Чорвачилик тармоғида ишлаб чиқаришни ташкил қилиш ва режалаштириш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

153.5 KB

Ko'chirib olish

Чорвачилик тармоғида ишлаб чиқаришни ташкил қилиш ва режалаштириш Режа: 1. Чорвачиликда хўжалик юритиш тизими. 2. Подани такрор ишлаб чиқариш ва пода айланмаси . 3. Чорва моллари маҳсулдорлигини ва чорвачилик маҳсулотлари етиштиришни режалаштириш 4. Ем-хашак баланси ва режасини тузиш. 5. Чорва молларининг зотини яхшилаш ва наслчилик-селекция ишларини такомиллаштириш. 6. Чорвачилик маҳсулотларини қайта ишлаш ва сотиш тизимларини ривожлантириш.

Чорвачиликда хўжалик юритиш тизими Чорвачилик тизими дейилганда чорва моллари сонини ўстириш ва таркибини яхшилаш, махсулдорлигини мунтазам ошириб бориш ҳамда маҳсулот бирлигига қилинадиган харажатларни камайтириш, умуман, чорва моллари ва чорвачилик воситаларидан мақсадга мувофиқ фойдаланиш орқали уни энг самарали тармоққа айлантиришни таъминлайдиган ташкилий-иқтисодий, технологик ва техникавий тадбирлар йиғиндиси тушунилади (10-чизма). 10-чизма. Чорвачилик тизимининг асосий элементлари Машиналар тизимиТехникавий Бино-иншоотлар тизими Автоматлаштириш ва механизациялашТашкилий Чорвачилик тизими Технологик Подани такрор ишлаб чиқариш Наслчилик ишлари Зооветеринария тадбирлари Чорва молларни боқиш усуллари Маҳсулотларни қайта ишлашОзиқа етиштиришЧорва молларини сақлаш усуллари Меҳнатни ташкил қилишРежалаштириш тизимиИхтисослаштириш ва жойлаштириш Бошқариш тизими Иш жараёнларини ташкил этиш Нормалаштириш ва нормативлар

Чорвачиликни юритиш тизимлари подани такрор ишлаб чиқариш, чорва молларини қиш ва ёз пайтларида асраш ва боқиш усуллари, ем-хашак етиштириш манбалари, тармоқнинг интенсивлиги, бир бош чорва моли ва 1 гектар ем-хашак майдонига қилинадиган меҳнат ва маблағ харажатлари даражаси ҳамда 1 гектар ер майдони ҳисобига етиштирилган маҳсулот миқдори билан фарқланади. Чорвачилик тизимининг ташкилий-иқтисодий элементлари тармоқни оқилона ихтисослаштириш ва ташкилий тузилишини белгилаш, ишлаб чиқаришни режалаштириш, ташкил этиш ва бошқариш, меҳнатни илмий асосда ташкил этиш ва унга ҳақ тўлаш, норма ва нормативлардан унумли фойдаланиш каби тадбирлар мажмуасини ифодалайди. Тизимни тўғри режалаштириш ва бошқариш, ишчи-ходимлар меҳнатини тўғри ташкил этиш ва меҳнатга ҳақ тўлашнинг илғор усулларини жорий этиш, моддий рағбатлантириш тизимидан унумли фойдаланиш, иқтисодий ресурслардан самарали фойдаланиш тармоқнинг иқтисодий барқарорлигини таъминлашда ва ривожланиш суръатларини ўстиришда катта аҳамият касб этади. Технологик омиллар чорвачилик тизимининг энг асосий элементларидан бири ҳисобланиб, унинг таркибига қуйидаги тадбирлар киради: - подани такрор ишлаб чиқариш тизими – кенгайтирилган таркор ишлаб чиқариш ҳажмини таъминлаш мақсадида пода таркибини яхшилаш, чорва молларидан унумли фойдаланиш муддатларини оптималлаштириш, маҳсулдор сигирларнинг қисир қолиши ва ҳисобдан чиқарилиши нисбатларини камайтириш, биринчи қочиришда уларнинг ёшини тўғри танлаш ва маҳсулдорлигини ошириш тадбирлари йиғиндисидан ташкил топади. - наслчилик ишлари тизими – чорва молларининг маҳсулдор ва касалликларга чидамли зотларини яратиш, наслдор чорва молларини сақлаш ва урчитиш ишларини яхшилаш чоралари билан характерланади. Бу иш

