Бодринг селекцияси ва уруғчилигининг хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

66.5 KB

Ko'chirib olish

Бодринг селекцияси ва уруғчилигининг хусусиятлари Режа: 1. Бодрингнинг селекция ва уруғчилигида аҳамиятга эга бўлган морфобиологик хусусиятлари. 2. Селекция ютуқлари ва асосий йўналишлари. 3. Уруғлик экинларни етиштириш технологиясининг хусусият - лари. 4. Уруғларнинг нав ва экиш сифатларини сақлаб қолиш ва яхши - лаш усуллари. 5. Меваларини териш, уруғларини ажратиб олиш ва сақлаш.

Бодринг – Cucurbitaceal – оиласининг Cucumis - авлоди C . Sativus – турига мансуб. Унинг 3 та кенжа тури мавжуд. Н.Н.Ткаченко бўйича С. sativus 3 тур хилга бўлинади: Var . vulgaris - оддий бодринг. Var . hermaphroditus – икки жинсли гулли бодринг ва Var . hardwickii - ёввойи бодринг. Очиқ майдон навларининг поялари ҳар хил узунликка эга ўрмаловчи лианалардир. Узунлиги бўйича калта 60 см гача, ўртача – 61-150 см. ва узун - 150 см дан баланд пояли навлари бўлиб, пояси нинг узунлиги бир неча сантиметр калта пояли навлари (пакана) ҳам мавжуд. Кўпчилик навлари моноподиал тарзда шохланади, ўсишнинг де тирминант типи ҳам бор. Шохланишига қараб бодринг навлари: а) кучли шохланадиган (8 тадан ортиқ ён шохлар ҳосил қилади), б) ўртача шохланадиган (5-8 тадан шохлар ҳосил қилади) ва в) кучсиз шохланадиган (1-4 шох бе ради). Суст шохланадиган баъзи детирминант навлари шохланмайди. Ёпиқ майдонларда экиладиган баъзи навлар учун шохланишнинг ўз – ўзидан идора этилиши хосдир. Улар 3 хил: 1.Поянинг учки кўртаги устунлик қилиб, ўсиш тўхтаб қолади, шу кўртак чимдиб олиб ташланса кейин шохланиш бошланади (Динзо-си нави). 2.Бош пояда бирданига бир нечта тугунча ўсиб бориши учун шохланиш тўхтаб қолади. Бош поянинг ҳосили йиғиштириб олингандан сўнг шохланиш бошланади (Эстафета, Сюрприз, Апрельский, Зозуля ва ҳ.з). 3. Бундай ўсимликларда 2-3 буғим ҳосил бўлгандан кейин ўсишдан тўхтайдиган охирги (детарминант) типдаги шохлар чиқиб, шохланишни тўхтатиб қолади. Уларда бош поянинг ўсиши ўсимликка нисбатан барвақт тугайди.

Меваларининг узунлиги бўйича 3-70 см гача, оғирлиги – 20-300 гр, ранги – оқдан тўқ яшилгача, текислиги – текисдан қовурғали ва ти канак думбоқчали бўлиши мумкин. Бодринг бир уйли икки жинсли ўсимлик эркак гуллари шода тар зида тугунчага бирлашган. Уларда 5 та чангчи бўлиб, уларнинг 4 таси бирлашиб ўсган, урғочи гуллари якка, баъзан 2-3 тадан бўлган, уруғчали, 3 уяли, тугунчада 4-5 та уруғ ҳосил бўлган. Гуллари ўсимликда униб чиққандан 35-55 кунда очила бошлайди. Урғочи гуллар эркак гулларга нисбатан 6-7 кун кейин очилади. Ўсимликларнинг пастки қисмида - фақат эркак гуллари, ўрта қисмида ҳам эркак ва ҳам урғочи гуллари, учки қисмида эса асосан урғочи гуллари жойлашади. Катта – кичиклиги ва фертиллиги бўйича (ўсимликда эркак гул) 4 хил бўлиб : 1. Юксак (97-98%) даражадан фертилликка эга энг йирик гул лар. (Улар новданинг биринчи қисмида бўлиб энди гулга кириётган ва ял писига гуллаган пайтда ҳосил бўлади.) 2. Фертиллиги юқори (йирик, ўсимлик қийғос гуллаганда новда нинг иккинчи қисмида очилади.) 3. Майда стерил гуллар новданинг иккинчи қисмида ўсимликлар қийғос гуллаганда очилади. 4. Ўсимликнинг учки қисмидаги майда стерил гуллар гулланиш нинг охирига келиб очилади. Узбекский 740 навида ўртача ҳар бир ўсимликда эркак гуллар 185-218 та, урғочи гуллар 65-75 та, Маргиланский навида 182-212 та эркак 50- 60 та урғочи гуллар ҳосил бўлиши аниқланган. Ўсишни идора этувчи гидрел ва композан моддаларига таъсир этириб эркак гулларнинг туғилишини кечиктириб, урғочи гуллар туғилишини кучайтириш мумкинлиги аниқланган.

