Boshoqli donlardan makaron va yorma mahsulotlari ishlab chiqarish texnologiyasi

Yuklangan vaqt:

27.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4766.6552734375 KB

Ko'chirib olish

Boshoqli donlardan makaron va yorma mahsulotlari ishlab chiqarish texnologiyasi Reja: 1. Makaron uni ishlab chiqarish texnologiyasi 2. Yorma mahsulotlari ishlab chiqarish uchun xomashyolar 3. Yorma olish sifatida ishlatiladigan donlarning texnologik xususiyatlari 4. Yormalarning kimyoviy va fizik tarkibi, ularni begona aralashmalardan tozalash usullari 5. Yormabop donlarni tozalash va oqlashga tayyorlash. Gidrotermik ishlov berish usullari 6. Boshoqli donlarni namlash va namlikni singdirish jarayoni 7. Boshoqli donlarni oqlashdan oldin saralash 8. Yormabop donlarga qayta ishlov berish usullari 9. Yorma tayyorlash texnologiyasida maydalash yoki qirqish 10. Yorma sexlarini oqlash bo’limidagi nazorat qiluvchi texnologik jarayonlar 11. Yormalarni saralash texnologik jarayonlari 12. Yormalarni sayqallash va jilo berish texnologiyasi 13. Texnologik jarayonlarning asosiy bosqichlapi 14. Sholidan olinadigan yorma va chiqindilarning normalari 15. O’zaro almashtirish imkoniyatiga ega bo’lgan texnologik chizma

1. Makaron uni ishlab chiqarish texnologiyasi Makaron mahsulotlari un va suv, ba’zida esa oqsilli boyituvchilar yoki ta’m beruvchi moddalar qo’shib tayyorlangan yarimtayyor mahsuloti hisoblanadi. Makaron mahsulotlari ugra osh, lag’mon ko’rinishida Sharqda uzoq yillardan beri tayyorlab kelingan. Taxminlarga ko’ra, Marko Polo Sharqqa qilgan sayohatidan so’ng (XIII asrning oxiri) Yevropaga makaron mahsulotlari ishlab chiqarish texnologiyasi kirib kelgan. Ammo tarixiy hujjatlarda Italiyada XII asrning boshlarida, ya’ni Marko Poloning Xitoyga qilgan mashhur sayohatidan ancha oldin makarondan taomlar tayyorlanganligi aytib o’tilgan. Makaron mahsulotlarini sanoat miqyosida ishlab chiqaruvchi korxonalar Italiyada XVI asrning oxirida, Rossiyada XVIII asrning 60yillarida (1797-yil Odessa shahrida), keyin esa Fransiya va Germaniyada vujudga kelgan. Jahonda makaron mahsulotlarining ommabopligi va ularga bo’lgan talabning ortishi tufayli makaron sanoati tez rivojlandi. Bu esa uzoq davom etuvchi va ko’p energiya talab qiladigan jarayonlarni qisqartirish va mahsulot tayyorlashni oshirish imkoniyatini beradigan jadal texnologiyalarni joriy qilishga zamin yaratdi. Avvalgiday, bugungi kunda ham Italiya makaron mahsulotlari ishlab chiqarish, iste’mol qilish va eksport qilish (chetga chiqarish) bo’yicha oldingi o’rindagi mamlakat hisoblanadi. Oxirgi o’n yillikda Italiyada makaron mahsulotlari ishlab chiqarish 1800–2500 ming tonnani tashkil qilgan. Aholi jon boshiga 26 kg (janubiy hududlarda yiliga 40 kg dan

ortiq) makaron mahsuloti to’g’ri kelib, ishlab chiqarilgan mahsulotning 20 foizdan ortig’i chet mamlakatlarga eksport qilingan. Makaron un uchun talablar va xususiyatlari GOST R 52668–2006 talablarga muvofiq makaron ishlab chiqarish uchun xomashyo qattiq bug’doyidan olingan eng yuqori va birinchi navli un (yorma va yarim yorma) hisoblanadi. Makaron unini ishlab chiqarish «Tegirmonlarda texnologik jarayonni tashkil etish va o’tkazish qoidalari» bilan belgilanadi. Qattiq yoki yumshoq shaffofli bug’doyni maydalash orqali olingan sarg’ish-sariq yoki somon-sarg’ish rangga ega bo’lgan eng sifatli maxsus yuqori navli makaron unidan (oliy sifatli yorma) olinadi. I navli makaron unidan (qattiq polikrupka yoki yumshoq shaffofli bug’doy) intensivligi katta yoki kichikroq jigarrangga ega mahsulotlar olinadi. Bag’zi holatlarda makaron unni o’rniga yumshoq bug’doy donini maydalash natijasida olingan eng yuqori yoki I navli non unidan makaron ishlab chiqarish ruxsat beriladi. Non unidan olingan makaron eng yuqori navli undan odatda ochiq krem rangdagi va I nav unidan esa kulrang tusga ega bo’lgan qoramtir krem sifatidagi makaronlar olinadi. Qattiq bug’doydan tayyorlangan makaron unining rangi, tuzilishi va mustahkamligi bilan farq qiladi. Oliy navli un (yorma) endospermning ichki qatlamlaridan, birinchi navli un esa don endospermining periferik qatlamlaridan olinib, kepak zarrachalarining oz miqdorida yopishgan uchratish mumkin.

Tashqi ko’rinishiga ko’ra, makaron uni sarg’ish tusga ega bo’lgan dag’al zarrachalar (manniy krupa) bilan non uchun ishlatiladigan unlardan farq qiladi. Makaron mahsulotlari uchun un sifatining eng muhim ko’rsatkichlari – bu kleykovina rangi, hajmi, miqdori va sifati. Kleykovina past bo’lgan un mo’rt, uqalanib ketadigan mahsulotlarni ishlab chiqaradi. Xom kleykovina sifati ikkinchi guruhdan past bo’lmasligi kerak. Maydalangan yorma suvni sekinroq singdirib, plastik xamir hosil qilgani uchun yuqori baholanadi. Makaron ishlab chiqarishda ishlatiladigan un tarkibida erkin aminokislotalar, shakarni kamaytiruvchi va faol polifenoloksidaza (triozinaza) bo’lmasligi kerak, bu xamirni qorayishiga va tayyor mahsulot sifatini pasayishiga olib keladi. Qattiq bug’doy tarkibidagi makaron unining me’yorlariga muvofiq, yumshoq bug’doy aralashmalari 15% dan ko’p bo’lmagan miqdoriga ruxsat beriladi. Unda metall aralashmalari bo’lmasligi kerak (1 kg un uchun 3 mg dan ko’p bo’lmagan). Unning namligi 15,5% dan oshmasligi kerak. Bug’doy unining kleykovina miqdori kamida 28% bo’lishi kerak. Makaron unining kimyoviy tarkibi ko’p jihatdan donning sifatiga, donning turiga va uning o’sish sharoitiga qarab o’zgarib turadi. Unni kimyoviy tarkibida kletchatka, yog’ miqdori pastligi uglevodlarning miqdori yuqoriligi va oqsil miqdori bilan farq qiladi. Endospermning markaziy qismidan unning yuqori navlari olinadi, shuning uchun ular tarkibida kraxmal ko’p miqdorda bo’lib oqsillar, shakar, yog’lar, vitaminlar, fermentlar va minerallar kam miqdorda bo’ladi.

Makaron unida mavjud bo’lgan moddalardan quyidagilar asosiy ahamiyatga ega: Kraxmal. Bu unning quruq moddasining taxminan 4/5 qismini tashkil qiladi. Bug’doy kraxmallari – chechivitsta shaklida har xil o’lchamlarda bo’ladi (3 dan 50 mikrongacha). Kraxmal gigroskopik hisoblanadi. Sovuq yoki iliq suv bilan namlanganda, kraxmal donalari shaklini o’zgartirmasdan 50% gacha namlikni yutadi. 60°C dan yuqori haroratlarda kraxmalli kleysterizatsiya jarayoni boshlanadi, 4–5 marta suvni yutish bilan kraxmal donalari parchalanadi. Oqsillar. Proteinlar makaron unining eng muhim qismidir. Quruq holatda, ular un ichida 2–3 mikron kattalikdagi zarralar va bo’laklar shaklida bo’ladi. Bug’doyda oqsil ikki turga ajratiladi: oraliq va biriktirilgan deb ataladigan, ular kraxmal donalari bilan chambarchas bog’langan. Yumshoq bug’doyda oqsil moddalari endospermning periferik qismlarida ko’p miqdorda uchraydi va shaffofligi yuqori bug’doylarda endospermning butun hajmi bo’yicha tarqaladi, bu esa maydalash paytida oqsilga boy unini olishga imkon beradi. Kleykovina yuvishda hosil bo’lgan kleykovina miqdori va uning sifati makaron xamirining fizikaviy va mexanik xususiyatlariga katta ta’sir ko’rsatadi va shuning uchun ishlab chiqarishda muhim texnologik rol o’ynaydi. Yog’lar. Bug’doy unidagi yog miqdori 2%dan oshmaydi, yog’ miqdori qancha past bo’lsa, un darajasi shunchalik yuqori bo’ladi. Unni tarkibidagi yog’lar miqdori mahsulotni saqlashga imkon bermay achib qolishga olib keladi. Makaron ishlab chiqarishda yog’lar muhim moddalar hisoblanib, ular karotinoid pigmentlarni eritadi.

Karotinoidlar. Ushbu guruhga sariq yoki to’q sariq rangdagi moddalar kiradi. Un tarkibidagi karotinoidlar makaronga kerakli sariq- sarg’ish rang beradi. Karotinoidlarning katta miqdori (5 mg/kg gacha va undan ko’p) qattiq bug’doyda, kamroq yumshoq shaffofli bug’doyda va deyarli yumshoq bug’doy unida mavjud bo’lmaydi. Karotinoidlar tarkibi bir qator pigmentlarni o’z ichiga oladi: ksantofil, ksantofil efirlari va biologik jihatdan provitamin A sifatida faol bo’lgan karotinlar. Yorug’lik namlik va atmosfera kislorodi ta’sirida (yorug’likda un rangini o’zgarishi) lipoksinaz fermenti ishtirokida rangsiz mahsulotlarga ajralishi erkin ko’rinishdagi karotinoid pigmentlar parchalanadigan beqaror moddalardir. Mineral moddalar (kul). Bug’doy donida eng yuqori kul miqdori qobiq va aleyron qatlamida, eng pasti esa endospermning markaziy qismlarida bo’ladi. Shuning uchun oliy va birinchi navli un tarkibidagi kul miqdori har doim 2-darajali un tarkibidagi kuldan pastroq bo’ladi. Vitaminlar va fermentlar un tarkibida oz miqdorda bo’ladi, ammo shunga qaramay, unni saqlash jarayonida va makaron ishlab chiqarishda sodir bo’ladigan jarayonlarda muhim rol o’ynaydi. Fermentlar biologik katalizatorlardir. Unda ular asosan lipoksigenaza va tirozinaza (polifenol oksidaza) bilan ifodalanadi va oksidlovchi fermentlar guruhiga kiradi. Lipoksigenaza ta’sirida to’yinmagan yog’li kislotalar peroksidlar va gidroperoksidlarni hosil qiladi, ular yog’larni parchalaydi va ularning xiralashishiga yordam beradi. Peroksidlar va gidroperoksidlar saqlash paytida makaronni oqartirishga, karotenoidlarni oksidlashga yordam beradi. Ammo karotenoidlarning oqsillar bilan bog’langan komplekslari hosil bo’lishi sababli makaron

ishlab chiqarish jarayonida karotenoidlar yo’q qilinmaydi. Aksincha, makaron qoramtir rangga ega bo’ladi va qattiq bug’doy unidan tayyorlashda mahsulot jigarrang ko’rinishga kiradi . Bunga turli xil bug’doy navlarining unida har xil miqdordagi tirozinaza aminokislota oksidlanishini ta’minlovchi tirozinaza fermenti, to’q rangli mahsulotlar hosil bo’lishi bilan bog’liq. Vitaminlar, asosan, donning qobig’ida, kurtagida, pereferiya va mikroblarida to’planib, maydalash bilan ajratiladi. Un tarkibida suvda eriydigan vitaminlar oz miqdorda mavjud bo’lib, yog’da eriydiganlarda vitaminlar uchramaydi. Makaron unini ishlab chiqarish uchun o’ta yuqori talablar qo’yilgani uchun eng avval e’tiborni don tozalash tizimiga qaratiladi. Don partiyasi elevatorda mayda (3%dan ko’p bo’lmagan) singan donlardan tozalangan bo’lishi, don tozalash bo’limida yuqori samarali uskunalar bilan begona aralashmadan, xususan organik va mineral primislardan tozalanadi. Makaron sanoati uchun ishlab chiqarilayotgan yormalar yumshoq yuqori shaffoflikdagi (shaffofligi 50%dan kam bo’lmagan) hamda qattiq yuqori shaffoflikdagi (shaffofligi 70%dan kam bo’lmagan) naturasi (sof og’irligi) 780–800g/l dan kam bo’lmagan bug’doy navlaridan tayyorlanadi. Makaron uchun tayyorlangan unlarning yirikligi va uning xom kleykovina miqdoriga (28%) ba’zi hollarda (26%) talab qo’yiladi. Asosiy qo’yiladigan talablardan biri I dr sis namli yumshoq bug’doylar uchun 16,0–16,5%, qattiq bug’doylar uchun16,5%–17,0% darajasida bo’lishni talab etadi. Sifatli standart talabidagi makaron yormasini olish uchun donni oldin tozalash va namlash kerak. Zamonaviy korxonalarning tayyorgarlik yoki donni tozalash bo’limi butun ishlab