билан асосан давлат ёки хусусий наслчилик хўжаликлари қонунчиликда белгилаб берилган тартибда иш олиб боради. - зооветринария тадбирлари тизими – чорва молларининг турли касалликларга чалинишини олдини олиш ва профилактика тадбирларини амалга ошириш, касалликка чалинган чорва ҳайвонларини самарали даволаш орқали уларнинг маҳсулдорлигини оширишга хизмат қилади. - чорва молларини боқиш тизими – уларнинг маҳсулдорлиги ва маҳсулот сифатига таъсир кўрсатувчи энг муҳим омил саналади. Илмий асосланган озиқа рационлари асосида тўйимли элементларга эга бўлган озиқлантириш маҳсулдорликни оширишга, чорва молларининг соғлом бўлишига ва маҳсулот сифатини яхшилашга имкон яратади. Озиқлантиришнинг силос-концентрат, сенаж-концентрат ва бошқа усуллари озиқ рациони таркиби ва тўйимли микроэлементлар билан бойитилиши жиҳатидан бир-биридан фарқланади. Озиқ рационида керакли элеметларни ҳисобга олмаслик маҳсулдорликнинг пасайиб кетишига ва чорва молларининг касалликларга чалинишини оширишга олиб келади. - чорва молларини сақлаш тизими – чорвачилик тизимида муҳим омиллар қаторига киради. Ишлаб чиқаришнинг механизациялашув даражасининг ошиши муносабати билан чорва молларини сақлаш шароитларини яхшилашга имкон берувчи янги усуллар жорий этилмоқда. - озиқа етиштириш тизими – бутун чорвачилик тизимини ташкил этишнинг асосий бўғинларидан бири сифатида эътироф этилади. Мустаҳкам озиқа базасига эга бўлмасдан туриб, чорва молларининг маҳсулдорлигини ошириш ва маҳсулот сифатини яхшилаш мумкин эмас. Чорва моллари зоти маҳсулдор ва соғлом бўлса ҳам озиқа етишмаслиги унинг сифат кўрсаткичларини тушириб юборади. Озиқа базасини яратишни алмашлаб экиш тизими ва экинлар таркибини оқилона жойлаштириш билан биргаликда ҳал этмоқ лозим. Чорвачилик тизимининг техникавий элементлари чорва молларини сақлаш ва боқиш даврида ишлатиладиган бино-иншоотлар, молхоналар, қўл

меҳнатини енгиллаштирадиган механизация ва электрлаштириш воситалари, машина-ускуналардан унумли фойдаланиш тадбирларини мужассам этади. Чорва моллари сақланадиган бинолар кенг, қуруқ ва турли касалликларга чалинишга қарши профилактик талабларга жавоб бериши, кенг механизациялашганлиги билан ажралиб туриши лозим. Чорвачиликнинг у ёки бу тизимига иқтисодий баҳо беришда қуйидаги кўпсаткичлардан фойдаланилади: - давлат томонидан чорвачилик маҳсулотлари ва уларнинг турлари бўйича сотиб олиш буюртмалари бажарилишини таъминланиши; - ҳар 100 га ем-хашак майдонига чорва моллари сони ва маҳсулдорлиги тўғри келиши; - чорва молларининг махсулдорлиги, бир бош молга тўғри келадиган харажатлар; - ем-хашак бирлигига етиштирилган маҳсулотлар миқдори; меҳнат унумдорлиги ва маҳсулот таннархи. Подани такрор ишлаб чиқариш ва пода айланмаси Подани такрор ишлаб чиқариш қуйидаги талабларга риоя қилишни тақозо этади: - подани тўлдириш учун қолдирилган ёш молларни ўз вақтида урчитиш; - подадан она моллар сифатида фойдаланиш муддатларини белгилаш, қисир қолдирмаслик, серпуштларини кўпайтириб бориш; - ёш молларни нобуд қилмасдан тўла сақлаб қолиш, уларни парвариш қилишни яхшилаш, 18-24 ойликка етганда сотиш учун 400-500 кг етказиш; - интенсив ўстириш ва семиртиришни ташкил қилиш; - молларни урчитиш ва уларнинг болалаш календарь муддатларини тўғри белгилаш, чорва моллари зотини бутун чоралар билан яхшилаш.

Чорва моллари улардан унумли фойдаланилгандан кейин ёки қариганлиги, зотининг пастлиги ва бошқа сабабларга кўра маҳсулдорлигини пасайтирганлиги ёхуд пастлиги учун подадан чиқарилади, брак қилинади. Пода нормал ҳолда ташкил қилинганда сигирлар ҳар йили ўртача 10-12 фоиз миқдорида брак қилиниши керак. Подани тўлдириш дейилганда брак қилинган моллар ўрнини тўлдириш учун молларни асосий подага ўтказиш тадбирлари тушунилади. Бунинг учун ёш моллар ичидан энг яхшилари танлаб олинади ва алохида парвариш қилинади. Улар мақсадга мувофиқ ёшга ва оғирликка етганда асосий подага ўтқазилади. 3-жадвал Чорва турларининг биологик хусусиятлари Қорамол Чўчқа Қўй От Қуён Бўғозлик даври, кун 240-320 110-130 242-156 310-410 28-35 Биринчи урчитиш, ёши, ой 18-20 8-10 12-18 36-48 4-6 Куйикиш муддати, кун 21-28 28-21 13-20 16-27 - Моллардан самарали фойдаланиш муддати, ой 8-12 4-5 5-6 12-15 3-5 Серпуштилиги, бош сони 1 6-16 1-3-5 1 6-9 Бир ёшли мол ва унинг туғилган вақтидаги вазни нисбати 1:8,5 1:130 1:18 1:7,5 - Пода таркиби деганда айрим жинс ва ёшдаги моллар гуруҳларининг маълум муддатларда умумий подадаги салмоғи тушунилади. Маҳсулот етиштиришда она моллар ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлганлиги учун пода структураси шу моллар салмоғига кўра белгиланади. Масалан, йирик шаҳарлар ва саноат марказлари яқинда жойлашган сутчилик хўжаликларида подада сигирларнинг салмоғи 60-70 фоизни, сут- гўштчилик хўжаликларида 45-50 фоизни, гўштчилик хўжаликларида 30-35 фоизни ташкил қилади.

