Сабзавот экинлари уруғчилигининг хусусиятлари - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Сабзавот экинлари уруғчилигининг хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

121 KB

Ko'chirib olish

Сабзавот экинлари уруғчилигининг хусусиятлари Режа: 1. Уруғчилик асослари. 2. Уруғларни экиш сифатлари. 3. Уруғни экишга тайёрлаш. 4. Уруққа физикавий омиллар таъсири .

Таянч иборалар: нав, уруғ, уруғ экиш сифатлари, нав сифати, категория, класс, репродукция, элита, суперэлита, апробатция, уруғчилик, бирламчи ва иккиламчи ҳужжатлари, ҳосилдорликни чамалаш, биологик ва механик ифлосланиш, нав янгилаш, уруғнинг унувчанлиги, саралаш, юқумсизлантириш, барбатёрлаш, термик ва кимёвий ишлаш, дражилаш. 1.Уруғчилик асослари. Сабзавотчиликнинг асосий мақсади экиладиган экинларнинг районлаштирилган нав - дурагайларининг юқори сифатли уруғлик материалларини экишдан иборат. Чунки, ишлаб чиқариш воситаси бўлган уруғ сабзавотлар етиштиришнинг самарадорлигини белгилайдиган омилдир. Сабзавот - полиз экинларидан ҳар йили мўл, сифатли ва арзон ҳосил олиш кўп жиҳатдан экиш учун фойдалинаётган уруғ сифатига, тозалиги, соғломлиги, маҳсулдорлиги, унувчанлиги кабиларга боғлиқ. Бу айниқса, суғориладиган деҳқончилик шароитида суғориладиган ер, ўғит, техника ва сувдан самарали фойдаланишни белгилайди. Шунинг учун республика Президенти ва ҳукумати, Вазирлар Маҳкамаси бутун қишлоқ хўжалик экинларининг уруғчилигини ривожлан-тиришга, уни тўғри ташкил этишга, ишлаб чиқаришни сифатли уруғлар билан таъминлашга алоҳида эътибор бериб келмоқда. 1996 йил Олий Мажлисда «Уруғчилик тўғрисидаги» қонуннинг қабул қилиниши бунга яққол мисолдир. Демак, районлаштирилган навларнинг тоза, сифатли, уруғларини кенг майдонларда экиш қишлоқ хўжалик экинларининг ҳосилдорлигини оширувчи омиллардан бири ҳисобланади. Шуни ҳисобга олиб нав уруғига жуда катта талаблар қўйилади. Уруғнинг асосан нав ва экиш сифатлари бўлади. Бу сифатлар ҳар бир экин экиш учун шу жумладан сабзавот - полиз экинлари учун ҳам Давлат стандарти (ГОСТ) томонидан белгиланади. Уруғнинг нав сифати деганда энг аввало унинг нав тозалик ёки ифлосланиш даражаси тушунилади. Навдор, тоза соф уруғларгина навнинг барча белги ва хусусиятларини, шу жумладан юқори маҳсулдорлигини ҳам тўлиқ наслдан-наслга ўтказади ва юқори ҳосил олишини таъминлайди.