chiqarish maydonining taxminan 2/3 qismini egallaydi. Don tayyorlash ikki bosqichda amalga oshiriladi. Birinchi bosqich – donni seperatorlarda, begona o’t urug’lari trierlarda, organik aralashmalar duaspiratorlarda, metall aralashmalar magnit separatorlarida va mineral aralashmalardan tozalaniladi. Ikkinchi bosqich – donni yuvish va uni bunkerlarda 12–28 soat davomida namlikni singdirib, duaspiratorlar cho’tkalash mashinalarida qo’shimcha tozalash, zaruriyatga qarab qo’shimcha namlash mashinalari bilan namlanadi. Namlash donning fizik va biokimyoviy xususiyatlarini yaxshilaydi. Shu tarzda tayyorlangan donda qobiq kamroq bo’lib, elastik bo’ladi va endospermdan ajralib chiqish osonroq kechadi. 28-jadval Makaron uning yiriklik normasi Ko’rcatkichlar Oliy nav yorma (krupka) 1-navliy (polukrupka) mayda yorma bug’doy donidan qattiq yumsho q qattiq yumsh o q Elakda qolgan qismi, ko’p bo’lmasin (%) 140 150 190 190 3 3 3 3 elakdan o’tmay qolgan qismi ko’p bo’lmasin (%) 260 (27) 260 (27) 43 43 12 15 40 50 Aynan dunyo bo’yicha makaron yormalar bahorgi qattiq bug’doydan tayyorlanadi. Keyingi yillarda kuzgi IV tipli qattiq bug’doyning ekin maydonlari ko’payib bormoqda, bu don texnologik tarkibi bilan II tipli

«Durum» bug’doyiga yaqindir. Jadvalda makaron unining yirikligiga qo’yilgan normativ talablar berilgan. Makaron unining navi yirikligi bo’yicha (krupka) o’rta, mayda va ozroq dunst aralashmalaridan iborat. Makaron unning 1-navi (polukrupka) mayda yorma dunctdan tashkil topgan. 2-navli undan makaron mahsulotlari tayyorlanmasdan u nonga ishlatiladi. «Durum» navli bug’doydan tayyorlangan «krupka» makaron unning kul moddasi 0,75%, mayda yorma -1,10% va 2-navli un esa 1,25%. Kul moddasi yuqoriligi uning endospermi yumshoq bug’doy endospermiga nisbatan ko’pligidan darak beradi. «Krupa»da kleykovina miqdori 30%dan kam bo’lmasligi, «polukrupkada» – 32% kam bo’lmasligi tavsiya etiladi. Yuqoridagi qo’yilgan talablardan ko’rinib turibdiki, texnologik jarayonni murakkab ekanligini bildiradi. Oliy va 1-navli yormalar asosan sovurish elash uskunalar orqali olinadi.

15-sxema. Qattiq bug’doydan makaron tayyorlash texnologik chizmasining bir qismi berilgan. Bu yormalarni olishdan oldin yarimtayyor mahsulotlarni aslligi va yirikligi bo’yicha saralanadi. Yormalarning aslligini oshirishda sayqallash jarayoni alohida o’rin tutadi.

104-rasm. Makaron yorma olishda qo’llaniladigan sovurish-elash va boyitish uskunalari. Makaron uni ishlab chiqarish texnologiya chizmasi quyidagicha tuzilgan. Maydalash jarayoni oddiy un olish texnologiyasiga nisbatan murakkab unda asosiy vazifani sovurish-elash uskunalari bajaradi. Mahsulot saralovchi mashinalarda 2–3 bosqichli jarayondan o’tib, yarimtayyor mahsulotlarni sifatiga qarab sovurish-elash yoki sayqallash mashinalarida boyitiladi. Sovurish-elash uskunalarida boyitilgan yorma va dunstlar tayyor mahsulot sifatida olinadi. Kepak zarrachalari yopishgan yormalar sayqallash sistemasiga yuboriladi, u yerdan standart talablariga javob beradigan oliy navli «krupka» va 1-navli polukrupka mahsulotlari ma’lum foizda olinadi. Makaron yormani olishni tashkil qilishda sovurish-elash uskunalarining va sayqallovchi jarayonlarning soni muhim ahamiyatga ega. Taraqqiy etgan texnologik sxemalarni maydalash sistemasida (dr.sis), sayqallash (shlf sis) hamda sovurish-elash (obogosh) uskunalaridan chiqqan mayda yormalar, ya’ni makarnon uni sifatida qabul qilinmaydigan unlar maydalanib, oddiy un sifatida olinadi. Lekin makaron uni olish talablariga javob beradigan yorma va dunstlarni maydalash uchun ba’zida 1–2 maydalash (raz.sis) sistemaga burish mumkin. Yorma hosil qilish sis.dan (Dr.sis) non ishlab chiqarish uchun ma’lum miqdorda 2–navli un olinadi. Qattiq bug’doylardan I va IV yorma hosil qilish sistemalarida 40–45% yirik yormalar, 20–22% o’rta, 7–9% mayda, 6– 8% dunst va 5–7% I–II navli unlar olinadi. Shu sistemalardan olinadigan mahsulotlarning umumiy miqdori 80–82% yetadi. Yorma hosil qilish

sistemalarga qo’yilgan talablarda (dr.sis) quyidagi rejimga rioya etish tavsiya etiladi: Yorma hosil qilish jarayonining rejimi Ko’rsatkichlar I m II m.s. III m.s. IV m.s. y. m. y. m y m Nazorat elak, N 1,0 1,0 1,0 0.8 0.8 0.56 0.56 Shu sistemadan mahsulot olish, % 7- 10 35-40 40-45 35-40 40-45 30- 35 35- 40 2. Yorma mahsulotlari ishlab chiqarish uchun xomashyolar Yorma mahsulotlari ishlab chiqarish uchun xomashyo sifatida boshoqli arpa, suli, tariq va sholi, grechixa (qora bug’doy), dukkakli donlardan esa no’xatdan yorma olinadi. Bug’doy doni. Bugungi kunda yorma sanoatida qattiq va yumshoq bug’doy donlaridan ham turli yormalar ishlab chiqarilmoqda. Bug’doy boshoqli ekinlar guruhiga kiradi. Bug’doy doni oval shaklida bo’ladi. Uning bo’rtiq tomoni orqasi bo’lib, qarama-qarshi tarafi qorni deb ataladi. Qorin tarafida don soqolchasidan to murtakkacha uzun ariqcha (borozdka) tushgan. Donning o’tkirroq uchida tuklar (soqolcha), uning pastki qismida murtak joylashgan. Qattiq bug’doy. 1–4-sinflarga bo’linadi, ulardan «Poltava» va «Artek» yormalari ishlab chiqarishadi. Bu navli bug’doyning endosperm qismi yuqori mustahkamlikka ega. Yumshoq bug’doylardan oqlangan yirik yorma va oqlangan mayda yormalar ishlab chiqariladi.

105-rasm. Bug’doy donining uzunasiga kesimi: 1-soqolchasi; 2–4-meva va urug’ qobiqlari; 5-aleyron qatlami; 6 - endosperm; 7–8- murtak. Yorma mahsulotlarini olishda donning konsistensiyasi katta ahamiyatga ega, endospermi (80–83%) shaffof va unsimon navli donlar aralashtirilib, yorma olinadi. Donlarni aralashtirib yorma olishda, ular yirikligiga ko’ra saralanadi, bu texnologik jarayonlarda katta samaradorlikka erishishga imkon beradi. Grechixa doni. Grechixa donining shakli uch qirrali tekis, o’tkir qovurg’ali, mag’zi hamda meva po’sti to’q qora rangda bo’lib, urug’ qobig’i (15–18%), aleyron qatlam (5–6%), endosperm (57–65%) va murtakdan (8–10 %) tashkil topgan. Mag’zining rangi kulrang yoki ko’kimtir tuslidir.

106-rasm. Grechixa donining ko’ndalang kesimi: a-gul po’sti; b-mag’zi; 1-endosperm; 2-murtak. Yorma uchun ishlatiladigan grechixa doni mag’zining miqdoriga ko’ra uchta sinfga ajratiladi: I sinf – mag’izning toza miqdori 77% kam bo’lmasligi; II sinf – mag’izning toza miqdori 74% kam bo’lmasligi; III sinf – mag’izning toza miqdori 71% kam bo’lmasligi kerak. Grechixa donining asosiy chiqindisi tatar grechixasi bo’lib (uch qirrali uzunchoq don), undan tashqari qizil rangli yetilmagan grechixa, yovvoyi turp urug’i va dala (yovvoyi) no’xotlaridan iborat. Grechixa doni yirikligi bo’yicha uchta kategoriyaga bo’linadi: 3,0x20mm o’lchamli uzunchoq elakning ustida qolgan 80%dan kam bo’lmagan yirik grechixa doni; o’sha elakdan 60 % dan kam bo’lmagan o’rtacha yiriklikda grechixa doni; o’sha elakdan o’tgan 60%dan kam bo’lmagan mayda grechixa doni.

29-jadval Grechixa donining o’lchamlari Grechixa navlari Uzunligi mm. Eni mm 1000 dona don massasi, g Odssiy grechixa 5,75–6,0 3,0–3,5 18-36 Kumush rangli 5,0–5,5 2,8–3,0 O’rtacha butun donlar uchun 1000 dona don massasi 20–22 grechixa Tatar grechixasi 4,5–4,75 3,0–3,5 Grechixa gul qobig’i bilan qoplanganligi, uning navi, o’sish sharoiti donning pishiqligiga bog’liq bo’lib, u 19–25%ni tashkil etadi. Tariq doni (69-rasm). Bu issiqsevar, qurg’oqchilikka chidamli qimmatbaho mayda donli o’simlik bo’lib, bahorgi o’simlik sifatida yetishtiriladi. 107-rasm. Tariq donining ko’ndalang kesimi: 1-murtak; 2- kortik; 3-endosperm; 4-aleyron qatlam. 5- qobiqlari. Donning shakli tuxumsimon, sharsimon, uzunchoq bo’lib, 12–20% gul qobig’i mag’izni qamrab olgan, lekin u bilan birga o’smagan. Endosperm shishasimon yoki unsimon bo’lishi mumkin. Gul qobig’ining rangiga asoslanib, tariq doni tiplarga bo’linadi:

I tip – oq va gul qobig’ining rangi och sariq. Sholi doni gul qobiqlari bilan o’ralgan bo’lib, uning mag’zi mo’rt bo’ladi. Gul qobig’i donning yuzasini qamrab olgan, lekin u bilan birga o’smagan. Sholi suv va issiqlikni ko’p talab qiladigan donli o’simlik. U shakl jihatidan uzunchoq (ingichka va yo’g’on) hamda dumaloq bo’ladi. Endosperm shishasimon, yarim shishasimon va unli bo’lishi mumkin. Sholi donining I tipdagi shishasimon turi texnologik jihatdan yuqori qiymatga ega, uni maydalanmasdan bir necha xil yorma mahsulotlari olinadi. 108-rasm. Sholi donining uzunasiga kesimi: 1 – gul qobig’i; 2- endosperm; 3- aleyron qismi; 4-urug’ qobig’i; 5-meva qobig’i; 6-murtak; 7-himoya qobig’i. II tip – shakli cho’zinchoq va konsistensiyasi shishasimon yoki yarim shishasimondir.