Бодринг ҳашоротлар ёрдамида чангланади. Асосий ҳашорот аса ларилар бўлиб, бунда чумоли ҳам иштироқ этади. Чанглар 3 кун ўз чанглаш қобилиятини сақлайди. Чанг равшан ёруғлик ва юқори (27 – 30 0 С) ҳароратга бардош бера олмайди. Гуллар асосан эрталаб очилади. Эркак гуллар очилгандан кейин 1-2 кун урғочи гуллар эса 3-4 кунда сўлиб қолади. Бодрингнинг гермофродит гуллар ҳосил қиладиган, шунингдек, асосан эркак ва урғочи гул тугиб, қисман 2 уйли бўладиган хиллари ҳам бор. Селекцияда гетерозисни юзага чиқариш учун уларнинг ана шундай хусусиятидан фойдаланади. Бодрингда, айниқса иссиқ хоналарда ўстириладиган йирик мевали навларида партенокарпия ҳодисаси кенг тарқалган. Уруғи бўлмайдиган мевалар очилган меваларнинг товарлик сифатларини узоқроқ сақлаб қолишга ва меваларни кўпроқ вақт оралатиб, камроқ марта йиғиб олишга имкон беради. Ўсимликлардаги жами урғочи гул ларнинг ўртача 56.7 –66.7 % гулларида мевалар ҳосил бўлади, то етил гунча эса 27% мевалар сақланиб қолади. Меваларда ўртача 196-225 та, бир тўп ўсимликда эса 1052-1093 та уруғ ҳосил бўлган. Бундан ташқари 11-14% етилмаган уруғлар ҳосил бўлган. Етилиш даврининг охирига келиб (45-50 кунлик) уруғларнинг 1000 тасининг оғирлиги – 28 гр, унувчанлиги – 96-98% ни ташкил этади. Умуман ўртача бодрингда 1000 дона уруғ оғирлиги 15-25 грамм бўлиб, 1 кг да 40-60 мингта уруғ бўлади, 1м 3 ҳажмда омборхонада 600-650 кг уруғ сақлаш мумкин. Бодринг уруғи 6 – 8 йил унувчанлигини сақлаш мумкин, лекин 1-2 йили унувчанлиги юқори бўлади. 2. Селекция ютуқлари ва йўналишлари. Ўзбекистонда Фарғона во дийси ва Тошкент воҳасида қадимдан экилиб келинади ва халқ селек цияси йўли билан бир қанча жайдари навлардан популяциялар яратил ган. Ўзбекистонда илмий селекцияси ВИРнинг Ўрта Осиё тажриба станциясида бошланган.

Шу пайтда оқ тумшуқ нави популяцияси, Ташкентский – 86 (1952 й) навлари яратилган. Маҳалий навлар орасида тузлашга яроқли, тез пишар ва касалликларга чидамли навлари йўқ. Шунинг учун селекция ишларида Европа навларидан фойдалданиш лозим бўлди. Улардан ча тиштириш усули билан Куйлукский 262, Первенец Ўзбекистана 262 (1965), Ранний 646 (1964), Гулноз (Ўзбекский 740 х Парад) (1994 й), навлари яратилган. Ўзбекистонда ун шудрингга чидамли Парад ва Конкурент уни версал навлари ҳам районлаштирилган. Бодринг селекциянинг асосий йўналишлари қуйидагилардир: Очиқ майдонларда етиштириш учун салатбопп ва косервалашга яроқли нав ва дурагайлари ёпиқ майдонларда – салатбоп нав ва дура гайлар, қимматли ҳисобланади. Ҳар 2 майдонларда ҳам юқори ҳосилдорлик, кассалик ва зарарку - нандаларга чидамли, хушхўр, товар сифати яхши мева берадиган, маҳаллий шароитга мос ва транспортда ташиш учун мос навлар яра тиш селекциянинг асосий вазифаларидан ҳисобланади. Бундан ташқари очиқ майдонларда – ғалла, сабзавот экинларидан кейин пишиб етиладиган, такрорий экин учун мос, тезпишар, ҳосилни 1-2 терилгандан кейин ёппасига йиғиштириб олишга мослашган на в-лар яратиш мақсадга мувофиқ. Ёпиқ грунт учун – йилнинг турли фаслларида ўса оладиган, ҳар хил иншоотлар учун мос, тезпишарлиги бўйича ҳар хил, кўпроқ урғочи гуллар ҳосил қиладиган, совуққа ва кескин ҳарорат ўзгаришга чидамли навлар қимматлидир. Бодринг селекцияси усуллари селекция ишининг йўналишга қараб белгиланади. Жайдари навларни яхшилашда – уруғларнинг ярмини экиш усу лидаги оилавий танлаш усуллари, сўнгра яхшиловчи оммавий танлаш усули кўпроқ самара беради. Дастлабки популяциялар яратишда – по липлодия, мутация,тўқима экини, ген инженерияси усулларидан кенг фойдаланилмоқда.