Уруғлар нав сифати яъни тозалигига қараб 3 та (1,2 ва 3) категорияга ёки тоифага бўлинади. Экинларнинг нав тозалиги апробация ўтказиш йўли билан белгиланади. 2. Уруғлар экиш сифатига қараб учта: 1, 2, 3 – класс (синф) га бўлинади. Класслар қуйидаги кўрсаткичлар: унувчанлик, тозалик, унувчанлик қуввати, ўсиш кучи, ҳаётчанлиги, намлиги, 1000 тасининг массаси, касаллик-зараркунандалар, механик шикастланиш даражалари билан бир-биридан фарқланади. Бу кўрсаткичлар Давлат стандарти (ГОСТ) томонидан ҳар қайси экинлар учун алоҳида белгиланган. Нав ва экиш сифатлари бўйича Давлат стандарти талабларига жавоб берадиган уруғларга кондицияли ёки сертификацияланган уруғлар деб аталади. Суперэлита, элита уруғлар нав сифати 1-категория, экиш сифати 1- классдан кам бўлмаслиги лозим. 1, 2 репродукция уруғлар нав сифати 2 категориядан, экиш сифати 1-классдан кам бўлмаслиги шарт. Барча хўжаликлар товар майдонларида экиладиган уруғлар нав тозалиги 3 категориядан, экин сифати 2 классдан кам бўлмаслиги керак. Бундан паст кўрсаткичли уруғлар экишга рухсат этилмайди. Илмий тадқиқот институтларида, селекцион муассасаларида етиштирилган элита уруғларнинг соғлом, тоза ва маҳсулдор бўлишини таъминлашга қаратилган чораларга қарамасдан ишлаб чиқаришдаги барча уруғлик майдонларда ҳам қаътий назорат ўрнатилган тақдирдагина кутган натижани олиш мумкин. Чунки, нав ва экиш сифатлари юқори бўлган уруғларгина мўл ҳосил беради. Шунинг учун уруғчиликнинг зиммасига районлаштирилган ва истиқболли навлар уруғларини кўпайтириш билан биргаликда уларнинг нав ва экиш сифатларини юқори даражада сақлаш учун доимий назорат қилиш ҳам юклатилган. Экин навларини ишлаб чиқаришда тоза ҳолда сифатли қилиб сақлаш муҳим аҳамиятга эга. Чунки, ҳар бир нав аниқ морфологик, биологик, хўжалик қимматбаҳо белги-хусусиятларга эга бўлиб, ўзига хос ўстириш

технологияси (агротехника) қўллашни талаб этади. Шунинг учун уруғчиликда 2 хил назорат олиб борилади: 1 Уруғ назорати 2. Нав назорати. Бу назоратлар уруғ етиштириш, тайёрлаш, сақлаш, сотиш ва улардан фойдаланиш жараёнларини ўз ичига олган муайян чоралар тадбирлар йиғиндисидан иборат. жадвал. Категориялар (тоифалар) бўйича сабзавот-полиз экинлари уруғининг нав тозалик кўрсаткичлари Экин тури Категориялар бўйича нав тозалиги, % дан кам эмас Умумий ифлосланишдаги бошқа нав ва дурагайлар % дан кўп эмас I II III II категория III категория Хўраки тарвуз 99 98 90 - 1 Бойимжон 98 97 92 - 1 Горох 99 98 97.0 1 3 Қовун 99 97 92 - 3 Оқбош карам 98 97 85 - 3 Гул карам 98 95 85 - 3 Бош пиёз 98 95 85 - 2 Сабзи 98 96 85 - 2 Бодринг 98 96 90 - 2 Қалампир 99 97 96 - 1 Помидор 99 98 97 - 1 Редис 98 95 85 - 2 Турп 97 95 90 - 2 Шолғом 98 95 90 - 2 Салат 99 98 95 - 5 Хўраки лавлаги 98 95 90 - 2 Қовоқ 95 93 85 - 3 Фасоль, ловия 99 98 97 1 3 Нав ва уруғ назорати қоидаларига қўра, бирор хўжалик экиш учун нав ва экиш сифатлари паст уруғлардан фойдаланиш ҳуқуқига эга эмас.