Пода айланмаси – бу, молларни ишлаб чиқариш ва хўжалик ихтисосига кўра улар бош сонининг ёш ва жинс гуруҳлари бўйича маълум муддат давомида ўзгариб туришидир. Пода айланмаси режаси турли тармоқларининг хусусиятига кўра турли хўжалик муддатларига – калнедарь йилига, яйлов ва оғилхона даврига, чорак (квартал) ва ойга тузилиши мумкин. Масалан, қорамолчиликда чорва молларининг ёши ва жинси бўйича ҳаракатини тўла ҳисобга олиш ва акс эттириш учун пода айланмасини йиллик ва чораклар бўйича тузиш кифоя. Сигирлар гуруҳига ўтган ғунажинлар ўрни бир ёшдан катта бўлган бузоқлар ҳисобига тўлдирилади. Талаб қилинадиган ғунажинлар сони сигирларни бракка чиқариш салмоғига ва улар бош сонини ўстириш суръатига қараб пода структураси белгиланади. Пода айланмаси кирим қисмининг «бузоқ олиш» қоторида молларни қочириш ва бузоқ олиш режасига кўра режалаштириладиган йилда сигирлар, ғунажинлар ва бузоқлардан олинадиган бузоқлар кўрсатилади. Бир ёшдан катта новвослар ҳисобидан урчитишга қўйиладиган бузоқларнинг бракка чиқариладиганлари ўрни тўлдиради. Чорва молларининг бошқа гуруҳларида подани янгилаш учун қолдириладиган моллардан ташқари моллар подадан чиқарилади. Подада сигирлар салмоғи 40% бўлганда қорамолларни бошқа ёш ва жинс гуруҳлари қуйидагича бўлиши керак: - ғунажинлар - 5% - ёшдан катта бузоқлар - 8% - ёшгача бузоқлар - 19,6% - ёшдан катта новвослар - 8% - ёшгача новвослар - 19,4% Поданинг мақсадга мувофиқ таркиби аниқлангандан кейин чорва молларининг йил давомида ўзгариши режалаштирилади. Пода айланмаси йил бошига бўлган, йил давомидаги кирим - чиқими ва йил охирида бўладиган моллар сонидан иборат бўлади. Йил бошида бўладиган (ҳайвонлар) моллар

сони инвентаризация актидан олинади. Айланманинг кириш қисми режалаштирилган йилда олинган бузоқлар, кичик гуруҳдан кирим, сотиб олиш (новвосчилик хўжаликларидан ёки бошқа манбалардан) шу тизимдаги бошқа хўжаликдан олиш кабилардан иборат бўлади. Айланманинг чиқим қисмида эса катта гуруҳларга ўтказиш, боқувга қўйиш, мажбуриятлар ва шартномаларни бажариш учун гўштга топшириш, хўжалик ичида фойдаланиш учун сўйиш, шу тизимдаги бошқа хўжаликларга ўтказиш ва табиий йўқотишлардан иборат. Йил охирида бўладиган бош сони қабул қилинган таркибига кўра аниқланади. Асосий пода бўйича айланмани ўтказишда энг аввало, белгиланган меъёр бўйича нечта ҳайвон подадан чиқиб кетиши кўрсатилади. Подадан қарилиги ёки маҳсулдорлигини йўқотганлиги учун чиқариладиган буқа ва сигирлар етарли семизликда бўлса, гўштга топширилади. Агар семизлиги етарли бўлмаса, уларни семиртириш учун боқишга қўйилади ва боқувдаги йирик ҳайвонлар гуруҳида кўрсатилади ва шу гуруҳга кирим қилинади. Подадан чиқарилган буқалар 1 ёшдан катта новвослар ҳисобига тўлдирилади. Агар улар зотли новвослар бўлмаса, сотиб олишлар ҳисобига тўлдирилади. Подадан чиқарилган сигирлар эса, асосан йил бошига бўлган ғунажинлар, бўғоз бузоқлар ҳамда 1 ёшдан катта бузоқлар ҳисобига тўлдирилган ҳолда кирим қилинган. Йил охирида бўладиган ғунажинлар 1 ёшдан катта бузоқлар ҳисобига тўлдирилади. 1 ёшдан катта бузоқлар ва новвосларни подадан чиқариш учун йил охирига қолдирилгандан ташқариси гўштга топширилади. Хўжалик ичида фойдаланилади ҳамда насл учун сотилиши мумкин. Сигир ва ғунажинлар туққандан кейин 2 ой давомида қочирилади. Туққан сигирларни қочириш учун подадан режалаштирилаётган йили чиқиб кетадиган сигирлар қочириш режасидан чиқарилади ва 10 ой сут бергандан кейин боқувга қўйилади ёки гўштга топширилади.

Чорва моллари маҳсулдорлигини ва чорвачилик маҳсулотлари етиштиришни режалаштириш Хўжаликда сут етиштиришнинг календар режасини ишлаб чиқиш бизнес- режаси ҳамда чорвачилик бригада ва фермерга бериладиган йиллик ишлаб чиқариш топшириқларининг асосий бўлими ҳисобланади. Ойлар ва кварталлар бўйича сут ҳажмини аниқлаш учун сигирларнинг туққан вақтига кўра режалаштирилган йилини календарь ойларининг қайси сут бериш ойида қанча сигир бўлганлигини аниқлаш талаб қилинади. Режалаштириш мақсадлари учун бир сигир бир йилда неча ой сут беришини аниқлаш сигирларни туққандан кейин қачон қочирилганига боғлиқ. Агар сигир туққандан сўнг биринчи ойда қочирилса, у ҳолда сут бериш ойи 10 ойга тенг бўлади. Сигир туққандан кейин қанча кеч қочирилса, сут бериш ойи шунча кўп бўлади. Лекин шуни эсда тутиш керакки, сигирларнинг сут маҳсулдорлиги биринчи 3 ойда юқори бўлиб, ундан кейин аста-секин камая боради 10 ойда йиллик сутнинг 20% ни беради, холос. Ундан сўнг бу даража янада камайиб бориб, сигир берган сути билан унга қилинган харажатни қопламайди, сут етиштиришнинг иқтисодий самарадорлиги камаяди. Шунинг учун сигирдан 10 ой сут соғиб олиш энг самарали давр ҳисобланади. Бу масалада сигирлар туққандан кейин 2 ой мобайнида қочирилиши режалаштирилгани учун 10 ой сут соғиб олиш режалаштирилган. Сут бериш ойларида қанча сигир борлигини аниқлаш учун олдинги йилда қочирилган сигирлар тўғрисида маълумотлар ва сигирларни қочириб, бузоқ олиш режасидан фойдаланамиз. Бунда ойнинг биринчи ярмида (1-15 кунлари) туққан сигирларни шу ойда, ойнинг иккинчи ярмида (16-30 кунлари) туққан сигирлардан келаси ойда сут олишни режалаштирамиз. Режалаштирилаётган йилнинг ҳар бир календар ойида сут бериш ойлари бўйича аниқланган сигирлар сонини бир сигирнинг шу ойларда берадиган