$Бодринг селекциясининг асосий усулларидан бири дурагайлаш дир. Бунинг учун аввал навнинг модели яратилиб, ота ва она жуфт лари танланиб, танлаш усуллари ишлаб чиқилади. Бодринг селекцияси жараёни қўйидагича: колекцион (питомник) ёки дурагай питомник, селекцион питомник, назорат питомниги, даст лабки нав синаш, конкурс нав синови ва Давлат нав синашидан ибо рат. Чатиштирилган F1 да қуйидаги белгиларнинг доминантлиги кузати лади: қора туклилик – оқ туклиликдан. Йирик думбоқчали юза - силлиқ юзадан, яшил мевалар - оқ ран гдан, партенокарлик – оддийдан, тўрсимон мевалар – тўрсизликдан ва ҳ.к. Тезпишар навлар кечпишар навлар билан, калта палакли навлар узун палакли навлар билан чатиштирилганда F 1 да одатда оралиқ фор малар ҳосил бўлган. 3. Уруғлик ўсимликларни етиштириш технологиясининг ху суси ятлари. Бодринг мевалари истеъмол учун кўк ҳолида фойдаланилгани учун уруғлик ўсимликларни етиштириш технологияси озиқ - овқатга етиштириладиган технологиядан бироз фарқ қилади, лекин кўпгина умумий томонлари ҳам бор. Улар қуйидагилар: - ўтган йил бодринг экилган жойга, экилмаслиги керак (биологик ифлосланади); - уруғлик учун (категория уруғлардан фойдаланилади); - етиштириш давомида 20 т гўнг, N 150 150, Р 150 К 75 кг со линиши ке рак. Уруғлик мевалар 3.5 – 4 ойдан кейин етилиб пишади. Шунинг учун Ўзбекистон шароитида такрорий экин сифатида етиштириб уруғ олиб бўлмайди. Ўзбекистонда бодринг апрелнинг охирларида экилса ўсимликлар яхши ўсиб, ривожланиб, уруғлик мевалардан тўла шаклланиб сифатли уруғлар олиш мумкин. Мевалари етилиш даврига кирганда камроқ суғорилади. Уруғлик ўсимликларда ўсув регуляторларидан фойдаланиш мум кин. Ўсимликлар 2-3 та чинбарг чиқарганда 300-400 мл\л ҳисобидан гидрел ва$

композан сепилса ўсимликларнинг ўсиш секинлашади, урғочи гуллари ва тугунчалар сони кўпаяди, уруғ ҳосилдорлиги ошади. Ўсимликларда ҳар бирида ўртача 3 дона мева қолдирилса ҳосил энг юқори бўлган. Бунинг учун 2-3 марта кўк мевалар терилади. Бунда уруғ ҳосилдорлиги пасаяди, лекин уруғ сифати ошади. 4.Уруғларнинг нав ва экиш сифатларини сақлаб қолиш ва яхши лаш усуллари. Бодринг уруғчилигида аввало навларнинг механик ва биологик ифлосланишига йўл қўймаслик керак. Бунинг учун битта хўжаликда битта навнинг уруғчилиги йўлга қўйилгани маъқул. Агар бир нечта нав экилса очиқ майдонларда камида 1000 м, ёпиқ майдон ларда 500 м фазовий изоляция масофаси бўлиши лозим. Нав тозалаш ишлари ка мида уч марта ўтказилади: экинлар гуллаши олдидан, кўк мевалари пайдо бўлганда ва уруғлик мевалари етилганда. Апробация мевалари етилиб келаётганда ўтказилади. Яхши чанг ланиши учун ҳар 2 га ерга 5 та асалари уялари қўйилиши керак. Экинбоплик сифатларини яхшилаш учун оптимал температура, экиш муддатлари, озиқлантириш ва суғориш тартибига риоя қилиш, уруғликни ўз вақтида йиғиштириб олиш ва яхшиланган танлаш ишла рини олиб бориш керак. Уруғи учун танланганда суперэлита олиш учун умумий ўсимликлардан 5 %, элита 40-50%, 1 репродукция 70% яхши мева ларни танлаш мумкин. Уруғлар қуйидаги талабларга жавоб бериши керак. 1 категорияли уруғлар камида – 98%, 2 категорияли уруғлар- 96%, 3 категорияли уруғлар 90% тозаликка эга бўлиши керак. Экинбоплик сифатлари бўйича бодрингнинг 1 класс – унувчан лиги камида – 90%, 2 класс – унувчанлиги камида – 70% бўлиши ло зим. 5. Уруғлик меваларни териш, уруғларни ажратиб олиш ишлаш ва сақлаш. Мевалар навга хос рангга кирган, айримлари юмшаб қолган, ўсимликларнинг барглари билан поялари бироз қуриб бошлаган дав рида терилади. Мевалар сараланиб касалланган, майиб- мажруҳлари олиб ташланади. Етилмай