III tip – shakli yumaloq, konsistensiyasi shishasimon, yarim shishasimon va unsimon. Donining tipidan qat’i nazar sholi qiltiriqli va qiltiriqsiz bo’ladi, oq rangdan to’q jigarranggacha bo’ladi. Sholi donidan samarali foydalanib, yuqori sifatli yorma olish uchun uning texnologik xususiyatlarini aniqlash talab etiladi. Sholi donidan yuqori sifatli yorma mahsulotlari olish uchun donning gul qobig’i kam bo’lipsh, ma’lum namlikda, bir xil yiriklikda, to’la pishgan va mag’zi bir xil konsistensiyada bo’lishi kerak. Sholi donining texnologik xususiyatlaridan biri uning endospermida mikrodarzlarning hosil bo’lishidir. Nam, issiqlik va boshqa omillar ta’sirida sholi doni endospermida hosil bo’lgan mikrodarzlar texnologik jarayonlarga salbiy ta’sir etib, butun mag’izning kamayishiga olib keladi. Sholining gul qobig’i miqdori 20%ni tashkil etadi. 30-jadval Oqlanmagan va oqlangan sholi donining sifati Sholi uzunligi, mm eni, mm qalinligi, mm 1000 dona donning og’irligi, g Oqlanmaga n sholi 6,8 + 7,5 3,2-3,5 1,4-2,2 25,0-43,0-45,0 Oqlangan yorma 5,25 – 5,5 2,3- 3,0 1,75-1,85 -

Arpa donining shakli tuxumsimonga o’xshash, uchlangan, yuzasi esa burmali bo’lib, mag’izga mustahkam yopishgan. 109-rasm. Arpa donining uzunasiga kesimi: 1-gul qobig’i; 2-meva qobig’i; 3-urug’ qobig’i; 4-aleyron qatlami; 5-endosperm; 6-murtak. Arpa doni gul qobiqli va gul qobiqsiz bo’ladi. Arpa doni (gul qobiqsiz) dondan tashqari sirtidan gul qobiq bilan qoplanib, u bilan mustahkam bitib ketib, donning ariqcha qismiga chuqur kirib borgan. Bu esa texnologik jarayonini qiyinlashtiradi. Arpa doni quyidagi asosiy qismlardan tashkil topgan: gul qobig’i – kletchatka (10–12,0%), meva po’sti (3,5–4,0%); urug’ po’sti (2,0–2,5%); mag’iz (63–69%) va murtak (2.5–3,0%). Gul qobiqsiz arpa doni mag’iz bilan birga o’smaydi, shuning uchun u tez ajralib ketadi. Arpa donidan yorma ishlab chiqarish uchun uning urug’ qobig’i och sariq bo’lgan turlaridan foydalaniladi. Arpa donining

endosperm miqdori 63–69%dan iborat, uning konsistensiyasi esa shishasimon, yarim shishasimon va unsimon bo’ladi. Arpa donidan yuqori sifatli yorma olishda shishasimon donlardan, perlovka yormasini olishda esa yarim shishasimon yoki unsimon donlardan foydalaniladi. Arpa donidan yuqori sifatli yorma olish uchun uning texnologik xususiyatlari tahlil qilinadi: gul qobiqlari kam bo’lgan, ma’lum namlikdagi, bir xil yiriklikdagi, to’la pishgan, mag’zi esa ma’lum konsistensiyaga ega bo’lgan donlar tanlab olinadi. Yuqori sifatli arpa donidan yorma mahsulotlari va pivo sanoatida solod, sifati past arpa donidan esa omixta-yem ishlab chiqariladi. Suli doni. Bu suvni yaxshi ko’radigan, ko’p issiqlik talab qiladigan o’simlik. Deyarli hamma yerda yetishtiriladi, bahorgi tezpishar ekin. Suli doni tuxumsimon bo’lib, uning uchlari uchli, mag’izi qayishqoqdir. Gul qobig’i mag’izni mahkam qamrab olgan bo’lib, u bilan birga o’smagan. Bu esa ishlov berish jarayonida gul qobiqni ajratish jarayonini yengillashtiradi. Donlar shakli va gul qobiqlarining rangiga qarab tip va podtiplarga bo’linadi. Yorma mahsulotlari ishlab chiqarishda I tipli (to’la pishgan, yirik, silindr yoki nok shakldagi serhosil o’rtacha hosildor botanik tipdagi) donlardan foydalaniladi. Suli doni usti parda bilan qoplangan, uzunchoq, ichki tomonida borozdka (chuqur) bo’lib, usti butunlay tuk bilan qoplangan. Yormabop sulining tuzilishi: – mag’zining endospermi 55,5–65%ni tashkil qilib, u oq rangli g’ovak unsimon konsistensiyadan iborat;

– meva qobig’ining aleyron qatlami va urug’ qobiqlari 9%ni gul qobig’i (qovuz) 30–35%; murtak 4,0%ni mag’zining ustki qatlamidagi tuklar 1, 0–1,2%ni tashkil qiladi. 110-rasm. Suli donining uzunasiga kesimi: 1-murtak; 2-endosperm; 3-aleyron qatlami; 4-urug’ qobig’i; 5-meva qobig’i va tuklari. 31-jadval Yormabop don Uzunligi, mm Eni, mm Qalinligi, mm 1000 dona donning og’irligi, g suli 13-19,0 1,4-4,0 1,2-4,0 15-45,o’rtachasi 26- 28 Suli donining o’lchamlari va 1000 dona donining og’irligi. Suli donlarining o’lchamiga ko’ra saralashda uzunchoq ko’zli elaklarda elanadi, chunki ular qalinligiga asoslanib saralanadi. Makkajo’xori donidan yorma zavodlarida oqlangan yorma, yirik yormasidan makkajo’xori bodroqlari va maydasidan esa qalamchalar

ishlab chiqariladi. Makkajo’xori doni shakli, rangi, endospermining konsistensiyasiga ko’ra farqlanadi. Standartga mos yorma ishlab chiqarish uchun III, IV, VI, va VIII tipdagi makkajo’xori donlaridan foydalaniladi. III tip – och sariq; sariq; IV tip – och sariq oq rangli; VI tip – yarim tishsimon oq rangli; VII tip – bodroqbop oq rangli. 111-rasm. Makkajo’xori donining uzunasiga kesimi: 1-unsimon endosperm; 2-shishasimon endosperm; 3-aleyron qatlam; 4-meva qobig’i; 5-murtak; 6-kraxmal hujayralar; 7-asosi; 8-murtakning poyasi; 9- murtakning ildizi. 32-jadval Makkajo’xori donining o’lchamlari va texnologik ko’rsatkichlari Yormabop don Uzunli gi, mm Eni, mm Qalinligi, mm 1000dona donining og’irligi, Tabiiy og’irligi, g/l

g makkajo’xor i O’rta 9,0 O’rta 8,0 O’rta 6,0 200-300 750 Makkajo’xori doni tarkibida 8–14% murtak bo’lib, u 30–50% yog’ moddasiga ega. Murtak don endospermida joylashgan bo’lib, texnologik jarayonda uni endospermdan ajratib olish katta qiyinchilik tug’diradi. Makkajo’xori donidan kraxmal, spirt, farmatsevtika sanoatida yog’ va boshqa mahsulotlar olinadi. Oq jo’xori – qadimiy don ekinlaridan biridir. Uning vatani Afrika, Osiyo va Afrika mamlakatlari uchun muhim oziq mahsuloti hisoblanadi. Oq jo’xori doni boshoqli ekinlar oilasiga mansub bo’lib, Sorghum turiga kiradi. U 40–50 ga yaqin madaniy va yovvoyi, bir yillik va ko’p yillik turlarga bo’linadi. Oq jo’xori doni oval shaklida, nok shaklida, uzunchoq bo’lib, yirik 1000 dona donining og’irligi 30 g dan ortiqroq, maydasiniki esa 20 g dan kamroq bo’ladi. Oq jo’xori doni anatomik tuzilishiga ko’ra qobiq qatlami, murtak, unsimon endospermdan iborat. Donning endospermi sirtdan shishasimon qatlamdan iborat bo’lib, oqsil moddaga boy, ichi esa unsimon bo’lib, kraxmalga boy. Oq jo’xori doni morfologik belgilariga va xo’jalikda foydalanilishiga ko’ra quyidagi uchta turga bo’linadi: – oq jo’xori – asosan don olish uchun ekiladi; – qandli sorgo – bu turi asosan silos va patoka mahsulot olish uchun ekiladi; – supurgi sorgosi – bu turi esa maishiy zaruriyatlar uchun ekiladi. Oq jo’xori donining kimyoviy tarkibi makkajo’xori doninikiga yaqin bo’lib, u 30-jadvalda berilgan.

33-jadval Oq jo’xori va makkajo’xori donlarining kimyoviy tarkibi Ekin turlari Kimyoviy tarkibi (%) suv protein kraxmal yog ’ kletchatka kuldorligi Don uchun oq jo’xori 3,0 13,5 67,5 3.3 1,3 1,4 Tishsimon makkajo’xori 3,0 10,0 68,3 4,1 2,1 1,3 O’zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasining chorvachilik ilmiy tekshirish instituti mahalliy tadqiqotlari natijalaridan ma’lum bo’lishicha, proteinning o’rtacha miqdori oq jo’xori doni tarkibida makkajo’xori donidagiga nisbatan ko’proq ekanligi aniqlangan. Oq jo’xori doni tarkibida 60–70% uglevod, V – vitaminlar guruhi (V1 V 2 RR) va mavjud. Mineral tuzlarga boy. Oq jo’xori donidan yorma ishlab chiqarishda uning meva qobig’i maxsus uskunalar yordamida ajratib olinadi, shundan so’ng u yumshoqlashib, oson pishadigan xususiyatga ega bo’ladi. Oq jo’xori yormasidan turli parhez taomlar tayyorlanadi. Bugungi kunda respublikamiz dalalarida quyidagi navli oq jo’xori donlari ekiladi: « Карлик Узбекистана », uning hosildorligi 75–82s/ga va «O’zbekiston–5», hosildorligi 45–50 s/ga. No’xat dukkakli o’simliklar guruhiga kiradi, urug’i qalin qobiqli bo’lib, uning tagida ikkita don pallasi endosperm joylashgan, u

90–94%ni tashkil qiladi. U o’rtacha 27,8% oqsil, 6–10% urug’ qobig’idan tashkil topgan. No’xat asosan shar shaklida bo’lib, yuzasi tekis. No’xatning muhim texnologik belgisi – uning rangidir. U oq, sariq, och qizil, yashil rangli bo’ladi. No’xatdan yorma korxonalarida oqlangan no’xat, chaqilgan oqlangan no’xat va maydalangan yormalar olinadi. Yorma zavodlarida I tipli ozuqaviy no’xatdan foydalaniladi, u ikki turga bo’linadi: sariq no’xat (turli xillari bilan) va yashil no’xat (turli xillari bilan). No’xatning asosiy texnologik ko’rsatkichlari uning yirikligi, to’la yetilganligi va tez pishuvchanligi. No’xat doni 1000 donasining og’irligi qancha yuqori bo’lsa (120–350g), texnologik jarayonlari shuncha samarali o’tadi. Yorma zavodlari yorma olish uchun keltirilayotgan donlar sifat ko’rsatkichlaridan tashqari har xil rangli aralashmalardan xoli bo’lishi kerak, chunki tayyor yormalar turli rangda bo’lib, ularning pishish vaqtlari ham turlicha bo’ladi. Bunda turli rangli no’xat donlarining 10%dan ortishiga ruxsat etiladi. 3. Yorma olish sifatida ishlatiladigan donlarning texnologik xususiyatlari Yormabop donlarning texnologik xususiyatlari qabul qilinayotgan donning sifat ko’rsatkichlari yuqori sifatli yorma olish imkonini beradi. Yorma korxonalari laboratoriyalarida qabul qilinayotgan donning namligi, xas-cho’plar bilan ifloslanganligi, zararkunandalar bilan zararlanganligi, gul qobiqlari, hidi, mazasi va rang ko’rsatkichlari

aniqlanadi. Yormaning «chiqishi»ga uning sifat ko’rsatkichlari, qayta ishlov berishda yirik, bir xil tarkibda bo’lishi, mag’zining konsistensiyasi va boshqalar ta’sir etadi. Donning yangiligi. Yorma olish uchun yuborilayotgan don yangi, turli yoqimsiz hidlar (mog’or, bo’rsigan, solod va boshqa yangi donga oid bo’lmagan), achigan va achimsiq mazaga ega bo’lmasligi, qobiq va mag’izlari qorayib ketmagan bo’lishi kerak. Donning xas-cho’plar bilan ifloslanganligi – yormabop don massasi tarkibida turli sifatsiz donlar bo’lgan (nimjon, o’sib yetilmagan buzilgan, zararkunandalar bilan zararlangan) asosiy dondan iborat bo’ladi. Don chiqindilari esa organik, mineral va boshqa chiqindilardan tashkil topadi. Standart dondagi xas-cho’p va chiqindilarning tarkibi va miqdori ko’rsatilgan. Yormabop donlardagi gul qobiqlari miqdori yormabop donlarning sifati qancha yuqori bo’lsa, ular tarkibidagi gul qobig’i miqdori shuncha past bo’ladi. Gul qobig’i miqdorining donlar bo’yicha o’zgarishi turlicha bo’lib, u donining navi, yetishtirilgan mintaqaga va ob-havoga bog’liq. 34-jadval Donning gul qobig’i quyidagi chegaragacha bo’lishi kerak, % Tariqda 16-25 o’rtacha 18,0 Grechixada 18-26 o’rtacha 22,0 Sulida 20-40 o’rtacha 26,0 Sholida 17-24 o’rtacha 19,0 Arpada 8-15 o’rtacha 11,0