сутига кўпайтириш орқали ойлар ва кварталлар бўйича соғиб олинадиган сут ҳажми аниқланади. Ойлар ва кварталлар бўйича сут етиштириш сигирларнинг бош сони билан бир қаторда уларнинг маҳсулдорлигига ҳам боғлиқдир. Сигирларнинг сут маҳсулдорлигини аниқлаш учун уларнинг олдинги 3-5 йилдаги маҳсулдорлик даражаси асос қилиб олинади. Қорамолчилик бўйича етиштириладиган гўшт ҳажмини туғилган бузоқлар вазни, ёши ва подадан чиқарилган бузоқларнинг йил давомида ўсган вазни ҳамда боқувдаги катта ва ёш бузоқларни боқиш натижасида ўсган вазни йиғиндисидан иборат бўлади. Йил давомида етиштирилган гўштнинг ўстирилган вазнини қуйидаги формула бўйича аниқлаш мумкин:      НБ Ч К ЙБ ЙО Б Б Б Б Б Б У       Бунда: Ў Б - йил давомида етиштирилган маҳсулот ўстирилган вазн, Б ЙБ -йил бошида бўлган молларнинг жами вазни, ( ц ), Б ЙО - йил охирида бўлган молларнинг жами, вазни ( ц ), Б Ч - йил давомида жами чиқим қилиш молларнинг вазни ( ц ), Б К - йил давомида ташқаридан подага келиб тушган молларнинг вазни ( ц ), Б НБ -йил давомида нобуд бўлган йирик ҳайвонларнинг вазни ( ц ). Ойлар ва кварталлар бўйича гўшт етиштириш ва сотиш ёки жойлаштириш режасини тузиш айланмаси йирик молларнинг ёши ва жинси бўйича йил давомида қанчаси қайси ойда подадан чиқарилиши, подадаги катта молларнинг (сигир ва буқаларни) неча кун боқувда бўлиши аниқланади. Чорвачилик тўғри ташкил килинган хўжаликларда бузоқлар 2 ёшга етган даврида вазнини 300-350 кг , новвосларни эса 350-400 кг га етказиш мумкин. Бунинг учун тез ўстириш ва семиртириш усулларидан фойдаланиш талаб қилинади.

Подадаги катта сигирларни гўштга топшириш ва хўжаликда сўйилишдан олдин боқилиши (семиртириш) керак. Сигирлар сутдан чиққандан (10 ой лактацияси тугагандан) кейин боқувга қўйилади. Ёш молларни ўстиришни ташкил қилишда қуйидаги ўртача суткалик ўсиш суръатларидан фойдаланилади. Бу маълумотлар корхонанинг табиий- иқтисодий шароитларига, йирик ҳайвонларнинг зоти, боқиш рациони, даражаси ва усулига кўра турлича бўлиши мумкин. Боқувдаги катта ёшдаги молларнинг ўртача суткалик ўсиши 500 грамм дан белгиланган. Подада сигирлар салмоғи - 40% бўлишини таъминлаш учун режалаштирилган йилда туғилган бузоқларнинг бир қисмини подадан чиқариш ва уларни бошқа молларнинг гўштга ўстирувчи хўжаликларига топширилиши талаб қилинади. Бир ёшдан икки ёшгача бўлган бузоқларни гўштга топширишда уларнинг туғилган вақти ўртача суткалик ўсиш ва қайси ойда 300-350 кг га етиши аниқланади ва унга кўра гўштга топшириш ойи белгиланади. Урчитишдаги буқалар ўзи етарли оғирлик ва семизликда бўлганлиги учун улар подадан чиқарилганда (вўбраковка қилинганда) семиртиришга қўйишнинг хожати бўлмайди ва гўштга топширса бўлаверади. Ем-хашак режаси ва ем-хашак балансини тузиш Турли чорва молларини боқиш тартиби мамлакатимизнинг у ёки бу зонасидаги мавжуд ем-хашак турларига, уларни етиштириш усулларига, чорва молларини асраш ҳамда тармоқнинг интенсивлик даражасига кўра белгиланади. Чорвачиликда фойдаланиладиган ем-хашаклар турли хилларга бўлинади. Ем-хашаклар асосан қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ёки уни қайта ишлашдан ҳосил қилинади. Ҳайвон маҳсулотларидан тайёрланадиган озиққа сут ва унинг чиқиндилари гўшт, балиқ, суяк унлари ва бошқа чорвачилик чиқиндиларидан тайёрланган озиқларга суяк уни, фосфор ҳар хил тузлар ва таркибида турли микро элементлар бўлган емлар киради.