Хўжаликлар экишдан олдин агар уруғлар бошқа уруғлар билан ифлосланган бўлса тозалашлари, касалланган бўлса, дорилаб соғломлаштиришлари, нам бўлса, қуритишлари хуллас уларни стандарт талабларига тўлиқ жавоб берадиган ҳолатга келтиришлари лозим. Бу мумкин бўлмаса, умуман уруғлар алмаштирилади. Нав ва уруғ назорати давлат қишлоқ хўжалик ташкилотлари, уларнинг ихтисослашган уруғчилик хўжалик-ларидаги вакиллари, шунингдек, хўжаликларнинг ўз мутахассис ходимлари томонидан олиб боралади. Шу муносабат билан нав ва уруғ назоратлар давлат ва ичкихўжалик назоратларга бўлинади. Хўжалик ичидаги назоратлар уруғликнинг нав ва экиш сифатларини ошириш учун барча агротехнологик ва уруғчилик тадбирларнинг ўз вақтида сифатли бажарилиши-ни назорат қилади. Давлат уруғ назорати давлат уруғлик инспекцияси томонидан олиб борилади. Давлат нав назорати асосан дала апробацияси йўли билан амалга оширилади. Давлат нав назорати - дала апробациясидан ташқари гуллаш олди уруғликларнинг навдорлигини текширишни йиғишолди уруғлик пайкалнинг касаллик, зараркунанда ва таъқиқланган бегона ўтлар билан ифлосланишини лаборатория, грунт ва оранжерия нав назоратларини ўз ичига олади. Лаборатория нав назорати - лаборатория шароити-да кимёвий усулларда (масалан 10 % NaOH ёрдамида) экин уруғининг тахминан нав тозалиги аниқланади. Грунт нав назорати – Илмий-тадтқиқот институтларида даврий равишда битта навнинг турли элита уруғлари нав тозалигини аниқлаш учун ташкил этилади. Оранжерия нав назорати - карамгуллилар тур ва хилларини, хўраки лавлагини бошқа лавлагилардан ифлосланишини 2-3 чинбаргли кўчат ўсимликлари ёшидаёқ аниқлаш учун ўтказилади.

Апробация деб уруғлик майдонларнинг нав тозали-гини аниқлашга, олинаётган ҳосилнинг уруққа яроқлигини белгилашга айтилади. Апроба ция қишлоқ ва сув хўжалиги Вазирлиги томонидан тасдиқланган махсус қўлланмага мувофиқ агроном-апробатордар томонидан ўтказилади. Уни ҳосилни йиғишгача ўтказиладиган ҳосилдорликни чамалаб аниқлашдан (прогнозлашдан) фарқлаш лозим. Прогнозлаш учун ёки ҳосилдорликни чамалаш учун кўпчилик экинларда учта кўрсатгични билиш етарли : 1. Майдон бирлигидаги ҳақиқий туп сонни, 2. Бир тупнинг маҳсулдорлигини, яъни ҳосил элементлар миқдорини, 3. Битта меванинг ўртача вазнини. Агроном - апробатор апробация ўтказишдан олдин қуйидагиларни билиши шарт: I. Апробация қилинаётган навнинг ҳужжатлари (уруғлик гувоҳномаси, навлик аттестати, ўтган йилги апробация акти кабилар) бор-йўқлигини. 2. Нав ўтоғи, уруғбошларни кузги ва баҳорги танлаш, икки йиллик экинларда гуллаш даврида нав текшируви ўтказилганлигини; 3. Апробация қилинаётган навнинг хўжаликдаги бош-қа навлар билан қўшилган- қўшилмаганлигини; 4. Апробация қилинаётган майдонда қандай ўтмиш-дош экин экилганлигини; 5. Майдоннинг бегона ўтлар билан ифлосланишини; 6. Тарқалиш изоляциясинииг нормасига риоя қилин-ганлигини; 7. Экин майдони ва ҳолатини; 8. Агротехнологик тадбирларнинг бажарилишини; 9. Кўтилаётган ҳосилдорликни. Апробация жараёни қуйидаги ишларни ўз ичига олади : 1. Апробация ўтказишга тайёргарлик. 2. Намуна олиш. 3. Намуналарни текшириш.

