebranish yordamida mahsulot mashina kanallariga yo’naltiriladi. Chute – bu mahsulot oqimi oqadigan

miniatura kanali. Oluklar orqali u LED yoritilishining faol zonasiga kiradi, shundan har bir kanal uchun taxminan 4 dona, u yerda tekshiriladi va yoritiladi, bu CCD (CCD), BiCHromatic, NIR kabi sensorli kameralarda haqiqiy aks ettirishga imkon beradi. 83-rasm. Fotoseparatorni ishlash prinsipi. CCD (CCD) kamerasi donning kontratsiyasiga qaraydi: qorong’i yoki yengil. Ushbu kameralar don urug’larini saralash uchun javob beradi: (guruch, bug’doy, arpa va boshqalar.) Rang pigmentatsiyasiga ko’ra ajratiladi: qizil, yashil, ko’k va boshqalar. Ushbu turdagi kameralar makkajo’xori, soya, loviya, findiq va boshqalarni saralash uchun juda mos keladi. Infraqizil kamera deb ham ataladigan NIR kamerasi, ajratilgan mahsulotga ko’pincha begona zarralar sifatida tushadigan plastik, temir, shishani «ko’radi». Rang ajratgichida bunday kanallar soni 64 dan 640 gacha va undan yuqori. Mahsulot urug’ini skanerlashda kameralar yorug’likning mos keladigan

aksini oladi va elementning nostandart rang soyasiga ta’sir o’tkazib, fotografiya apparati kompyuterga boradigan elektr signalini ko’paytiradi. Bu, o’z navbatida, ejektorni ishga qo’shilishi haqida xabar beradi. Ejektorni harakatga keltirish uning damperini va shunga mos ravishda havo oqimini ochishga olib keladi, shubhali mahsulot elementini umumiy tarkibdan olib boradi. Bundan tashqari, mahsulotning «to’g’ri» elementlari ularning do’konini to’ldiradi, «noto’g’ri» ularnikini to’ldiradi. Agar kerak bo’lsa, rangni ajratuvchi jarayonni ikkilamchi ajratish davri bilan kuchaytirish mumkin. 84-rasm. Fotoseparatorning umumiy ko’rinishi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Трисвятский Л.А. «Хранения зерна» М-Москва Kолос. 1975. 2. Трисвятский Л.А. «Хранения зерна» М-1986. 3. Трисвятский Л.А., Шатилов И.С. “Товароведение зерна и продуктов его переработки” М –“Kолос”, 1992. 4.Боуманс Г.«Еффективност обработки и хранения зерна М.: Kолос, 1983. 5.М.А Телемгатор. «Обработка и хранение зерна» М.: Kолос, 1984. 6.М. Абдуллаев., Г. Закладной «Дон захиралари зараркунандалари ва уларга карши кураш профилактик чоралари» Т. «Шарк» 2001й. 7.Бутковский В.А. Мукомолное производство. М. “Kолос”, 1993 8.Вредители и болезни зерна и зернопродуктов при хранении.

O'xshashlar

Boshoqli donlardan makaron va yorma mahsulotlari ishlab chiqarish texnologiyasi

Dunyo va respublika miqyosida g’alla yetishtirish tendensiyalari, uni saqlash va qayta ishlash tarixi

Omixta-yem ishlab chiqarish texnologiyasining umumiy tavsifi

Don dukkakli ekinlardagi begona o’tlarga qarshi qo’llaniladigan pestidsidlar

G’alla o’rish va yem-xashak yig’ishtirish mashinalari