Ҳар бир қишлоқ хўжалик зонаси ва корхонасида ем-хашак етиштиришни тўғри ташкил қилиш ва чорванинг озиқ базасини мустаҳкамлаш чорва молларини озиқлантиришни мақсадга мувофиқ ташкил қилишнинг асосий шарти чорва рационида моллар ўзлаштириши учун зарур хамма моддалар мавжуд бўлган ем-хашаклар оптимал тартибини танлаб олиш ва маҳсулот бирлигига энг кам озиқ бирлиги сарфлашдир. Озиқ рациони чорва молларига бериладиган ем-хашак турларини ва уларнинг озиқ меъёридаги салмоғини ифода қилади. Озиқ рациони ҳар бир чорва тури бўйича ҳар қайси корхонанинг ўзига хос хусусиятларини, яъни ем-хашак турлари, уларни етиштириш усуллари ва йўллари ҳисобга олинган ҳолда белгиланади. Озиқ рациони чорва молларининг биологик эҳтиёжларини тўла қондириш ва ем-хашак сарфига чорва молларини асраш усуллари ва моллар махсулдорлиги катта таъсир қилади. Маҳсулдорлик қанчалик катта бўлса, маҳсулот бирлигига шунчалик кам ем-хашак сарф қилинади. Чунки чорва молларининг ҳаётини сақлаб туриш учун талаб қилинадиган ем бўлса, у шунча кўп маҳсулот ўсишига тақсим қилинади. Масалан, сигирлардан 2000 кг сут олинганда 1 кг сут етиштириш учун 1,4 кг озиқ бирлиги , 125 гр оқсил модда, 3000 кг сут олинганда 1,14 кг озиқ бирлиги сарфланади. Айрим турдаги ем-хашакка, ширали озиқ, сувли, дағал ва кўк озиққа бўлган талаб шу турдаги чорва моли учун қабул қилинган рациондаги унинг салмоғига кўпайтирилади. Юқоридаги мисолда сигирлар учун қабул қилинган рациондаги ширали озиқлар 22 фоизни ташкил қилиши керак бўлганда режалаштирилган маҳсулот учун талаб қилинадиган ширали озиқларнинг умумий ҳажми 9029 ц ни (41041х22):100 ташкил қилади. Зарур ем-хашак талабининг умумий миқдори аниқлангач, ем-хашак баланси тузилади. Балансда ем-хашакнинг ҳамма турлари кўрсатилади. Балансда ем-хашаклар жисмоний холидагина эмас, балки озиқ турлаларида ва ўзлаштириладиган оқсил моддалари тарзида ҳам ҳисобга олинади. Чорвачиликнинг ишлаб чиқариш дастурини режалаштиришда энг асосий эътибор унинг ем-хашакка бўлган талабини тўғри аниқлашга қаратилиши керак.

Хўжаликларда чорвачиликнинг ем-хашакка бўлган талаби икки даврга режалаштирилаётган календарь йилга ҳамда режалаштирилаётган йилнинг ҳосилидан келаси йилнинг ҳосилига бўлган даврга аниқланади. Режалаштирилаётган календарь йилга ем-хашакка бўлган талабни аниқлаш ем- хашакка бўладиган сарфларни ҳамда чорвачилик маҳсулотлари таннархини аниқлаш учун зарур. Чорва молларининг ўртача йиллик сони ва боқиш меъёрларига кўра чорвачиликнинг ем-хашакка бўлган талаби аниқланади. Чорва йирик молларини боқишни ташкил қилишда рационга қўйиладиган зоотехник талаблар тўла ҳисобга олиниши керак. Хўжаликда қўлланиладиган рацион ҳам зоотехник талабларига ҳамда иқтисодий талабларга, яъни чорва молларининг юқори маҳсулдорлигини таъминлаш учун турли-туман ва тўйимли бўлиши билан бирга рацион қиймати арзон бўлишини таъминлаш керак. Ем-хашак баланси икки қисмдан иборат бўлиб, биринчи қисмида талаб қилинадиган ем-хашаклар, иккинчи қисмида етиштириладиган ем-хашаклар ва фарқ кўрсатилади. Агар айрим ем-хашак турлари бўйича бирор-бир фарқ содир бўлса, уни бартараф қилиш чоралари кўрилади. Бунда асосий эътибор корхонанинг ўзидаги ички имкониятларни ишга солишга қаратилиши керак. Бунинг учун биринчи навбатда боқиш рационига риоя қилган ҳолда ўзаро бир-бирининг ўрнини қоплайдиган экинларнинг ҳосилдорлигига кўра экин майдонларини қайта кўриб чиқиш, кам ҳосилли экинларни юқори ҳосиллиги билан алмаштириш ёки экинларнинг ҳосилдорлигини ошириш тадбирларини кўриш талаб қилинади. Чорва молларининг зотини яхшилаш ва наслчилик-селекция ишларини такомиллаштириш масалалари Сўнгги йилларда мамлакатимизда чорва моллари зотини яхшилаш бўйича бир қатор ишлар амалга оширилмоқда. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси

Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 25 февралдаги қабул қилинган 82-сонли “Чорвачиликда насилчилик ишларини жадаллаштириш чора –тадбирлари туғрисида”ги қарорига асосан “Насил-хизмат” республика насилчилик уюшмаси ташкил қилинган. Аммо бу олиб борилаётган ишлар етарли эмас. Шуни ҳисобга олиб қишлоқ хўжалик корхоналари, деҳқон ва фермер хўжаликлари чорва моллар зотини яхшилаш масаласини давлат ўз зиммасига олиши керак. Чунки, бугунги кунда насилчилик билан шуғилланадиган хўжаликлар ва фермерлар давлат томонидан қўллаб-қувватланмасдан туриб, ишни амалга оширишлари қийин. Шуни ҳисобга олиб биринчи навбатда фаолият кўрсатиб келаётган наслчилик заводларини давлат тасарруфига ўтказиш тавсия қилинади. Шундай қилиб, мулк давлат тасарруфида бўлган хўжаликлар ҳам фаолият кўрсатади. Бундай хўжаликлар яқин 5-10 йил фаолият кўрсатиши, сўнгра давлат тасарруфидан чиқарилиши мумкин. Қоракўлчиликка ихтисослашган хўжаликлар ширкатга айлантирилиб, ички хўжалик юритиш механизми такомиллашиб бормоқда. Бугинги кунда барча ихтисослашган қорақўлчилик хўжаликларида меҳнат оилавий пудрат асосида ташкил қилинган, асосий воситалар ширкат аъзоларига тақсимлаб берилган. Қўйлар оилавий пудратчиларга шартнома асосида бириктириб берилган. Сарф-харажатлар чек усулида олиб борилмоқда.Бир қараганда ихтисослашган қорақўлчилик хўжаликларида иқтисодий ислоҳотлар амалга оширилаётгандек кўринади. Республика бўйича қорақўлчилик соҳасини бошқариш “Ўзбек қоракўли” компаниясига ва унинг вилоят ташкилотлари зиммасига юкланган. Бозор муносабатлари шароитида бу ташкилотлар қоракўлчилик хўжаликларга хизмат кўрсатувчи бўлишлари керак. Аммо, уларнинг иш услуби эскича маъмурий буйруғбозлик асосида олиб борилмоқда. Шунингдек, хўжаликларини бошқариш услубиётида ҳам маъмурий буйруқбозлик асорати сақланиб қолган.

Юқоридагиларни ҳисобга олиб,қоракўлчиликка ихтисослаштирилган хўжаликларда ички хўжалик юритиш механизмини ва қўйга эгаликни қуйидагича ҳал қилиниши керак. Наслчиликка ихтисослашган хўжаликлар давлат тасарруфига олиниши ва мулк давлатники бўлиши керак. Бу хўжаликлар илмий муассасалар билан қоракул қўйларини зотини яхшилаш, фан-техника ютуғларини амалиётга жорий қилиш ва шу асосда бошқа хўжаликларни зотли қўйлар, қўчқорлар билан таъминлаб туришлари керак. Шундай қилинганда, қоракўл терилари сифатини юқори бўлиши ва қоракўлчиликда наслли қўйларни сақлаб қолиш имконияти яратилади. Товар маҳсулот етиштирувчи хўжаликларда ички хўжалик юритиш механизми ва қўйга эгалик қилиш қуйдагича ҳал қилиниш мумкин: -меҳнат оилавий пудрат асосида ташкил қилиниб, қўйлар пудратчиларга шартнома асосида бириктириб берилади, қўйнинг эгаси жамоа бўлади ва жамоанинг ҳар бир аъзосига унга тегишли мулкий пай (улуши) берилади. Пудратчи хўжалик билан тузилган шартнома асосида маҳсулот етиштиради ва етиштирган маҳсулоти учун иш ҳақи олади, сарф-харажатлар чек усулида олиб борилади. Шартномадан ортиқ етиштирган маҳсулотнинг (қоракул тери, жун, гўшт, қўзи) бир қисми пудратчига натура ёки пул ҳисобида берилади. Шунингдек, меъёрда кўрсатилган сарф-харажатдан тежаб қолган қисмининг (шартнома бажарилган ҳолда) маълум фоизи пудратчига берилади. -қўйлар, яйловлар ва сут тармоқлари шартнома асосида маълум даврга 10 йилдан кам булмаган муддатга, ижарага берилиши мумкин.Ижарачи шу хўжаликда кўпдан бери ишлаб келаётган чўпонлар, мутахасислар бўлиши мумкин. Хўжалик билан ижарачи ўртасида ижарачи ўртасида ижара шартномаси тузилади. Бунда етиштирилаётган маҳсулотнинг бир қисми (шартномада белгиланган) хўжаликка берилади. Ижара ҳақини қўшиб ёки алоҳида ҳисоблаш мумкин. Маҳсулотнинг қолган қисми ижарачиники бўлади ва бу маҳсулотни у эркин тассаруф этиш ҳқуқига эга булади.Ижарачи