4. Ўтказилган апробация ҳақида ҳужжатлар тўлди-риш ва топшириш. Дала апробацияси кўпчилик сабзавот-полиз экинларда техник ёки тўла пишиш даврида ўтказилади (6-жадвал). жадвал. Сабзавот-полиз экинларида апробация ўтказиш даврлари Экин тури Экин ҳолати 1. Оқбош карам Бош етарли шаклланган.зич, вазни навга хос, барглари оқарган, устки барг ёйиқ. 2. Лавлаги, сабзи, турп, редиска, шолғом, петрушка, сельдерей Техник пишиш 3. Пиёз ва саримсоқ пиёз Пиёзбош устки қобиғи ва бўйни қурий бошлаган 4. Бодринг Ўсимликда айрим уруғбоп мевалар мавжуд ва оммавий ҳосил шаклланган 5. Помидор, қалампир, бойимжон. Тўла пишиш 6. Тарвуз, қовун, қовоқ. Тўла пишиш 7. Кабачка, патиссон Техник пишиш ва айрим уруғбоп мевалар ҳосил бўлган. Апробация қилинаётган нав бошқа экин ва навлардан тарқалиш изоляцияси қуйидаги жадвалда келтирилган. жадвал. Сабзавот - полиз экинлари уруғчилик майдонларида тарқалиш изоляциясининг нормалари. № Экин тури Чегараланган (фазовий) тарқалиш изоляцияси, метр ҳисобида Очиқ жойларда Ҳимояланган жойларда

1. 2. 3. 4. 5. Тарвуз, қовун, қовоқ, бодринг х Бойимжон, қалампир х Помидор Сабзи ва лавлаги хх Бошқа четдан чангланувчиларда 1000 300 100 2000 2000 500 100 50 800 600 х) Хўраки тарвуз хашакидан, чучук қалампир аччиғидан очиқ жойларда 2000 м, ҳимояланган жойларда 1000 м. хх) Хўраки лавлаги қанд ва хашакидан очиқ жойларда 10000 м, ҳимояланган жойларда 5000 м. Апробация ўтказиш уруғлик пайкаллардан ўсимлик намуналари олиш йўли билан амалга оширилади. Ҳар бир намунадаги ўсимликлар сони 50 та бўлиб, олинадигаи намуналар сони уруғлик майдонга ва экин турига боғлиқ (жадвал.) жадвал. Апробация қилинадиган майдонга боғлик равишда текширишга мўлжалланган ўсимликлар ва намуналар сони. Майдон, га Тарвуз, қовун, қовоқ Горох, ловия дуккаклар Бошқа сабзавот экинлар Ҳар бир намунадаги ўсимликлар, сонинамуна ўсимлик намуна ўсимлик намуна ўсимлик 5,0гача 5,1-10,0 10,1-20,0 4 6 8 200 300 400 6 8 10 300 400 500 10 14 20 500 700 1000 50 50 50 Эслатма: Майдон 20 гекгардан ортиқ бўлса, ҳар 10 гектарга қўшимча 50 ўсимлик (битта намуна) олинади.