Donning gul qobiqliligi yorma ishlab chiqishda muhim ko’rsatkich bo’lib, u mag’izning og’irligini aniqlash imkonini beradi. Standartga ko’ra grechixa va sholi donlarini mag’zining miqdoriga asoslanib, uchta sinfga bo’lish. Boshoqli donning qiltanoqliligi. Sholi, suli donlari gul qobiqlarining uchlari uzun bo’lib, qiltanoq hosil bo’ladi, u esa don massasining umumiy hajmini oshiradi va donning ajraluvchanligini hamda tozalash jarayonini qiyinlashtirib, qo’shimcha uskuna talab etiladi. Boshoqli dondagi qiltanoqlar maxsus uskuna yordamida olib tashlanadi, bu esa don tozalash jarayonining samarali o’tishini ta’minlaydi. 35-jadval Yorma zavodlariga qayta ishlov berish uchun yuborilayotgan donning sifat ko’rsatkichlari Donning nomlari Namligi Xas-cho’plarning miqdori Don chiqindilarini ng miqdori Mag’izning miqdori Yormabo p tariq quritgich uskunasi dan o’tgan donning namligi 13,0% dan ko’p bo’lmasin quritgich uskunasi bo’lmasa, 13,5% 3% dan ko’p bo’lmasin, shu jumladan mineral chiqindilar 0,2% zararlangan Donlar 0,20% dan, ko’p bo’lmasin, buzilgan donlar 0,5% dan ko’p don chiqindilari 6% dan ko’p bo’lmasin, shu jumla- dan mog’orla- gan don 1% dan ko’p bo’lmasin 74,0% dan kam bo’lmasin Yormabo p grechixa quritgich uskunasi 71% dan (3- sinf) kam

dan o’tgan donning namligi 16,5% dan ko’p bo’lmasin quritgich uskunasi bo’lmasa, 14,5% dan ko’p bo’lmasin 3% dan ko’p bo’lmasin, shu jumladan buzilgan donlar 0,5 % dan ko’p bo’lmasin, mine- rallar 0,2% dan ko’p bo’lmasin 3,0% dan ko’p bo’lmasin bo’lmasin 74% dan (2- sinf) kam bo’lmasin 77% dan (1- sinf) kam bo’lmasin Sholi 15,5% dan ko’p bo’lmasin 2,0% shu jumladan kurmak bo’lmasin, kukol 15,0% dan ko’p bo’lmasin, minerallar 0,2% dan ko’p bo’lmasin buzilgan don 0,5 % dan ko’p bo’lmasin 2,0% dan ko’p bo’lmasin, don massasida sarg’aygan endo- sperm 0,5% dan ko’p bo’lmasin, yopishqoq sholi 2,0% dan ko’p bo’lmasin,qizil sholi 2,0 % dan ko’p bo’lmasin, (3-sinf) 74% dan kam bo’lmasin, (2-sinf) 76% dan kam bo’lmasin (1-sinf) 79% dan kam bo’lmasin Yormabo p suli quritgich uskunasidan o’tgan don 15,5% dan ko’p bo’lmasin, u bo’lmagan holda 13,5% 2,5% dan ko’p bo’lmasin, shu jumladan minerallar 0,4% dan ko’p bo’lmasin; zararlangan 0,2 % dan ko’p bo’lmasin, kukol 3,0 % dan ko’p bo’lmasin 1,8 x 20 mm elakda saralangan don 62,0% dan kam bo’lmasin Yormabo 14,5% dan ko’p 2,0% dan ko’p 3,0 % dan

p arpa bo’lmasin bo’lmasin, shu jumladan buzilgan don 0,5% dan ko’p bo’lmasin, minerallar 0,2 % dan zararlangan don 0,2 % dan, kukol 0,3 % dan ko’p bo’lmasin Yorma uchun makka- jo’xori 15,0% dan ko’p bo’lmasin 2,0 % dan ko’p bo’lmasin, shu jumladan kasalga chalingani 1,0% dan ko’p bo’lmasin, buzilgani 0,5% dan ko’p bo’lmasin 2,0% dan ko’p bo’lmasin, shu jumladan kasalga chalingani 2,0% dan ko’p bo’lmasin No’xat yormasi uchun 15% dan ko’p bo’lmasin 1,0 % dan ko’p bo’lmasin 3,0% dan ko’p bo’lmasin Qattiq bug’doy Ii tipdagi shishasimo n (durum) 14,5% dan ko’p bo’lmasin 2,0% dan ko’p bo’lmasin, jumladan kukol 0,5% va boshqa zararli chiqindilar 0,2% dan ko’p bo’lmasin 5% dan ko’p bo’lmasin Yorma donining bir xilligi. Donlarga qayta ishlov berish jarayonining yaxshi sharoitda o’tishi uchun don massasining tipi, navi, tarkibining bir xil bo’lishi talab etiladi. Turli nav va turli tip donlarni aralashtirish mumkin emas.

Yorma donlarining yirikligi. Yirik donlarda maydasiga nisbatan mag’iz miqdori ko’p bo’ladi. To’la pishgan yirik don donasining 1000 og’irligi mayda donnikiga nisbatan 1,5–2 marta ortiqroq bo’ladi. To’la pishgan yirik donlarni tozalash jarayonlari samarali bo’lib, mahsulotning «chiqish» miqdori yuqori, sifati esa yaxshilanadi. Yorma donlarining bir xillik xususiyati. Don massasining yiriklik bo’yicha bir xil bo’lish xususiyati ular o’lchamlarining yaqin bo’lishiga sababdir. Donlarning barobarlik xususiyati ikkita yonma-yon turgan elakning ustida qolgan qoldiqning yig’indisiga aytiladi. Elak ko’zining o’lchamlari don turlariga qarab tanlanadi. Yormabop donning namligi donni saqlash davrida muhim ko’rsatkich bo’lib, donning bazis konditsiyasi hisoblanadi. Donning namlik darajasi dondan qobiqlarni ajratish, mag’izning mustahkam bo’lishida va donlarga gidrotermik ishlov berishda asosiy omil bo’lib hisoblanadi. Don qobig’i namligiga nisbatan mag’izning namligi yuqori bo’ladi. Donning konsistensiyasi (shaffofligi yoki unsimonligi) yormaning «chiqishi» miqdoriga va sifatiga ta’sir ko’rsatadi. Donning shaffof turi, yarim shaffof yoki unsimon turlariga nisbatan mustahkamdir. Gul qobiqlarni ajratish yoki gul jarayonlarida u kam maydalanadi, maydalangan yorma va kepak, unsimon yoki yarim shaffof turdagi donlarga nisbatan kam chiqadi. Endospermning konsistensiyasi yormaning sifati, rangi, tiniq bo’lishiga, pishirgan vaqtda hajmining ko’payishiga, mag’zining yaxshilanishiga katta ta’sir ko’rsatadi.

Yormabop donlardan qimmatli moddalarni ajratib olishda texnologik jarayonlarni to’g’ri tuzish uchun donning tuzilishi, fizik-kimyoviy tarkibi, tipi va navini juda ham yaxshi bilish zarur. 4. Yormalarning kimyoviy va fizik tarkibi, ularni begona aralashmalardan tozalash usullari Yormabop donlardan ishlab chiqarilgan yormalarning kimyoviy va fizikaviy tarkibi 33-jadvalda berilgan. Jadval raqamlaridan ma’lum bo’ladiki, yormalar tarkibidagi oqsillar – 7–23,0%, yog’lar 0,6–6,2%, kraxmal – 47,4–73,7 %, qand – 1,1–3,4%, uglevodlar–1,7–9,6 %, kul modda esa 0,5–2,6%ni tashkil qiladi. Bundan tashqari, yormabop donlar har xil mineral (makro va mikro element)lar (Ka, K, Mg, Sa, R, G’e)ga boy. Yormalar turli vitaminlarga boy. Yormalarning ozuqaviy qiymati, yormalardagi kimyoviy moddalar ularning inson organizmida hazm bo’lishiga bog’liq. 36-jadval Yormalarning kimyoviy tarkibi va ozuqaviy qimmati Yormalarinin g nomi Eyishli qismining 100 g iga to’tri keladigan asosiy moddalar miqdori, % hisobida Ozuqaviy qiymati kkal/ kj suv oqsil yog ’ kraxm al qand boshqa uglevodl ar kuldorli gi Grechixa 14.0 12,6 2,6 63,7 2,0 2,3 1,6 329/1377 Guruch 14,0 9,5 1,9 64,8 2,1 5,3 1,3 329/1364 Suk 14.0 7,0 0,6 73,7 1,1 2,4 0,7 323/1351 Suli 12,0 12,0 2,9 64,8 1,7 3,8 1,1 334/3327

Gerkules 12,0 11,9 5,8 54,7 2,9 9,6 2,1 345/1444 Arpa 14,0 13,1 6,2 59,2 3,3 3,2 1,7 354/1485 Bug’doy 14,0 9,3 1,1 65,7 1,6 6,4 0,9 324/1356 Manniy 14,0 11.3 0,7 70,3 1,3 1,7 0,5 326/1354 Poltava 14,0 12,7 1,1 68.1 2,5 - 0,9 325/1360 Artek 14,0 12,5 0,7 67,9 1,7 2,2 0,7 326/1364 Makkajo’- xori 14,0 8,3 1,2 70,4 2,0 2,0 0,7 325/1360 Oqlangan no’xat 14,0 23,0 1,6 47,4 3,4 6,9 2,6 323/1351 Don massasidan turli chiqindilar yoki yovvoyi o’simlik urug’larini ajratib olish, ularning tarkibiga bog’liq. Don va chiqindilarning tarkibi aniqlangandan so’ng ularni tozalash usullari va texnologik jarayonlarda foydalaniladigan uskunalar aniqlanadi. 37-jadval Don massasining don tozalash uskunalaridan ketma-ket o’tish soni Tozalanayotgan donlarning nomi Donlarni uskunalardan ketma-ket o’tish soni trierlar Tariq 3 2 - 1 - - - 1 2 - Grechixa 2 3 1 1 - - - 1 - - Suli 3 1 - 1 1 - 1 - 1 - separatorla r saralovchi rassevlar donni ikki m arta havo bilan tozalash duoaspirator i abraziv silindrli oqlash uskunasi tosh ajratuvchi uskuna burat sentrifugalar qiltanoqni tozalovchi uskun a kukol ajratgich ovsyug ajratgich

No’xot 2 - 1 - - - - - 1 - Bug’doy 3 - - 4 1 1 2 1 2 - Arpa 3 - - 7 1 - 4 1 1 - Makkajo’xori 2 1 1 - - - - 1 - - Sholi 3 1 1 1 - - - 1 1 1 Don massasidagi chiqindilarning o’lchami (uzunligi, eni va qalinligi), og’irligi (solishtirma og’irligi, hajmi), aerodinamik xususiyatlari, shakli, yuzasining holati va uning tavsifi, ishqalanish koeffitsiyenti, mustahkamligi, qayishqoqligi, rangi va boshqalar asosida dondan farq qilishi turli usullar yordamida amalga oshiriladi. Don massasini ko’rsatilgan fizik xususiyatlarini hisobga olgan holda tozalash qo’llanmaning so’nggi boblarida to’liq bayon etilgan. Yorma zavodining don tozalash bo’limida don turiga ko’ra uskunalarning texnologik jarayonlarda ketma-ket o’rnatilgan. Jadvalda ko’rsatilgan don tozalash uskunalarining ketma-ketligi va ular sonini o’zgartirishda yangi texnika va texnologiyalarni qo’llab, eskirgan uskunalarni yuqori unumli uskunalar bilan almashtirish tavsiya etiladi. Har xil turdagi donlardan keng assortimentda yorma ishlab chiqarishda ularni hajmi va GTIB bo’limidagi texnologik jarayonlarning murakkabligiga asoslanib, uskunalar tanlash tavsiya etiladi. GTIB bo’limida quyidagi jarayonlar amalga oshiriladi: 1) yormabop donlarning yirikligi bo’yicha saralash; 2) oqlangan aralashmani saralash; 3) mag’izni maydalash yoki qirqish; 4) mag’izni sayqallash; 5) oqlangan mag’iz yuzasiga jilo berish; 6) yirikligi bo’yicha saralash; 7) yormani nazorat qilish bo’limida amalga oshiriladigan texnologik jarayonlarning ketma-ketligi ko’rsatilgan.