маълум муддатдан сўнг ижарага берилган қўйлар ва сув тармоқларни сотиб олиши мумкин. -мустақил фермер хўжаликлари тузилиши мумкин. Бунда фермер маълум миқдордаги кўйни сотиб олиш керак. Қўйлар бош сонига қараб яйлов ва сув тармоқлари бириктириб берилиши керак бўлади.Қўйлар бош сонига қараб яйлов ва сув тармоқлари бириктириб берилиши керак бўлади. Қўйлар сотиб олишда дастлабки даврда қўйлар баҳосининг камида 70 фоизини тўлаши керак, қолган қисмини эса 3 йилдан кўп бўлмаган муддатга тўлаши лозим. Бу ҳолатда фермер мулкка ва етиштирилаётган маҳсулотга тўла эгалик қилади. Мулкчилик ва хўжалик юритиш шаклларидан қаътий назар тармоқ хўжарикларини солиқлардан қуйдагича табақалашган ҳолда озод қилиш лозим: -яхши яйловларга эга бўлган тоғ ва тоғ олди минтақаларида лалми ерларда ғалла етиштириш имкониятлари мавжутлигини эътиборга олиб, ер солиғини 50 фоиз қилиб бергилаш; -чўл минтақаларидаги хўжаликларни ер солиғидан тўла озод қилиш ; -қоракўлчилик минтақасида фаолият юритаётган ишчиларни даромад солиғи ва ҳар хил туловлардан озод қилиш. Қоракўлчилик ширкат хўжаликларида иқтисодий ислоҳотларни чуқирлаштиришнинг бундай чора-тадбирлари мамлакатимизда мавжут чўл, чала-чўл ва яйловлардан самарали фойдаланиш асосида чорвачилик маҳсулотлари ишлаб чиқаришни кўпайтиришда ва валюта тушимларининг ошишида, қоракулчилик ҳудудида яшовчи 2 млн. дан ортиқ аҳолининг иш билан банд бўлиши ва улар турмиш шароитларининг яхшиланишида муҳим аҳамият касб этади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 25 февралда қабул қилган 82 сонли “Чорвачиликда наслчилик ишларини жадаллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қароридаги асосан “Насл- хизмат” Республика наслчилик уюшмаси ташкил қилинган.

Чорвачиликда зооветеринария хизмати кўрсатиш сифати ҳам бевосита тармоқ самарадорлигини белгиловчи асосий омиллардан биридир. Ҳозирги кунда эса зооветеринария хизмати кўрсатишни туманларда ташкил қилинган ветеринария даволаш станциялари томонидан амалга оширилмоқда.. Бироқ, улар томонидан фақат: куйдирги, оқсил, қутириш, қоқшол ва сил касалликларигагина вакциналар ажратилаётганлиги натижасида чорвачилик хўжаликлари бошқа турдаги касалликлар ва дизенфекция учун зарур бўлган дори-дармонларни савдо шахобчаларидан вақтида олиш ва фойдаланишда катта қийинчиликларга учрамоқда. Ҳозирги кунда чорва молларини сунъий қочиришнинг амалдаги тизими йўлга қўйилган бўлиб, “Насил-хизмат” республика наслчилик уюшмаси ва унинг вилоятлар ҳамда туманлардаги бўлимлари фаолият олиб бормоқда (11- чизма).

11 -чизма Республикамизда қорамолларни сунъий қочиришни ташкил этиш тизими Манба: Ўзбекистон республикаси Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги Чорва молларини наслдорлигини яхшилаш масалал а ри ўз ичига қуйидаги чора-тадбирларни қамраб олмоғи мақсадга мувофиқ: 1. Чорва молларининг зотини, насл бериш, зотдорлик ва маҳсулдорлик хусусиятларини ошириш. 2. Зотдор чорва молларининг генофондини сақлаш ва янги зотларни яратиш. 3. Чорвачилик тараққий этган мамлакатлардан зотдор молларни олиб келиб, урчитишни ташкил этиш. Вилоят “Насл-хизмат” корхонаси шартномага асосан жойларда ташкил этилган сунъий қочириш пунктларини музлатилган наслли буқалар уруғи ва суюлтирилган азот билан мунтазам равишда таъминлайда Сунъий қочиришни амалга оширади Сунъий қочиришни амалга оширади Сунъий қочиришни амалга оширади Фермер хўжаликлариШиркат хўжаликлари Жойларда ташкил этилган сунъий қочириш пунктлариРеспублика “Насл-хизмат” корхонаси шартномага асосан музлатилган наслли буқалар уруғи ва суюлтирилган азот билан мунтазам равишда таъминлайда Деҳқон хўжаликлари Деҳқон хўжаликлари

4. Чорва молларининг ирсий имкониятларини кенгайтириш мақсадида сунъий қочириш тизимидан кенг ва унумли фойдаланиш. 5. Қоракўл териларини жаҳон андозаларига мос келувчи янги турларини яратиш. Чорвачилик маҳсулотларини қайта ишлаш ва сотиш тизимларини ривожлантириш Республикамизда чорвачилик тармоғи озуқа базасининг ўта қониқарсиз ҳолатга тушиб қолганлиги натижасида талаб даражасида маҳсулот ишлаб чиқаришга эришилмаяпти. Чорвачилик тармоғи самарадорлигини ошириш бўйича энг аввало маҳсулот ишлаб чиқариш таннархи камайтириш, қолаверса уни мақбул шароитларида ва баҳоларда сотишга ва ниҳоят чорвачиликнинг маҳсулот ишлаб чиқаришни кўпайтиришдан моддий манфаотдорлигини таъминлашга алоҳида эътибор бериш муҳим аҳамият касб этади. Ҳозирги кунда мамлакатимизда чорвачилик соҳасини ривожлантириш асосан уч йўналишда амалга оширилмоқда 1 12-чизма Чорвачиликни ривожлантиришнинг асосий йўналишлари 1 2-йўналиш1-йўналиш Чорвачилик соҳасини ривожлантириш- нинг асосий йўналишлари 3-йўналиш Четдан наслли молларни келтириш, чорва маҳсулдор- лигини оширишХўжаликларга қорамол сотиб олиш учун микрокредитлар ажратиш Мавжуд озуқа экинлари майдонларидан унумли фойдаланиш, экинлар ҳосилдорлигини оширишЗооветеринария пунктлари сонини кўпайтиришТурли ташкилотлар қошида чорвачилик ёрдамчи хўжаликларини ташкил этиш Чорва озуқа маҳсулотларини махсус шахобчалар орқали аҳоли ва фермер хўжалик-ларига етказиб бериш