қолганлари 5-20 кун димлаб қўйиб етилти рилади. Бунинг учун мевалар қалинлиги 1-1, 5 м қилиб ёйиб қўйилади. Териш вақтида уруғларнинг намлиги 35-38% бўлади. Мевалар – уруғлар СОМ- 2 маркали машина, ёки қайта ускуналанган СК-5 ва СК-4 комбайнлари ёрдамида ажратилади. Уруғлар бижғитиб (2-3 кун) турпидан ажратилади. Турп қўлга олиб қисиб кўрилганда қўлда фақат уруғлар қолган даврда улар ювилиб центрифугага – ўтқазилади ва на млиги 13-14,5 % гача қуритилиб, сўнг бу намлик 8-10 % гача шамол латиб қуритилади. Уруғлар ОРС-2 маркали пневмоколония ва МОС – 2.5 маркали Пневмостолда зичлигига қараб сараланади. Мевалар – уруғлар чиқими экининг нави ва етилтириш шароитла рига боғлиқ бўлиб 1 т уруғлик мевадан – 15-25 кг уруғ олиш мумкин. Ўртача ҳар бир дона уруғлик мевадан – 5 г уруғ олинади. Ўртача уруғ ҳосилдорлиги гектаридан 150-200 килограммни ташкил этади.

Адабиётлар р ў йхати: 1. А. Абдукаримов Д.Т., Сафаров Т.С., Остонақулов Т.Э.. «Дала экинлари селекцияси, уруғчилиги ва генетика асослари». Тошкент., «Меҳнат», 1989 й. 2. Бўриев Х.Ч. «Сабзавот экинлари селекцияси ва уруғчилиги». Тошкент. 1999 й. 3. Бўриев Х.Ч., Бойматов К., Жураев Р., «Мева ва резавор мева экинлари селекцияси ва навшунослиги». Тошкент, «Меҳнат», 2001 й. 4. Веселовский И.А., «Селекция и семеноводство овощных и пло довых культур»., Ленинград., «Колос»., 1965 г. 5. Гусаева И.Н. «Яблоня в вашем саду»., М., изд. МГУ., 1992 г. 6. Кульков О.П., «Физиология и биохимия сезенного развития плодовых в Узбекистане»., Ташкент. «Фан»., 1978 г. 7. Мирзаев М.М., Собиров М.К. «Боғдорчилик»., Тошкент., «Меҳнат»., 1987 й. 8. Прохоров И.А., Потапов С.П. «Практикум по селекции и семе новодству овощных и плодовых культур»., М., «Агропромиздат», 1988 г. 9. Под ред. Озолина Г.П. «Орехоплодные в Узбекистане»., «Тош кент., «Меҳнат»., 1990 г. 10. Селекция и сортоведение плодовых и ягодных культур. (Под редакцией А.С.Татаринцева)., - М., 1981 г. 11. Собиров М., «Томорқа боғдорчилиги»., Тошкент., «Меҳнат»., 1991 й. 12. Трусевич Г.В. «Интенсивно садоводство»., М., «Россельхозиз дат»., 1978 г.

O'xshashlar

Сабзавот экинлари уруғчилигининг хусусиятлари

Ўзбекистонда ёпиқ грунт сабзавотчилиги селекцияси ва уруғчилигининг аҳамияти, ҳолати ва истиқболлари.

Сабзавот экинлари селекцияси¬нинг тарихи, предмети, асосий йўналишлари ва ютуқлари

Пиёздошлар селекцияси ва уруғчилиги

Куйчилик селекцияси