5. Yormabop donlarni tozalash va oqlashga tayyorlash. Gidrotermik ishlov berish usullari Yuqori sifatli yorma olishda qayta ishlov beriladigan yormabop don partiyasini shakllantirish bilan chambarchas bog’liq. Yormabop don partiyalari donni saqlash paytida shakllantiriladi. Bunda sezilarli natijalar beradigan qator qoidalarga amal qilish zarur, ana shunda yuqori «chiqishga» ega bo’lgan mahsulotlar, barqaror tayyorlov va qayta ishlov berish rejimlari, elektr energiya resurslarini tejash kabi natijalarga erishiladi. Yorma zavodlarida qayta ishlov beriladigan don partiyalarini shakllantirishda ishlab chiqilgan ayrim qoidalar quyidagilardan iborat (har xil navli va turdagi donlarni aralashtirish qat’iyan man etiladi): – standartga mos don turi va naviga ko’ra bir xil bo’lsa-da, lekin tarkibida ajratish qiyin bo’lgan yoki zararli aralashmasi bo’lgan donni aralashtirish man etiladi; – bunday don alohida saqlanadi, ishlov beriladi, shundan so’ng ulardan don partiyalari tuziladi; – qayta ishlov beriladigan va namligida sezilarli farq 1%dan ko’proq bo’lgan don yormasini shakllantirishga yo’l qo’yilmaydi. Bu ayniqsa texnologiyada gidrotermik ishlov berish mavjud bo’lmaganda juda muhim; – namligida sezilarli farq bo’lgan (1%dan ko’p) qayta ishlov beriladigan yormabop don partiyalarini shakllantirishga yo’l qo’yilmaydi;

– yormabop don bir xil namlikka ega bo’lsa-da, issiqlik bilan quritishdan o’tgan yoki o’tmagan yormabop donga alohida qayta ishlov beriladi. O’z mohiyatiga ko’ra yormabop don partiyani shakllantirishda qayta ishlov beriladigan donni oldindan tayyorlash texnologiyaning boshlang’ich bosqichi hisoblanadi. Yormabop don tayyorlash jarayoni yorma zavodining don tozalash bo’limida davom ettiriladi. Bu yerda don eng qulay texnologik xususiyatlarga ega bo’ladi. Bunda un tortish zavodining don tozalash bo’limidagi kabi quyidagi vazifalar hal qilinadi: – separatsiyalash jarayonida don massasidagi xas-cho’plarni aralashmalardan ajratish; – don yuzasiga mustahkam yopishgan aralashmalarni ajratish uchun donning ustki qismiga yoki periferiy qatlamlarning qobig’i chuqur tozalanmagan qismiga ishlov berish. GTIB jarayoni donning tashqi yuzasiga ta’sir etib yoki donning ustki qobig’ini to’liq ajratib olingandan so’ng amalga oshiriladi. Shuning uchun ham u yorma zavodining don tozalash yoki donni GTIB bo’limlarida ham amalga oshirilishi mumkin. Yormabop donlarga gidrotermik ishlov berish usullari Yormabop donlarga gidrotermik ishlov berish donga sun’iy ravishda suv yoki issiqlik (bug’) bilan ta’sir etib, uning texnologik xususiyatini o’zgartirish, qulay sharoitda yuqori sifatli yorma olish, uning ozuqligiga va ta’miga oid sifatini oshirish asosida saqlash davrini uzaytirishga

erishiladi. Ma’lumki, don tirik organizm bo’lib, unga tashqaridan ta’sir etish natijasida, unda murakkab fizik-kimyoviy va biokimyoviy o’zgarishlar ro’y beradi. Uning mexanik tuzilish tarkibi: pishiqligi, qayishqoqligi, yopishqoqligi va shaffofligi o’zgaradi. Gidrotermik ishlov berish natijasida dondagi oqsil modda denaturatga, kraxmal esa dekstringa aylantiradi va boshqa jarayonlar amalga oshadi. Bu esa yormaning tarkibini o’zgartirib yuboradi. Donga suv bilan ishlov berilganda, donning qismlari bir xilda shishmaydi. Gul qobig’i kapillar yuzaga ega bo’lib, mag’izga nisbatan namlikni o’ziga tez oladi, meva qobig’i esa endospermga nisbatan namlikni tez yutadi. Endosperm oqsili gidrofil modda bo’lganligi uchun kraxmalga nisbatan namlikni ko’p va tez singdirish qobiliyatiga ega. Donning alohida qismlari bir xil shishmasligi natijasida uning ichki qismida o’zgarish ro’y beradi. Namlikning sezilarli darajada ortib borishi suli, arpa donlari meva va gul qobiqlarining qayishqoqligini orttiradi. Grechixa, arpa donlarining gul qobig’i bilan meva qobig’i orasidagi bog’lanishini zaiflashtirib, ular orasidagi uzunasiga qo’shilgan hujayralarning yemirilishiga olib keladi. 6. Boshoqli donlarni namlash va namlikni singdirish jarayoni Don massasini suv yoki bug’ bilan namlashning aniq tartibi o’rnatiladi. Donga namlik, uni o’rab turgan qobiq va ayniqsa, murtak orqali kirib boradi, bunga qobiqning ko’p sonli kapillarlari imkon beradi. Namlovchi apparat don massasining barcha yuzalarini baravar namlashni ta’minlashi kerak.

Donni namlash uchun sarflanadigan suv miqdori donning turi, unga qaysi tartibda GTI berilishi, uning dastlabki namligi va necha foiz namlanishiga asoslanib hisoblanadi. Don massasini talab etilgan darajada namlash uchun sarf bo’ladigan suv miqdori quyidagi formula orqali hisoblanadi: G k = G l * [100- W 1 /100-W 2 -1]kg bu yerda, G l – sarflanadigan suvning miqdori, litr; G k – donning og’irligi, kg; W 1 – donning dastlabki namligi,% W 2 – donning namlangandangi so’nggi namligi,%. Don massasiga bug’ bilan ishlov berish usuli. Donga to’ydirilgan yoki qizdirilgan bug’ bilan ta’sir etish, issiq suv bilan namlashga nisbatan samaraliroqdir. Bug’ don massasining yuzasida kondensatga aylanib, qobiqlari orqali mag’izga kirib boradi. Bunda don qizishi natijasida kondensatdan katta miqdorda bug’ ajralib chiqadi. Kondensat yopishqoq bo’lmaganligi sababli, qizigan donning ichiga suv nisbatan tez kirib boradi. Issiqlik va suv ta’sirida donning barcha qismlarida molekulalararo bog’lanish zaiflashib, mag’izdan parda va endospermdan qobiq oson ajraladi. Namlangan donni quritish. Namlangan va qizdirilgan don, bug’ bilan quritadigan apparatga tushadi (apparat bir qancha quvurlardan iborat bo’lib, ularning ichida bug’ aylanib yuradi). Bug’ning bosimi 2-5 atm (1=133-158°C) bo’lib, bu

yerda don kuchli darajada qizib, nami bug’lana boshlaydi. Ventilator esa qizigan havo bilan bug’langan namni tortib oladi. Quritish bosqichlarida donga mexanik ravishda yopishib turgan erkin suv, ya’ni don qobig’i kapillarlaridagi suv va nam bug’lanadi. Parda bilan mag’iz yuzasidagi nam ham bug’ga aylanadi, bu esa parda bilan mag’iz orasidagi bug’ni uzib, ularni ajratadi. Dastlabki namligi W d = 14–15% bo’lgan sulini bug’lash natijasida namligi 4–6% ga oshadi, quritishdan so’ng esa uning namligi W d = 9,5–N0,5%ni tashkil qiladi. Bunda dondagi erkin namlikdan tashqari don massasidagi namlik ham bug’lanadi. Infraqizil nur bilan sovuq konditsiyalash va quritish. «GOLFETTO» italiya firmasi grechixa va no’xat donlarini infraqizil nur bilan quritish chizmasini taklif qiladi. Taklif qilingan usul donni bug’ bilan namlashning ilg’or usullaridandir, chunki donni bug’lash uchun maxsus moslama yordamida bug’ hosil qilish kerak. Donni sovuq konditsiyalash sistemasida MR+8R1/150 va S81M50 shneki sovuq suv bilan qisqa vaqt ichida hajmi 1 t bo’lgan hambada don dimlanadi. REP/40 yordamida barqarorlashtirilib, me’yorlovchi tarozi orqali namlangan don oqimi infraqizil nur bilan qurituvchi apparatga yuboriladi. Quritilgan don sovutish kolonkasiga tushirilib, harorati pasaytiriladi va chizma asosida asosiy oqimga yuboriladi. Donni sovitish gidrotermik ishlov berish jarayonidagi oxirgi to’rtinchi jarayon hisoblanadi. Donning harorati yuqori bo’lsa, unga uskunalarda ishlov berib sovitiladi.

Don massasiga gidrotermik ishlov berilgandan so’ng uni avtomat tarozida tortib, oqlash bo’limiga yuboriladi: gidrotermik ishlov berishdan oldin va so’ng tarozida namlik tafovuti aniqlanadi. Gidrotermik ishlov berish donning ustki qismini tozalash va ishlov berish jarayonlari bilan navbatma-navbat olib boriladigan un tortish texnologiyasidan farqli ravishda yorma texnologiyasidagi gidrotermik ishlov berish oxirgi jarayon hisoblanadi va u donni navbatdagi bo’limiga o’tkazishdan oldin amalga oshiriladi. Yormabop donning fizik xususiyatlari, shakli, anatomik tuzilishidagi katta farqni hisobga olganda, yormabop donni qayta ishlov berishga tayyorlashning texnologik jarayoni «qoida»ga asosan tuzilgan chizmada amalga oshiriladi. Garchi yagona tamoyillardan foydalanilsada, har bir texnologiya alohida tuziladi. Yormabop donlarning barchasiga emas, faqat bir qismiga gidrotermologik ishlov beriladi. Masalan, texnologik chizmaga ko’ra, bug’lash, quritish va sovitish usuli bilan grechixa, suli va no’xatga ishlov beriladi. Bug’doy va makkajo’xoriga gidrotermik ishlov berishning sovuq usuldagi texnologiyasi bo’yicha bir marta qo’llash va namlash bilan ishlov beriladi. Yormabop don tarkibida javdar va bug’doyga nisbatan ko’p miqdordagi aralashmalar, jumladan qiyin ajraladigan aralashmalar bo’ladi. Masalan, grechixa tarkibidagi yovvoyi turp urug’lari, sholida kurmak, organik moddalar aralashmasi bo’lgan loy tuproq ko’rinishidagi mineral aralashmalar donni qiyin ajraladigan aralashmalardan tozalash uchun maxsus asbob- uskunalar va maxsus usullardan foydalaniladi. Masalan, grechixani separatsiyalashda uchburchak shaklli elakdan foydalaniladi. Bunda grechixaning shakli elak teshigining shakli bilan bir xil bo’lsa, grechixa elakdan o’tadi,

aralashmalar esa elakda qoladi. Bo’linadigan kesim atrofidagi tasvirlangan aylana diametri bo’yicha diametri 2 mm bo’lgan katta grechixaning variatsiyasida fraksiyalarga bo’lib tozalashda bu usul ko’prok samara beradi. Bunda don 2-3 fraksiyaga bo’linadi, keyin ularning har birini yovvoyi o’tlarning o’ziga xos xususiyatini hisobga olgan holda separatsiyalanadi. Yormabop donlarning qayta ishlov berishga tayyorlash tajribasi, yormabop don partiyasi tarkibida oz miqdorda aralashmalar borligini ko’rsatadi, o’rtacha fraksiyada qiyin ajraladigan aralashmalarning asosiy qismi, kichik fraksiyada esa yovvoyi o’tli, shu jumladan mineral aralashmalar bo’ladi. 103-rasmda grechixani yorma ajratuvchi turli texnologik chizmalardagi va BRU rassevlaridan foydalanib, donni uch yoki ikki fraksiyaga ajratib, separatsiyalashning texnologik chizmasi ko’rsatilgan.