Республикада чорвачилик сохасини ривожлантириш асосан уч йўналишда амалга оширилмоқда: Биринчидан – Чорва моллари сонини шахсий ёрдамчи, дехқон ва фермер хўжаликларида кўпайтириш мақсадида қорамол сотиб олиш учун микрокредитларни ажратиш.Турли ташкилотлар қошида қорамолчилик, паррандачилик, балиқчилик ва асаларичилик ёрдамчи хўжаликларини ташкил этиш. Иккинчидан - Чорвачиликда наслчилик ишларини яхшилаш мақсадида четдан наслли молларни келтириш, сигир ва таналарни сунъий уруғлантиришни қамраб олиш даражасини ва моллар махсулдорлигини ошириш. Зооветеринария сервис хизматларини янада кенгайтириш мақсадида зооветеринария пунктлари сонини кўпайтириш. Учинчидан - Озуқа базасини яхшилаш учун мавжуд озуқа экинлари майдонларидан унумли фойдаланиш ва озуқабоп экинлар ҳосилдорлигини ошириш. Ахоли ва фермер хўжаликларига омухта ем, шрот ва шелуха махсулотларини ташкил этилган махсус шахобчалар орқали етказиб бериш. Турли мулкчилик шаклидаги чорвачилик хўжаликлари, тайёрлов ташкилотлари ва қайта ишлаш корхоналари ихтиёрий равишда ишлаб чиқариш кооперациясига бирлашади. Ушбу ишлаб чиқариш кооперациянинг Устав фонди уни ташкил қилишга хохиш билдирган хўжалик ва корхоналаринингқўшган улиши ҳисобига шаклланади. Ҳар бир таъсисчи ўзи вушган улиш ҳиссасига боғлиқ равишда коорперация фаолиятини бошқариш қарорларига таъсир этиш ҳуқуқига эга бўлади. Хулоса қилиб айтганда, маҳсулотни сотиш имкониятига эга бўлган човадорларнинг маҳсулот ишлаб чиқариш имкониятларини оширишда, қайта ишлаш корхоналарининг эса тўла қувват билан ишлаб, оҳолига сифатли маҳсулотлар етказиб беришни кўпайтиришда таклиф қилинаётган ишлаб чиқариш коорперациялари катта аҳамият касб этади. Бундай тадбир иқтисодиёти эркинлаштириш шороитида мамлакатимиз аҳолисини

чорвачилик билан таъминлаш ва тармоқнинг экспорт салоҳиятини оширишга хизмат қилади. Республикамизда чорвачилик тармоғини жадал суръатлар билан ривожлантиришга жиддий эътибор билан қаралмоқда. Хусусан Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 23 мартдаги “Аҳолининг шахсий ёрдамчи, деҳқон ва фермер хўжаликларида чорва моллари бош сонини кўпайтиришни рағбатлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Қарорида бу тармоқни ривожлантириш бўйича давлат дастури қабул қилиниб, қуйидагилар кўзда тутилган: - аҳолини наслли моллар билан таъминлаш учун жойларда аукционлар ташкил этиш; - аҳоли тасарруфидаги чорва молларини сунъий қочириш ва касалликлардан ҳимоялаш мақсадида ҳар бир қишлоқ фуқаролар йиғини қошида зооветринария пунктлари ташкил этиш; - қишлоқ ҳудудидаги ҳар бир хонадонда ва деҳқон хўжаликларида чорва моллари бўлишига ва уларнинг бош сонини муттасил кўпайиб боришига эришиш; - қишлоқ жойларда ем-хашак ва озуқа сотиш билан шуғулланувчи омборлар тармоғига эга ихтисослашган савдо тармоқларини очиш; - чорва молларини сотиб олиш учун аҳолига имтиёзли микрокредитлар кредитлар беришни йўлга қўйиш;

$Адабиётлар 1. Узбекистон Республикасининг «Фермер хужалиги ту\рисида»ги конуни. Узбекистон,1998. 2. Каримов И.А. кишлок хужалиги тараккиёти - тукин хаёт манбаи: Биринчи чакирик Узекистон Республикаси Олий Мажлиси Х-сессиясида сузлаган нутк,1997йил 25-декабрь - Т.: «Узбекистон», 1998. 3. Салимов Б.Т., Хамдамов к.С., Юсупов М.С., Уроков Н.И. ва бошкалар. Дехкон ва фермер хужаликлари иктисоди. Укув кулланма. – Т.:Узбекистон ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жам\армаси, 2004. 4.Уральскиевуставки. www.uv2000.ru 5. Петранева Г.А. Экономика и управление в сельском хозяйстве, Академия, 2003. http://textbook.ru/catalogue/book/33320.html6. Попов Н.А. «Основу руночной агроэкономики и сельского предпринимательства», М.: Тандем, 2002, http://rbip.bookchamber.ru/description7897.htm$

O'xshashlar

Дехқончилик тармоқларида ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва режалаштириш

Қишлоқ хўжалик корхоналарининг ер ҳудудини ташкил қилиш ва режалаштириш

Хусусий чорвачилик

Чорвачилик билан шуғулланувчи хўжаликлар ва ҳиссадорлик жамиятларида ветеринария хизматини ташкил этиш

Соғлиқни сақлашни ташкил қилиш