Don va don mahsulotlarining fizik va kimyoviy xossalari

Yuklangan vaqt:

27.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

773.365234375 KB

Ko'chirib olish

Don va don mahsulotlarining fizik va kimyoviy xossalari Reja: 1. Don va don mahsulotlarning fizik xossalari 2. O’z-o’zidan saralanish 3. Don massasining g’ovakligi 4. Issiqlik sig’imi va o’tkazuvchanligi 5. Harorat o’tkazuvchanligi 6. Qatlamli va uyali o’z-o’zidan qizish 7. Pastki va vertikal – qatlamli o’z-o’zidan qizish 8. Don uyumining o’z-o’zidan qizishida mikroorganizmlarning o’rni 9. Don uyumlarining saqlanish sharoiti va ularni kuzatish usullari 10. Donning kimyoviy tarkibi

1. Don va don mahsulotlarining fizik xossalari Donning fizikaviy-kimyoviy xossalari. Donning fizikaviy-kimyoviy xossalarini ularning turli jihatlarini aniqlaydigan katta miqdordagi ko’rsatkichlar bilan baholashadi. Ularning hammasi ahamiyatli darajada un yanchish, yorma va omixta-yem ishlab chiqarishning turli texnologik jarayonlari konkret rejimlarini tanlab olishga ta’sir qiladi. 3-sxema. Donning fizikaviy-kimyoviy xossalari. Geometrik xarakteristikalar Yagona don hajmi Yagona don yuzasi shakl koeffitsiyentlari Sferalilik Qismlarning og‘irlik nisbati Yiriklik Yetilganlik Tekislik Gigroskopiklik namlik namlik Shishasimonlik Zichlik absolut og‘irlik Hajm og‘irligi tabiat o‘zakning yopishqoqligi qismlarning kimyoviy mutanosibligi o‘zakning yopishqoqligi Tashqi ishqalanish koeffitsiyentii Ichki ishqalanish koeffitsiyenti Vitanie tezligi Yorugʻlilik Sochiluvchanlik Saqlanuvchanlik Ustun hosil qilish qobiliyati Texnologik Endospermning xarakterli xususiyatlarini aniqlovchi ko‘rsatkichlar. Donning tuzilish – mexanik xossalari Donning anatomik tuzilishi va mik - rostrukturasining o‘ziga xos xususiyatlari Endospermning o‘lchamlari, shakli va o g‘irlik ulushini aniqlaydigan ko‘rsatkichlar Donnig fizik - kimyoviy xossalari Nazariy

Keltirilgan sxema donning fizikaviy-kimyoviy xossalarining ko’rsatkichlari donning texnologik xossalari, texnologik jarayonlarini yuritishga ta’siri bo’yicha guruhlashtirishning variantlaridan birini ko’rsatadi. Har qanday don uyumi saqlash davrida hisobga olinishi lozim bo’lgan muayyan fizik xossalarga ega bo’ladi. Fizik xossalarga: sochiluvchanlik, o’z- o’zidan saralanish, g’ovaklik, har xil gaz va bug’larga nisbatan sorbitsionlik, (gaz va bug’larni o’ziga singdirishi), issiqlik sig’imi, harorat o’tkazuvchanlik, issiqlik va namlik o’tkazuvchanlik kiradi. Bu xossalardan to’g’ri va mohirlik bilan foydalanish mutaxassislar zimmasiga yuklatiladi. Don uyumi sifatini oshirish, shuningdek donni qayta ishlash bilan bog’liq bo’lgan barcha korxona va tashkilotlarda hamda un ishlab chiqarishda donning to’xtab qolishi, tizimlarda donlarning ushlanib qolinishini oldini olishga imkon beradi. Donning fizik xossalari mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish jarayonlarida, shu jumladan, donlarni xirmonlarga joylashtirish, quritishning zamonaviy usullarini tatbiq etish, donni qayta ishlash bilan bog’liq jarayonlarda tebranma transportyorlarni qo’llash va donlarni yirik inshootlarda (siloslar, zamonaviy elevatorlar, metall bunkerlar va h.k.) saqlashda ayniqsa muhimdir. Don massasi ikki fazali dispers sistema (don va havo) bo’lib, sochiluvchan material hisoblanadi. Yaxshi sochiluvchanlik donni noriyalar, transportyorlar, pnevmotransportyorli uskunalarda aralashtirish joylash, omborxona va transportlarga joylash va boshqa texnologik jarayonlarda yengillik tug’diradi. Donni ortish-tushirish ishlarida sochiluvchanlik xususiyatlaridan keng ko’lamda foydalaniladi. Bu prinsipga bog’liq holda un va yorma zavodlarida don elevatorlari vertikal uslubda qurilgan. Maxsus noriyalar yordamida elevatorning yuqori qavatiga ko’tarilgan don massasi o’zining to’kiluvchanligi xususiyatiga ko’ra maxsus tarnovlarda belgilangan mashinalarga oqib tushadi. Silosli elevatorlarda yuklash-tushirish jarayonlari ham yuqoridagi prinsipga asoslangan. Omborxonalarni don massasiga to’ldirish darajasi ham