16-sxema. Grechixa donining separatsiyalash texnologiyasi. (don massasini 3 fraksiyaga (A) va ikkita fraksiya (B) bo’lib separatsiyalash usuli): ch.n. – chiqindilar nazorati; O III k – III darajali chiqindilar; y.f.–grechixani yirik fr.; m.f. – mayda; o’r.f. – o’rta fraksiya maxsus separatortozalagichlarni qo’llab tashkil etiladi. Don avvaldan uch fraksiyaga bo’linadigan chizmada afzalroq ko’rinadi. U BRU rassevlarida separatsiyalashning ikkinchi bosqichida teshiklari uchburchak shaklli elakdan yanada samaraliroq foydalanishga imkon beradi. Shu bilan birga, 2 rassevning texnologik chizmasidan qo’llash bu elaklarga tushadigan yuklamani kamaytirishga imkon beradi, shu bilan birga shakliga ko’ra grechixa donidan farq qiluvchi aralashmalarning ajralishiga ijobiy ta’sir ko’rsatishi kerak. «B» texnologiyasida qiyin ajraladigan aralashmalar ma’lum miqdorning tushishini ajratish bilan birga grechixa doni ikki fraksiyaga ajratiladi. Ikkinchi bosqichda dastlabki ikki guruh elaklarida bo’luvchi kesimda uzunligi bo’yicha ajralib turuvchi aralashmalar qalinligi elak teshigi kengligidan kichik bo’lgan, shuningdek mayda aralashmalar, madaniy va yovvoyi o’simliklar urug’lari katta samaradorlik bilan

ajraladi. Yormabop donni tayyorlash texnologiyasida qo’llanadigan yana boshqa o’ziga xos usullar ham mavjud. Shunday qilib, turli donlarning fizik-kimyoviy xossalaridagi katta farq, o’ziga xos shakli, anatomik tuzilishdagi o’ziga xoslik yormabop donni qayta ishlov berishga tayyorlashning universal texnologiyasini ishlab chiqishga imkon bermaydi. Biroq har qanday don uchun texnologik chizma loyihasini tuzishda ular uchun xos bo’lgan qator umumiy holatlarni ko’rsatish mumkin: 1. Qayta ishlov berish uchun tayyorlangan yormabop don tozalanish uchun maxsus omborlarda saqlanadi, omborlarning hajmi zavodning kamida bir sutka davomida to’xtovsiz ishlashini ta’minlash imkonini berishi lozim. 2. Texnologiyada mayda donni ko’zda tutish zarur, chunki nimjon, mayda, to’liq bo’lmagan dondan yuqori sifatli yorma olish mumkin emas. Mayda donni ajratish uchun ikkinchi va uchinchi proxod separatorlarining qo’shimcha elaklari siyraklashtiriladi, ajratilgan proxodni esa elakka eng qulay yuklanish bilan qo’shimcha nazorat qilinadi. 3. Yormabop donni fraksiyalarga bo’lib tozalash yuqorida grechixa misolida ko’rsatilganidek juda yaxshi samara beradi. Shu bilan birga, yovvoyi o’tlarning o’ziga xos xususiyatini hisobga olgan holda, har bir don fraksiyasiga ishlov berish mumkin. 4. Texnologiya, shuningdek, trierlardan foydalangan holda donni kalta va uzun aralashmalardan tozalashni ko’zda tutadi. 5. Zarb beruvchi ta’sirli mashinalardan oldin don va chiqindilarni nazorat qilishda, donni yengil va mineral aralashmalardan

separatsiyalashda, shuningdek, kelayotgan donni va oxirgi mahsulotlarni nazorat qilish va og’irligini qayd yetish maqsadida tortishda metallomagnit aralashmalarni ajratish texnologiyadagi majburiy jarayonlar hisoblanadi. 6. Texnologiya foydali don chiqishi va uni texnologik jarayonga qaytarish maqsadida chiqindilar va yem mahsulotlarini nazorat qilishni ko’zda tutishi kerak. Bu, shubhasiz, dondan to’liq foydalanish darajasini oshiradi. Bunda nazorat jarayonlari o’tkazilgandan so’ng don chiqindilari miqdori tegishli kategoriyadagi mahsulotlar uchun standartlar va texnik shartlarda belgilangan normalardan oshmasligi kerak. Texnologiyalar, shuningdek faqat ma’lum bir yormabop donga xos bo’lgan usullarni ham ko’zda tutish mumkin. Tozalashdan so’ng qayta ishlov berish uchun uzatilayotgan don sifati ko’rsatkichlarga mos bo’lishi kerak. Yormabop don yuzasi bilan mustahkam bog’liq bo’lmagan aralashmalarni ajratish uchun havo elakli separatorlardan foydalaniladi. Ikki–uch martadan kam bo’lmagan separatsiyalash jarayonlari amalga oshiriladi. Ularning real ish samaradorligiga bog’liq holda bir turdagi separator proxodlarining miqdorini to’g’rilab turish mumkin. Qabul qiluvchi elaklar teshigining o’lchami don uzunligidan katta bo’lmasligi va undan donning erkin o’tishini, elakda esa yirik, tasodifan tushib qolgan aralashmalar ushlanib qolishini ta’minlashi kerak. Texnologiyada ikki qator elakli separatorlardan foydalanilganda yirik, tasodifan tushib qolgan aralashmalarni ajratish yormabop donlarni avvaldan tozalash va shakllantirish bosqichida yoki don tozalash bo’limida amalga oshiriladi.

Saralovchi elaklar teshigining o’lchami don yirikligiga bog’liq holda shunday tanlanadiki, bunda don elakdan o’tib, elakda esa yirik aralashmalar qolishi kerak. Qo’shimcha elaklar teshigining o’lchami xas-cho’p, ayniqsa, mayda mineral aralashmalarni to’liq chiqishini ta’minlaydi. 7. Boshoqli donlarni oqlashdan oldin saralash Don partiyalari uchun bir turdagi donlar yaxshilab tanlangan bo’lsa ham ular tarkibidagi turli o’lchamdagi donlar uchraydi. Bu hol yormalarni saralash asosida fraksiyaga ajratishni talab qiladi. Bu esa oqlash jarayonining samaradorligini oshiradi. Don yirikligi bo’yicha qancha aniq saralansa, oqlash uskunasi shunchalik samarali ishlaydi. Yirik donlarni valsedekali uskunada oqlashda ishchi organlarning orasi uzoq bo’lishi kerak. Saralanmagan donlarga qayta ishlov berish jarayonida don massasida uchraydigan yirik va mayda don aralashmalariga qo’shimcha ishlov berishga to’g’ri keladi, bu hol mayda yorma va kepak miqdorining ko’payishiga olib keladi. Donlarni yirikligi bo’yicha saralashda turli elash chizmalaridan foydalaniladi, ular ketma-ket amalga oshirish jarayonlari bilan farqlanadi. 38-jadval Oqlash bo’limiga yuborilayotgan donning sifat ko’rsatkichlari Donlar Namlik, % Bego Shu jumladan, % ko’p bo’lmasin

$na aralas h malar % Miner al chiqin dilar Kuk ol Qoraku ya va qora kosov Gorcha k va vyazel Tariq 13-5 x -14.5 xx 0.3 0,1 - 0,03 0,02 Grechixa 12,5 x -12,5 xx 0,5 0,1 - - - Suli yorma 10,0\14,0 0,3 0,1 0,1 0,3 0,02 Suli uchun tolqon 13.5 0,3 0,1 0,1 0,3 0,02 uchun Sholi 14,0 x - 15,5 xx 0,4 0,1 - - - Arpa 15,0 0,4 0,1 - 0,03 0,02 Bug’doy 14,5 0,4 0,1 0,1 0,03 0,02 No’xat 14,0 x -15,0 xx 0,5 0,05 - - - Makkajo’xor i 16.0\22,0 0,2 0,1 - - - x – uzoq saqlash uchun tayyorlanadigan yorma; XX – tez iste’mol qilish uchun tayyorlanadigan yorma. Suli uchun dastgohlarda oqlashdagi namlik suratda, maxrajda esa oboyka mashinalaridagi namlik berilgan. Makkajo’xori uchun suratdagi namlik 5-raqamli oqlangan yorma ishlab chiqarishda maxrajda – qalamchalar va yormalar uchun belgilangan. Yormabop donlarga qayta ishlov berishning umumiy tamoyillari$

17-sxema. O qlash jarayonining bosqichma-bosqich o’tishi: 1-don; 2 - chiqindilar; 3-qovuz; 4-kepak; 5-maydalangan mag’iz; 6-mag’iz; 7-mag’izning yirik fraksiyasi. Oqlash bo’limidagi texnologiyaning asosiy mahsuloti bo’lgan yormani aniqlash asosida dondagi tashqi, ichki qobiqlarni aleyron qavat va murtakni ajratish bo’yicha jarayonlar kompleksini amalga oshirish kerak. Shu bilan birga don va tayyor mahsulot turining anatomik tuzilishidagi o’ziga xosliklar, fizik xossalarga bog’liq holda yo’qotish darajasi turlicha bo’lishi mumkin, ba’zi anatomik qismlar umuman yo’qolmasligi

mumkin. Shuning uchun turli xil yormalar ishlab chiqarishdagi texnologik jarayonlar taqqoslanganda, ular farqlanishi mumkin. Yirikligiga ko’ra saralash, donni geometrik o’lchamlariga ko’ra ma’lum darajada fraksiyalarga bo’lishni taqozo qiladi. Oxirgi jarayonlar, masalan, oqlash va yorma ajratish (donni va mag’izni oqlanadigan mahsulotlarni saralashda ajratish) jarayonlarini o’tkazishni optimallashtirish kerak. Oqlash – bu donning meva, aleyron qismlarini to’liq yoki qisman ajratish jarayoni. Oqlangan mahsulotlarni saralash aralashmalarning sifati va fizik xossalariga ko’ra o’xshashroq fraksiyalarga ajratishni ko’zda tutadi. Bunda texnologiyaning oxirgi mahsulotlari qovuz, kepak, maydalangan mag’iz ajratib olinadi. Ajratilgan fraksiyalarga qo’shimcha ishlov beriladi: don qayta oqlanadi, mag’iz texnologiyaga bog’liq holda jilolanadi yoki maydalanadi, oxirgi mahsulotlar nazorat qilinadi. Maydalash – bu maydalangan yormalar texnologiyasida yormabop donlar mag’zini nisbatan yirik bo’laklarga parchalash. Maydalanadigan mahsulotlarni saralash qo’shimcha maydalash talab etiladigan yirik fraksiyani va kepak ko’rinishdagi mayda mahsulotni ajratish bilan maydalangan mahsulotning o’xshashroq fraksiyalari hosil qilishni ko’zda tutadi. Jilo berish – tayyor mahsulotning sifat ko’rsatkichlarini yaxshilash uchun mag’iz yoki uning qismlaridan meva qobiq, aleyron qavat va murtakni chiqarib tashlash (qisman yoki to’liq)ga asoslangan texnologik jarayon. Silliqlash – yormaning sifati va uning ko’rinishini yaxshilash maqsadida sayqallangan mag’izga keyingi ishlov berish jarayoni.

Sayqallash yoki silliqlash mahsulotlarini saralash texnologiyaning oxirgi mahsulotlarini ajratishni ko’zda tutadi. Yormani nazorat qilishda tasodifan tushib qolgan aralashmalar ushlab qolinadi. Qovuz oqlanmagan donlarni chiqarib tashlashda majburiy jarayon sifatida amalga oshiriladi. Maydalanadigan yormalar texnologiyasidagi nazoratda yorma raqami va uning bir xilligi shakllantiriladi. Yormani joylash, qadoqlash va qop-qanorsiz saqlash yorma zavodining oqlash bo’limi tarkibiy qismi bo’lib, oladigan maxsus tayyor mahsulotlar sexida yoki tayyor mahsulot bo’limida amalga oshiriladi. Donni yirikligi bo’yicha saralash. Bu jarayonning maqsadga muvofiqligi avvalo keyingi jarayonlarni o’tkazish uchun qulay sharoitlar yaratish zarurati bilan belgilanadi. Bular asosan maydalanmagan yormalar texnologiyasidagi oqlash va yormani ajratish jarayonlaridir. Yirikligiga ko’ra fraksiyalarga saralanmagan donni oqlash ortiqcha maydalash va mayda donni oxirigacha tozalanmasligiga olib kelishi mumkin. Bu esa butun texnologiyaning samaradorligiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Bu ayniqsa, yirikligiga ko’ra saralanmagan donga va oqlash jarayonida abraziv yuzli oqlash uskunalaridan foydalanilganda amalga oshiriladi. Oldindan saralash jarayoni grechixadan yorma olish texnologiyasida ayniqsa to’liq ko’rsatilgan. Bu shu bilan izohlanadiki, grechixa donining ishlov berilgan ko’rinishi tasvirlangan aylana diametriga ko’ra bo’luvchi kesim atrofida deyarli har doim taxminan 2 mm ni tashkil etadi, ya’ni donning texnologik yirikligi diametri 5 mm li elak proxodi va diametri 3 mm li elak sxodi bilan aniqlanadi (grechixa mahsuloti partiyalarini ko’p yillik

kuzatuvlarga asosan) agar grechixani oqlash (valsedeka stanogi ishchi oralig’ida) donni grechixa yoni bo’ylab siqish yo’li bilan amalga oshirilishi hisobga olinsa mayda fraksiyani 2,1–2,3 mm oraliqda, yirigini esa 3,9–4,1 mm oraliqda oqlash kerak. Oxirgi natijada ishchi oraliqlar o’lchami mag’izni yon tomonlari uzunligi kam bo’lmasligi zarur. Bu mag’izni ortiqcha maydalashdan qutulishga imkon beradi, ayni vaqtda grechixani avvaldan fraksiyalarga saralash elakli separatorlardan foydalanib, yormani ajratish imkoni yaratiladi. Avvaldan saralash uchun don tozalovchi separatorlar, yorma saralagichlar va ko’p qavatli rassevlardan foydalanish mumkin. Saralash jarayoni bir-ikki yoki bir nechta bosqichlarda amalga oshiriladi. Bir bosqichli saralashda ajratish ikki-uchtadan ko’p bo’lmagan fraksiyalarda amalga oshiriladi. Texnologiyani boshqarishning bu usulida aralashmani aniq ajratishga erishib bo’lmaydi va ajratilgan fraksiyalar tarkibida ko’p miqdorda «begona» donlar bo’ladi. Zarurat bo’lganda, dastlabki donni bir necha fraksiyalarga bo’lish jarayonini ikki yoki undan ko’p bosqichlarda o’tkaziladi. Bunda dastlabki bosqichda don ikki-uch fraksiyaga saralanadi, ulardan har biri qo’shimcha ravishda saralanadi va ikkinchi hamda uchinchi bosqichlarda aniq bir o’lchamga keltiriladi. Saralash texnologiyasidagi bir o’lchamga keltirish ajratilgan don fraksiyasining asosiy jarayonidagi elaklardan foydalangan holda qo’shimcha ravishda saralash jarayonini o’z ichiga oladi. Bu «begona» fraksiyalar donini samarali ajratish maqsadida amalga oshiriladi.