Анализга олинган намуналар барча ўсимликлари 2 гуруҳга бўлинади: 1. Апробация қилинаётган навнинг нормал ривожланган, апробация белгилари яққол кўринган ҳамма ўсимликлар, аралашмали ўсимликлар ҳам шу гуруҳга киради. Бундан ташқари ёрилган илдизмевалар, бошлар, мевалар, касалланган, зарарланган, лекин нав белгилари йўқолмаган ўсимликлар ҳам киради. 2. Апробация белгилари йўқолган, айниган, ёрилган, гулпоя ҳосил қилган, ривожланмай қолган ўсимликлар киради. Уруғлик пайкалнинг нав тозалиги ва ифлосланиш даражасини аниқлаш учун биринчи гуруҳ ўсимликларининг навга хос ва аралашмали ўсимликлари аниқланади. Аралашмага: I. Бошқа навга хос ўсимликлар 2. Апробация қилинаётган навдан фарқланувчи ўсимликлар. 3. Хар хил тур, хил ва навлар орасида ҳосил бўлган дурагайлар киради. Нав тозалигини аниқлаш учун полиз экинларида ҳар 10 та намуна ўсимликларидан биттаси кесилиб, уруғ ва этининг ранги, илдизмевали экинларда намунадаги 50 % ўсимликлар илдизмеваси кесилиб, эти ранги ва ҳалқаси-монлиги аниқланади. Чунки, навлар ташқи белгилари бўйича тоза бўлсада, лекин бу белгиларидан кескин фарқланиши мумкин. Уруғлик майдоннинг касаллик ва зараркунандалар билан зарарланиш даражасини аниқлаш учун биринчи ва иккинчи гуруҳдаги шундай ўсимлиқлар қўшилиб, ҳамма ўсимликлар сонига бўлиниб, фоизи топилади. Намуналардаги барча касаллик ва зараркунандалар 3 гуруҳга бўлинади: 1. Уруғ орқали бериладиган таьқиқланган касаллик, зараркунанда ва бегона ўтлар. Бундай ҳолда уруғлик пайкаллар дарҳол брак қилинади ва юқори ташкилотларга хабар қилинади. 2. Уруғ орқали бериладиган касалликлар кириб, ҳозиргача уруғни улардан соғломлаштириш усули ишлаб чиқилмай, нормаси чегараланган. Ошса брак қилинади. 3. Уруғлик пайкаллар брак қилинмайди, факат кимёвий ва термик ишланиб соғломлаштирилади.

Апробация жараёни апробация акти (далолатномаси) тўлдириш билан тугалланади. Уруғлик пайкаллар қуйидаги ҳолларда брак қилиниб, уруғлик тайёрлаш учун ҳисобдан чиқарилади: I. Майдон нав тозалиги нормадан кам бўлса; 2. Уруғлик пайкал ҳолати ва агротехникаси талабга жадоб бермаса; 3. Касалланиш ва зарарланиш даражаси нормадан зиёд бўлса; 4. Зарур ҳужжатлар бўлмаса; 5. Ҳосил хўжалик жиҳатдан яроқсиз бўлиб, иккинчи гуруҳ; ўсимликлар 20 фоиздан ошса; 6. Апробатор қайд этган талаблар бажрилмаса, яъни нав ўтоғи, кузги ва баҳорги уруғбошлар танлаш ўтказилмаса: 7. Тарқалиш изоляциясининг нормасига амал қилин-маса. Уруғчиликнинг биологик асоси навни генетик (ирсий) жиҳатдан соф сақлашдан, олинган маҳсулот ҳосилдорлиги ва сифати бўйича фарқланиши лозим. Навнинг генетик софлигини сақлаш учун уруғлик материалнинг сифат жиҳатдан фарқланишидан илмий асосда фойдаланиш зарур. Уруғнинг сифат фарқланиши 4 типга бўлинади: 1. Генетик (генотип ўзгариши, четдан чангланиш орқали рўй беради) 2. Матрикал (ўсимликда шаклланаётган мева, уруғнинг жойлашиши, озиқ моддалар билан таьминланиши, пишиш муддати кабилар). 3. Экологик (экин ўстирилаётган тупроқ - иқлим шароит хусусиятларига боғлиқ). 4. Агротехник (экин ўстириш технологиясининг таъсирида кузатилади). Сабзавот-полиз экинлари ўстириш шароитига жуда талабчан. Шунинг учун яхши уруғ ҳосили фақат юқори ўстириш шароитидагина олиниши мумкин. Паст агротехника эса навнинг ёмонлашуви, қимматбаҳо сифатларининг пасайишига олиб келади, Шунинг учун элита уруғлари нав яратилган ёки районлаштирилган шароитда етиштирилмоғи лозим. Бу