sochiluvchanlikka bog’liqdir: sochiluvchanlik qanchalik yuqori bo’lsa, silosning to’lishi shunchalik tez va yaxshi bo’ladi. Shuningdek, sochiluvchanlik omborxonalarni statistik hisoblashda qo’llaniladi. Donning sochiluvchanligi don omborlari, un, yorma va omixta-yem zavodlari, yuklash-tushirish uskunalari va omborlarni loyihalash va ularni ekspluatatsiya qilishda muhim ahamiyatga egadir. Odatda don massasining sochiluvchanligi uchun ishqalanish burchagi va tabiiy qiyalikni o’lchash yo’li bilan aniqlanuvchi ishqalanish koeffitsiyenti xarakterlidir. Ishqalanish burchagi deganda don massasining biror yuzada sirpana boshlaydigan nisbatan kichik burchak tushuniladi. Don massasining tabiiy qiyaligi yoki og’ish burchagi deganda tekis yuzaga erkin to’kilayotgan don hosil qilgan konussimon shaklning yuzaga nisbatan burchagi tushuniladi. 33-rasm.Tabiiy qiyalikni o’lchaydigan qurilma. 1-sig’im; 2-shtativ; 3- burchak o’lchaydigan asbob (transportir). Donning sochiluvchanligiga ko’pgina omillar ta’sir etadi. Bularning eng asosiylari quyidagilardir: donning granulometrik tarkibi va granulomorfologik xarakteri (shakli, o’lchami, don yuzasining tuzilishi va ko’rinishi), namlik, aralashmalar turi va miqdori, material, don massasi oqib tushadigan yuzaning

shakli va tuzilishi. Yuzasi silliq, sharsimon shaklga ega bo’lgan urug’lardan (no’xat, tariq, lupin) tashkil topgan don massasi yuqori sochiluvchanlikka, shuningdek nisbatan kichik ishqalanish burchagi va tabiiy oquvchanlik qiyaligiga ega bo’ladi. Bu turdagi donlarning sochiluvchanlik xususiyatiga yuqoridagi omillar nisbatan sezilarsiz ta’sir etadi. Donning shakli sharsimonlikdan qanchalik chetlansa va qanchalik uning yuzasi g’adir-budir bo’lsa, don massasining sochiluvchanligi shuncha kichik bo’ladi. Misol qilib sholi, arpa va suli donlarini olish mumkin. Mazkur donlarning sochiluvchanligiga boshqa omillar ham ta’sir ko’rsatadi: masalan namlik, mineral va organik aralashmalar, don massasi harakatlanayotgan yuzaning xarakteriga ham bog’liq bo’ladi. Agar don massasida begona aralashmalar mavjud bo’lsa, uning sochiluvchanligi pasayadi. Don massasi tarkibidagi yengil aralashmalar (poxol, somon va boshqalar) miqdori ortib ketsa, shuningdek notekis yuzali begona o’t urug’lari ko’p miqdorda bo’lsa sochiluvchanlik umuman yo’qolishi mumkin. Bunday donlar dastlabki tozalashdan o’tkazilmaguncha ularni silos elevatorlarga joylashga ruxsat etilmaydi. Namlikning ortib ketishi don massasi sochiluvchanligini yetarlicha tushirib yuboradi. Faqatgina sharsimon shaklga ega donlar bundan mustasnodir. Quyidagi jadvalda don massasining tabiiy qiyalik burchagi berilgan: 6-jadval Don massasining tabiiy qiyalik burchagi O’simlik Tabiiy qiyalik burchagi grad. O’simlik Tabiiy qiyalik burchagi grad. -dan -gacha -dan -gacha Bug’doy 23 38 Arpa 28 45 No’xat 24 31 Makkajo’xori 30 40 Soya 25 32 Kungaboqar 31 45 Vika 28 33 Kanakunjut 34 46 Oziq.dukkak 29 35 SHoli 27 48