18-texnologik sxema. Grechixa donini saralash: a) sxodi; b) proxodi; v) ikki marta elash bilan. Yirikligiga ko’ra avvaldan saralash samaradorligi ajratilgan fraksiyalardagi «begona» donlar miqdoriga ko’ra baholanadi. Agar avvalgi saralash bosqichidan so’ng ajratilgan fraksiyalardagi «begona» don miqdori 15%dan, oxirgi bosqichidan so’ng esa 6% ortmasa, saralash qoniqarli o’tkazilgan hisoblanadi. Oldindan saralash jarayonidan suli, no’xat, sholi, grechixa, tariq yormasi va boshqa maydalanmagan yormalar texnologiyasida foydalaniladi. Biroq faqat grechixadan yorma olish texnologiyasida bu jarayon oqlash bo’limida amalga oshiriladi. Boshqa texnologiyalar uchun oldindan saralash jarayoni yorma zavodi don tozalash (tayyorlov) bo’limining oxirgi jarayonlaridan biri sifatida amalga oshiriladi. Oldindan saralashning texnologik chizmalari tegishli texnologiyalar o’rganilayotganda ko’rib chiqiladi.

1. Sxod bilan yirik donlarni, maydalaridan elakda elab ajratib olish, proxodni esa elaklarda ketma-ket elanib, maydalari asta-sekin elaklar o’lchamiga asosan maydalashib boradi. 2. Proxod bilan yiriklaridan maydalarni elab, alohida fraksiya qilib ajratib olinadi, sxodlari esa ketma-ket yirik ko’zli elaklarda elanadi. 3. Ikki bosqichli saralash don massasi oldindan 2-3 oqimga saralanib, so’ng har bir fraksiya yirikligi bo’yicha alohida saralanadi. Bunday saralash qator afzalliklarga ega, ketma-ket saralashda elaklarga bir tekisda baravar yiriklikdagi don yuklanadi, bu esa aralashmalarni fraksiyalarga ajratishni osonlashtiradi. 8. Yormabop donlarga qayta ishlov berish usullari Oqlash – yorma ishlab chiqarish texnologik jarayonidagi, eng ko’p energiya talab qiluvchi jarayonlardan hisoblanadi. Yormabop donlarning anatomik tuzilishi, shakli, ularning tashqi qobig’i bilan bog’lanishi, mag’izning mustahkamligi yoki mo’rtligiga ko’ra grechixa, arpa va sholi donlarini bir xil oqlash uskunalarida oqlash mumkin emas. Oqlash usullari yormabop donlarning texnologik tarkibi va mag’izning parda bilan qanday bog’langanligiga asoslanib tanlanadi. Grechixa donining mag’zi mo’rt bo’ladi. Uni oqlash uchun valsedeka uskunasidan foydalaniladi. Qisqa vaqt ichida donni siqish va surish deformatsiyalari orqali pardani parchalab, uni mag’izdan ajratiladi. Tariq donining mag’zi mo’rt emas. Buning ham valsedeka uskunasida oqlanadi.

Sholi donining mag’zi mo’rt bo’lib, uni poliuritan qoplangan valli stanoklarda oqlanadi. Oqlash jarayonida uzoq bo’lmagan vaqt ichida deformatsiya darajasi har xil bo’lgan vallar orasi siqilganda donlar poliuritan yuzasiga ishqalanib, deformatsiyalanish natijasida qobiqlarni mag’zidan ajratishga erishiladi. Sholilarni oqlashda postavalardan ham foydalaniladi, u donlarni siqish, surish va ishqalanish jarayonlari natijasida qobiq ajraladi. Suli donining mag’izi qayishqoqlik xususiyatiga ega, uni oqlashda postava yoki abraziv (qayroq tosh yuza) silindrik oboyka uskunasida donlar bir-biri bilan ishqalanishi, donlar uskuna ichida kuchlar yordamida abraziv yuzaga urilishi va ishqalanishi natijasida parda mag’izdan ajraladi. Arpa donining mag’zi mustahkam bo’lib, uni oqlashda oqlash postavasi va abraziv silindrik oboeyka uskunasi yoki A1-ZSHN-E rusumli pardozlash uskunasidan foydalaniladi. Bu yerda ham don abraziv yuza va elaklar yuzasi orasida ishqalanib, qobiq mag’izdan ajraladi. No’xat donining mag’zi siqilish, urilish natijasida pallalarga ajralib ketadi, uni oqlash uchun A1-ZSHN-3 uskunasi qo’llaniladi. Oqlash jarayonida donga val va dekalarning ta’siri. Valsedeka uskunasining ishchi organi gorizontal aylanuvchi silindr (val) va unga mustakam o’rnatilgai silindrik yuza – dekadan iborat. Uskunaga tushayotgan don ishchi zonadagi aylanayotgan valning surishi va dekaga urilishi, ya’ni bir vaqtning o’zida siqilishi va surilishi natijasida deformatsiyaga uchraydi. Buning natijasida parda parchalanib, mag’iz esa osongina ajraladi.

Val va dekaning minimal oralig’i o’lchami don mag’ziga nisbatan kattaroq bo’ladi, aksincha bo’lganda esa u maydalanib ketadi. Grechixa donini oqlashda dekaning radiusi val radiusiga teng bo’lishi kerak. Grechixa doni mag’zining eni 0,5–1,3 mm. 112-rasm. Tariq va grechixa donlarini valsedeka usqunasida oqlash. Grechixa donidan yorma olishda valning aylanish tezligi 13–14 m/s, maydasi uchun 10–12 m/s, dekaning ishchi zona uzunligi 180–200 mm bo’lishi lozim. Grechixa donini oqlash uskunasining dekasi kvarsdan tayyorlanadi. Sun’iy uslubda tayyorlangan abraziv yuzaga nisbatan bu usulda tayyorlangan ishchi organlari mag’izni maydalab tashlamaydi. Valsedeka uskunasining vallari diametri 500–600 mm, duganing (do’g’a) uzunligi 220–300 mm, dekaning ... burchagi a = 40–70 ga teng. Yormabop donlarni oqlashda poliuritanli vallarning ta’siri Sholi doni gul qobig’i, mag’iz bilan birga tutashib o’smaganligi sababli, oqlash jarayonida poliuritan bilan qoplangan ikkita vallarning siqish va surish deformatsiyasi natijasida ular oson ajraladi.

113-rasm. A1-ERD-3 rusumli rezina qoplangan oqlash uskunasi: 1-qabul qiluvchi moslama; 2-vallarni qo’shuvchi va tushiruvchi mexanizm; 3-vallar oralig’ini moslab turuvchi moslama; 4-yuqoridagi va pastdagi vallar; 5- mahsulot chiqish joyi; 6 - elektrodvigatel; 7-havo kanali (qovuz) uchun. A1-ERD-3 oqlash uskunasining asosiy ishchi organi deformatsiya darajasi har xil bo’lgan poliuritan qoplangan ikkita val hisoblanadi, ularning o’lchami Ø 200 mm va uzunligi -L400 mm ga teng. Vallar birbiriga qarama-qarshi aylanib, ularning aylanish nisbati 1,45:1. Tez aylanuvchi valning tezligi 9,5 m/s. Donni oqlash uskunasi ishchi zonasidagi don vallar orasida siqilib, so’ng vallarning turli tozalashda aylanishi natijasida surilib deformatsiyalanishi natijasida uning mag’zi ajraladi. Bu uskunaning afzalligi shundaki, uning yuqori ish unumdorligiga ega bo’lib, donni samarali oqlaydi. Biroq undan foydalanilganda rezinalar

tez yedirilib ketadi, ularni 3–5 sutkada almashtirib turish talab etiladi, bu esa mahsulot tannarxining ortishiga olib keladi. Donlarni siqish va surish usuli bilan oqlash. Bu usul ikkita mustahkam ishchi yuzalari orasida amalga oshiriladi, ularning orasi don o’lchamiga nisbatan kam bo’lib, bu esa donning siqilishiga olib keladi. Ishchi yuzalarning biri harakatda, ikkinchisi esa harakatsiz yoki ikkalasi ham harakatda bo’ladi, lekin turli tezliklarda aylanadi, bu esa qobiqni surib, mag’izni ajratishga olib keladi. Bu usul sholi, tariq, suli va grechixa kabi yormabop donlar uchun qo’llaniladi, chunki ularning qobiqlari mag’iz bilan mustahkam bog’lanmagan. Bu usulda donlar quyidagi uskunalarda oqlanadi: oqlovchi dastgoh, valsedeka uskunasi, abraziv valli uskunalari. Ikkinchi oqlash usuli don pardasini qattiq yuzaga bir yoki ko’p marotaba urish bilan amalga oshiriladi. Bu usuldan pardasi mag’zi bilan yopishgan yormabop donlarni, masalan, suli doni oqlashda foydalaniladi. Mo’rt mag’izli donlardan (arpa, bug’doy va boshqalar) maydalangan yormalar ishlab chiqarishda ham shu usuldan foydalaniladi. Bu kabi donlarni oqlashda oboyka uskunasi, markazdan qochuvchi kuch yordamida ishlaydigan uskunadan foydalaniladi. Bir marta urib oqlash uchun markazdan qochuvchi kuch yordamida ishlaydigan uskunadan foydalaniladi (suli doni uchun). Ko’p marta urib oqlanadigan donlar (arpa, bug’doy va makkajo’xorini) oqlashda oboyka va bichli uskunalardan foydalaniladi.

114-rasm. Donni oqlash usullari: a – siqish va surish yordamida oqlash usuli; b – bir va ko’p marotaba urish bilan oqlash usuli; v – qobiqni jadallik bilan ishalash usuli. Uchinchi oqlash usuli don qobig’ini harakatlanayotgan qayroq tosh yuzaga asta-sekin ishqalash bilan amalga oshiriladi. Bu usuldan parda, mag’iz bilan mustahkam bog’langan (arpa, bug’doy, oq jo’xori, no’xat va makkajo’xori) donlarni oqlashda foydalaniladi. Bunday usulda oqlashda A1-31 PN-3 rusumli oqlash va sayqallash uskunalaridan foydalaniladi. Oqlash jarayonining texnologik samaradorligini baholash. Oqlash uskunasida dondan ikki xil mahsulot olinadi: Mag’iz va qovuz olinadi. Lekin jarayoni samarali bo’lmaganda, 5 xil mahsulot hosil bo’ladi: – mag’iz (qimmatbaho mahsulot); – oqlanmagan don; – qovuz ( mag’izdan ajratilgan sirtqi qobiq); – maydalangan mag’iz; – kepak.

Oqlash jarayoni qanchalik yaxshi tashkil qilinsa, oqlanmagan don, maydalangan mag’iz va kepak shuncha kam bo’ladi, mag’iz va qovuz mikdori esa ko’p bo’ladi. Oqlangan mahsulotlarni saralash. Yormabop donlarni oqlagandan so’ng aralashma hosil bo’ladi, ularni beshta fraksiyaga bo’linadi. Asosiy fraksiya – bu oqlangan don yoki mag’iz. Oqlash jarayonida oqlanmay qolgan donlar, ikkinchi fraksiyani hosil qiladi. Oqlash jarayonida dondan ajratilgan sirtqi gul qobig’i – uchinchi fraksiyani hosil qiladi. Oqlash jarayonida maydalangan mag’iz – to’rtinchi fraksiyani, oqlash jarayonida maydalanadi, mayda zarrachalarga mag’iz va pardalar, ya’ni kepak — beshinchi fraksiyani hosil qiladi. Mag’iz – asosiy va qimmatbaho mahsulot bo’lib, unga tegishli ishlov beriladi (silliqlanadi, jilo beriladi, saralanadi). Oqlanmagan dondan esa qayta oqlash jarayonida mag’iz olinadi. Maydalangan mag’iz sholi, grechixa (prodel) no’xat donlariga qayta ishlov berish jarayonida hosil bo’lib, ularni saralab, kepagi ajratiladi. Kepakdan esa ozuqa sifatida omixta-yem mahsulotlari ishlab chiqarishda foydalaniladi. Qovuz, ya’ni tariq, grechixa va sholi donlari mag’zidan ajratilgan qobiqdan ozuqa xamirturushi sifatida va texnik maqsadlarda ishlatiladi. Aralashmadagi mahsulotlarning tarkibiy miqdori qayta ishlanayotgan don, uning sifati, oqlash jarayonlarni to’g’ri olib borish, oqlash uskunalarning rusumlari donning birinchi va ikkinchi marta oqlanishiga bog’liq. Donni birinchi oqlashdan so’ng hosil bo’lgan mahsulotlarning taxminiy miqdori jadvalda berilgan.

Oqlash jarayoni natijasida hosil bo’lgan mahsulotlar saralanib, bir xil sifatga ega bo’lganlari alohida ajratiladi. Oqlangan mahsulotlarni saralashda quyidagi jarayonlar bajariladi: kepak va mayda mag’iz elaklarda elanadi; don va mag’vzlardan ajratilgan gul qobig’i aspiratsiyalanadi. 39-jadval Donni birinchi oqlash natijasida hosil bo’lgan mahsulotlar Mahsulotlarning nomi Qayta ishlanganda olingan «vixod» % Valsedeka uskunasida Oqlash dastgohida tariq grechixa suli sholi Butun mag’iz 67,70 36,64 63,15 67,4 Don 15,24 48,50 12,80 10,9 Maydalangan mag’iz 1,05 3,30 2,40 4,2 Kepak 0,60 0,40 0,85 1,2 Qovuz 15,32 11,16 20,80 16,3 Jami: 100,00 100,00 100,00 100,00 40-jadval Maydalangan mag’iz va kepaklarni elash uchun zarur bo’lgan elak o’lchamlari Donning nomi Elak nomerlari (mm) Maydalangan mag’iz kepak proxod sxod proxod Tariq 0 1,4 №056 №056 Grechixa 1,6 x 20 №08 №08 Suli 0 2,0 * №063 №063 Maydalangan guruch 0 2,7 0 1,5 0 1,5 Arpa - - №056 Bug’doy - - №063 Maydalangan no’xat 0 2,5 0 1,0 0 1,0 * maydalanmagan yorma tarkibidagi maydalangan mag’iz uchun elak nomeri.

Oqlangan mahsulot tarkibidagi mag’iz yorma ajratuvchi uskuna yordamida ajratiladi. Oqlash jarayonida hosil bo’lgan ikkinchi darajali mahsulotlarni: elash uchun zarur bo’lgan elakning o’lchamlari jadvalda berilgan. Oqlangan mahsulotlarni saralash. Kepak va maydalangan mag’iz elash uskunalarida, aerodinamik xususiyatga ega bo’lgan qovuz esa aspirator yordamida ajratiladi. Aralashmadagi oqlanmagan donlar ajratilgandan so’ng takroriy oqlashga yuboriladi. 115-rasm. Oqlangan mahsulotni saralash: 1-oqlovchi uskuna; 2-elovchi uskuna; 3-aspirator;4-yorma ajratuvchi uskuna. Agar aralashma tarkibidagi mahsulotlarni ajratish mumkin bo’lmasa, takroriy oqlash uchun oqlangan aralashmaning hammasi yuboriladi. Shuning uchun ikkita oqlash chizmasi qabul qilingan. Birinchi chizmada oqlash jarayonida oraliq aralashmadagi oqlangan va oqlanmagan mag’iz ajratilmay takroriy oqlashga yuboriladi.

Rasmda berilgan chizmaning kamchiligi shundaki, oqlangan va oqlanmagan donlardan iborat aralashma texnologik uskunalar uchun yuklama bo’lib, takroriy oqlashda oqlangan donlar maydalanib, butun yormaning «chiqishi» kamayib ketadi. Bu chizmaga asosan murtagi mo’rt bo’lgan donlar (sholi, grechixa)ni oqlab bo’lmaydi. Ikkinchi chizmaga asosan oqlangan aralashma tarkibidagi oqlangan va oqlanmagan donlar ajratilib, oqlanmaganlari takroriy oqlashga yuboriladi. Oqlash jarayoni. Oqlash jarayoni ikki variantda tuzilishi mumkin: – texnologik chizmaga ko’ra oralatib mag’iz ajratish bilan; – konveyer usuli bilan. Dastlabki don

116-rasm. Donni oqlash: a-murtak jarayon o’rtasida tanlab olinmaydi; b-murtak jarayon o’rtasida tanlab olinadi; 1-oqlash uskunasi; 2-burat; 3-aspirator; 4-yorma ajratuvchi uskuna; K – kepak; M-maydalangan mag’iz; yo-yorma. Birinchi usulning mohiyati shundan iboratki, oqlash mahsulotlarni bo’lishda toza holdagi don va yormabop don mag’zi ajratiladi. Bu ajratilgan donni yoki maxsus ajratilgan oqlash texnologik tizimida yoki dastlabki oqlash tizimida qayta oqlashni amalga oshirishga imkon beradi. Texnologik chizmaning ikkita modifikatsiyasi berilgan: oqlanmagan donlarni dastlabki oqlash tizimiga (A) va oqlanmagan donlarni maxsus sxodli tizimga (B) qaytaradigan. Texnologik chizmalarga asosan oraliqdagi ajratish bilan oqlash natijasida toza holda mag’iz (sholi, suli, grechixa) hosil bo’ladigan va mag’iz hamda don parchalanishning ishonchli usuli mavjud bo’lgan donlar uchun oqlash jarayoni tuzilgan. Tariq donini oqlashda ham toza holdagi suli hosil bo’ladi va ularni dondan ajratishning asosiy imkoni mavjud. Biroq hozirgi kungacha texnologiyada fizik belgilaridagi arzimas farq uchun tariq mag’zi va donini bo’lishning ishonchli usuli yo’q.

117-rasm. Mag’izni oqlash jarayonida ajratib olish texnologiyasi: A - asosiy yoqlash sistemasiga donlarni qaytarib yuborish; b – sxod fraksiyalarini oqlash sistemasiga donlarni qaytarib yuborish; a d –asosiy don; s d – sxodli don; M– kepak; Ya–mag’iz; L–qovuz. Shuning uchun tariq konveyer usulida oqlanadi. Xuddi shu usul bilan shilib olinadigan ustki po’stlog’i bilan mustahkam bog’langan yormabop donlar ham oqlanadi. Natijada, turli darajada ishlov berilmagan, qisman ishlov berilgan donlarning taqsimlanishiga imkon bermaydi. Oqlashning konveyer usuli ko’rsatilgan. Konveyer usulining mohiyati shundan iboratki, bunda ko’p martali ketma-ket oqlash ma’lum samaradorlikka erishgunga qadar takrorlanadi. Bunda nazorat testi sifatida aralashmadagi oqlanmagan don miqdori chegaralanadi. Oqlashning ketma-ket keladigan sikllari miqdori qayta ishlov berilgan donning xususiyatlariga, shuningdek alohida

bosqichlardagi uning samaradorligiga bog’liq. Masalan, bir dekali oqlovchi uskunalardan foydalanib, tariqni konveyer usulida uning ketma-ket tizimlari soni to’rttaga yetadi. Xuddi shunday miqdordagi sikllar perlovka va arpa yormasi texnologiyasida arpani g da qo’llanadi. 118-rasim.Yormani konveyer usulida oqlash texnologiyasi: d – don; ya – mag’iz; d – maydalangan mag’iz; q – qovuz; 1 s.s. 2 s.s. – I va II oqlash uskunalari. Ma’lumki, maydalanmagan (yanchilmagan) yormalar texnologiyasida konveyer usulini qo’llash kamroq samara beradi, bu mag’izning yuqori darajada maydalanishi va mahsulotlarning katta miqdorda aylanishi bilan bog’liq. Mag’izni oraliqda ajratish usuli qator afzalliklarga ega: – maydalanish pasayishi hisobiga butun mag’izning chiqish miqdori ortadi (taxminan 2–3,5% ga); – mahsulotlarning aylanishi taxminan 2–2,1 marta kamayadi; – qayta ishlov berishga sarflanadigan solishtirma energiya xarajati kamayadi.

Eslatma. Mahsulotlar aylanishi jarayonida kelayotgan mahsulotlar haqiqiy miqdori nisbatiga, ya’ni donning dastlabki miqdoriga teng bo’lgan aylanish koeffitsiyenti bilan baholanadi. Sayqallash va jilolash jarayonining prinsipial tuzulishi. Ma’lumki, sayqallash va silliqlash – bu asosan, tashqi qobiq qoldiqlarini, qisman yoki to’liq ichki po’stloqni, aleyron qavat va murtakni yo’qotishdir. Sayqallash va silliqlash o’rtasidagi farq faqat yuzasiga ta’sir ko’rsatish jadallashidan iborat (don va mag’iz yuzasiga ishlov berishdir) zarur darajada va yetarlicha sayqallash hamda silliqlash avvalo texnologiya maqsadlari yoki tayyor mahsulotning chiqish miqdori va sifati bilan aniqlanadi. Shundan texnologiyaning tuzilishi ham ta’sir etishi yoki tizimlarning ketma-ket sikllari soni ham aniqlanadi. So’nggisi har doim yagona tizimdagi ta’sir etishi (sayqallash) jadalligi va jarayonining sifati bilan bog’liq. Alohida tizimlardan jadallikning ortishi mag’zilar maydalanishining ortishiga va maydalanmagan yorma chiqishining kamayishiga olib keladi. Maydalanadigan yormalar texnologiyasida mayda raqamli yormalar va kepak chiqishining ortishiga olib keladi. Sayqallash va silliqlash tizimlarining umumiy miqdori texnologik jarayonda bittadan yettitagacha o’zgarib turadi. Biroq maydalanmagan yormalar texnologiyasida bu miqdor asosan beshtadan ortiq emas, maydalanmagan yormalar texnologiyasida esa olti-yettitadan ko’p emas. Turli texnologiyalar uchun sayqallash va silliqlash tizimlarining soni haqidagi ma’lumotlar keltirilgan.

41-jadval Maydalangan va maydalanmagan yormalar oqlash va jilo berish sistemalarining soni Yormabop don Yormalarning asosiy turlari Sistemalarining sonlari Oqlash Jilo berish Jami Grechixa maydalanmagan - - - Tariq maydalanmagan 1 - 1 Suli maydalanmagan 1 - 1 Arpa Maydalangan «perlova» 3 3 6 Arpa maydalangan - - 1 No’xat maydalanmagan - 1 1 Bug’doy maydalanmaga n 3 3 6 Makkajo’xor i Maydalangan oqlangan 4 - 4 Sholi maydalanmaga n 4-5 1 5-6 . Tizimlar soni bittadan ko’p bo’lmagan texnologiyalar biror-bir mahsulotlarni oralatmay saralash yoki maydalangan va kepakning mayda fraksiyalarini oralatib saralash bilan ketma-ket ishlov berish yordamida (konveyer usulida) amalga oshiriladi. Sayqallash jarayonining umumiy jadalligi yoki chiqarib tashlangan periferik qavat miqdori yadroni sayqallashga kelgan massaga nisbati turli donlar uchun har xil va bu avvalo oxirgi mahsulot – yormaning sifati bilan belgilanadi. 9. Yorma tayyorlash texnologiyasida maydalash yoki qirqish

$Bu jarayon faqat maydalanadigan yormalar texnologiyasida ishlatiladi. Un texnologiyadagi maydalash va omixta-yem texnologiyasidagi jadal maydalashdan farqli ravishda yorma texnologiyasidagi maydalash jarayonlar majmuini ifoda etadi, buning natijasida yadro o’lchamlari 1 dan 4 mm gacha bo’lgan zarrachalarni hosil qiladi. Bunda butun jarayon unsimon zarrachalar haddan tashqari ko’p hosil bo’lishi bilan davom etmasligi kerak. Jarayonni optimallashtirish uchun don avvaldan yirikligiga ko’ra fraksiyalarga saralanishi mumkin. Maydalash uchun maxsus qirquvchi valli dastgohlar va bolg’a shaklidagi maydalagichlar, shuningdek maxsus yuza shaklidagi barabanli maydalagichlardan foydalaniladi. Qirquvchi valli dastgohlardan foydalanilganda kichik nishabli silindr hosil qiluvchi jarayon, maydalash va un tortish texnologiyalarini eslatadi. Bunday texnologiyada arpa yormasi ishlab chiqarishda pensakani (oqlangan va qisman maydalangan) aralashmalari hosil bo’lishiga imkon yaratadi. Maxsus o’zaro perpendikular vallar joylashishi arpadan perlovka yormasi va bug’doy doni texnologiyasida, «poltava» yormasi olishda foydalaniladi. Tez aylanuvchi valni vint chizig’i bo’yicha 2,5 mm qadamli va balandligi 3 mm li rifle o’yiladi, sekin aylanuvchilar kichik nishabli silindr hosil qiluvchi bo’yicha riflelar soni bir santimetrda uchtani tashkil qiladi. Ish jarayoni tez aylanuvchi val tezligida 4 m\s da va 1,5–2,5 oraliqcha va tegishli solishtirma yuklamada amalga oshiriladi. Bundan maydalangan don o’zining uzun o’qi bilan sekin aylanuvchi valning yonma-yon joylashgan riflelarining va «o’tkir uch» uchlardan$