Yasmiq 25 32 Suli 31 54 Zig’ir 27 34 Ajriqbosh 29 45 Javdar 23 38 Esparset(bargak) 39 57 Tariq 20 27 Tabiiy qiyalik burchagining o’simlik turi va namlikka bog’liq holda o’zgarishini quyidagi 7-jadvalda ko’rishimiz mumkin: 7-jadval Donning turi va namlikka bog’liq holda don uyumi tabiiy qiyalik burchagining o’zgarishi O’simlik turi Don namligi, % Tabiiy qiyalik burchagi, grad. O’simlik turi Don namligi, % Tabiiy qiyalik burchagi, grad. Bug’doy 15,3 22,1 35,0 30,0 35,0 38,0 Suli 14,6 20,7 32,0 41,0 Javdar 11,1 17,8 23,0 34,0 Burilukkak (lupin) 12,7 21,2 30,5 30,5 Arpa 11,9 17,8 28,0 32,0 No’xat 13,0 35,0 27,0 31,5 Jadvaldan ko’rinib turibdiki, nisbatan kattaroq bo’lgan don massasida ifodalangan bu donlarning sochiluvchanligiga boshqa omillar ham sezilarli ta’sir etadi. Namlik ko’pgina donlarning sochiluvchanligiga kuchli ta’sir etadi. Namlik ta’sirida donning ishqalanish burchagi hamda koeffitsiyenti ham o’zgaradi. 8-jadval Turli namlikda donlarning ishqalanish burchagi va koeffitsiyenti O’simli Don Ishqalanish burchagi, grad. Ishqalanish koeffitsiyenti

k turi nam- ligi, % Po’lat yuzad a Randalang an taxtada Transporty or tasmasida Po’lat yuzad a Randalang an taxtada Transpo rt yor tasmasid a Bug’doy 13-35 17-35 19-38 25-40 0,306- 0,700 0,344-0,781 0,445- 0,839 No’xat 15-35 4-22 5-23 6-27 0,070- 0,404 0,087-0,425 0,105- 0,510 Bahorgi vika (xashaki no’xat) 11-35 6-27 6-29 10-36 0,105- 0,510 0,105-0,554 0,176 – 0,726 Soya 13,43 5 6-26 8-27 6-33 0,105- 0,488 0,140-0,510 0,105- 0,650 Ozuqavi y dukkakl ar 13-35 5-23 6-26 8-31 0,087- 0,425 0,105-0,488 0,140- 0,600 2. O’z-o’zidan saralanish Ma’lumki saqlashga qabul qilingan don massasi hech qachon bir turda bo’lmaydi. Ularning tarkibida turli og’ir va yengil aralashmalar mavjud bo’ladi, shuningdek donlar bir xilda yetilmagan va 1000 donasining vazni hech qachon bir xil bo’lmaydi. Bu esa donni qabul qilishda, ya’ni ombor yoki elevatorlarga joylashtirishdagi to’kilish jarayonida don og’irligi va tarkibidagi turli aralashmalar miqdori hamda turiga qarab, o’z-o’zidan saralanib qolishiga olib keladi. Don massasini tashishda, joylashtirishda va transportyor lentalaridagi harakatidan turli tebranma ta’sirlar natijasida yengil aralashmalar, gulqobiqli urug’lar, puch donlar saralanib, don uyumining yuqori qatlamiga to’planib qoladi. Og’ir aralashmalar,

$yirik va to’liq pishgan og’ir donlar (1000 donasining vazni bo’yicha) uyumning pastki qismiga joylashib qoladi. Donlarning o’z-o’zidan saralanishi ko’pincha ularni silos elevatorlarga joylashda kuzatiladi. 9-jadval Don massasini silosga joylashtirishda o’z-o’zidan saralanishi Chiqarish, № Hajm og’irligi, g\l Begona o’t urug’lari % Chiqindi organik fraksiyalar % Yengil aralashmalar % Ezilgan donlar % Puch donlar % 1 704,0 0,32 0,14 0,55 1,84 0,09 2 706,5 0,34 0,04 0,51 1,90 0,13 3 708,5 0,21 0,04 0,36 1,57 0,11 4 705,0 0,21 0,04 0,35 1,99 0,10 5 677,5 1,01 0,65 2,14 2,20 0,47 O’z-o’zidan saralanish oqibatida don uyumining silos devorlariga yondashgan qismida ko’plab puch, yengil, ezilgan donlar, chang, begona aralashmalar va boshqalar to’planadi. Albatta, bunday yerlardagi don uyumining hajm og’irligi past bo’ladi. Misol uchun, donining hajm og’irligi silosning markaziy qismida joylashgan uyumlarning 1g/l 550 – 660 kg, periferiyada (silos devorlarida) esa 400 – 440 kg ni tashkil etgan. Don uyumini silos elevatorlarga yuklashdagi o’z-o’zidan saralanishni sxematik tarzda rasmda aks ettirilgandek ifodalash mumkin. Bu ayniqsa, donni o’z oqimi bilan bo’shatish uslubiga asoslangan omborxonalar uchun maqbuldir.$