уруғчиликнинг экологик шароитларга боғлиқлигини, навнинг биологик хусусиятлари ҳар бир шароитда ўзгаришини кўрсатади. Ҳосилдорлик ва уруғ сифатига об-ҳаво шароити ҳам, айниқса пишиш ва йиғиш даврида кучли таъсир этади. Бу даврда паст ҳарорат ва ёғингарчилик ҳосил ва уруғ пишишини кечиктиради, унувчанлик паст бўлиб, касал-ланиш эса ортади. Уруғнинг сифатига юқоридагилардан ташқари экиш муддати, туп қалинлиги, озиқа режими, ўғит нормалари ва нисбатлари, суғориш режими ва технологияси, ҳосилни йиғиш муддати ва усуллари кучли таъсир кўрсатади. Навни кўпайтиришдаги асосий қоида - уни тоза сақлаш ва ифлосланишга йўл қўймаслик ҳисобланади. Навнинг ифлосланиши асосан 2 хилга бўлинади : 1. Механик 2. Биологик. Навнинг уруғига бошқа нав ёки экинларнинг уруғи тасодифий аралашиб қолиши механик ифлосланиш дейилади. Бу ифлосланиш ўтмишдош экинни ҳисобга олмаслик, уруғни сақлаш, ташиш ва экиш жараёнида содир бўлади. Биологик ифлосланиш навнинг четдан чангланиши, белгилар бўйича ажралиш ходисаси, касалланган ўсим-ликлар сонининг ортиб бориши, мута - ция рўй бериши натижасида кузатилади. Кўпчилик сабзавот-полиз экинлари четдан чангланув-чи ўсимликлар бўлгани учун энг аввало тарқалиш изоляциясининг нормасига риоя қилиш, бундан ташқари бегона ўтларни ўз вақтида йўқ қилиш, хўжаликда экиннинг фақат битта навини экиш, экин кўп бўлса, уларни турли йилларда экиш лозим. Уруғчиликдаги асосий иш бажарилган тадбир, чора ва ишларни ҳужжатлаштириш, актлаштириш ҳисобланади. Ҳозирги экинлар уруғчилигидаги барча ҳужжатлар икки гуруҳга бўлинади : I. Бирламчи. 2. Иккиламчи ёки якунловчи ҳужжатлар. Бир ва икки йиллик сабзавот экинлар ҳужжатлари бир-биридан фарқланиб, уларда уруғлик пайкалнинг нав сифатини тасдиқловчи бирламчи ҳужжатлар :

1. Апробация блокноти 2. Уруғлик экиннинг (майдоннинг) апробация акти 3. Дурагай уруғ етиштиришда экинни текшириш акти 4. Уруғбошларни кузги танлаш акти 5. Уруғбошларни баҳорги танлаш акти 6. Уруғлик экинда нав ўтоғи акти 7. Гуллашолди уруғликларда нав текшириш акти 8. Йиғишолди уруғликларнинг зараркунанда, касаллик ва таъқиқланган бегона ўтлар билан зарарланиши текширув акти. Уруғнинг экиш сифатларини тасдиқловчи бирламчи ҳужжатлар эса: Уруғнинг экиш сифатларини аниқлаш учун ўртача намуналар танлаш акти 1. Ўртача намунага ёрлиқ 3. Уруғ кондицияси ҳақида гувоҳнома 4. Уруғ анализ натижаси. Иккиламчи (якунловчи) ҳужжатларга: 1. Суперэлита (элита) уруғ аттестати 2. Уруғ гувоҳномаси 3. Дурагай уруғ гувоҳомаси. Бир ва икки йиллик сабзавот экинларида уруғнинг нав ва экиш сифатларини тасдиқловчи бирламчи ҳужжатлар фарқи, икки йиллик экинларда, иккинчи йил учун амалга ошириладиган тадбирлардан келиб чиқиб қўйидагиларни ўз ичига олади : 1. Апробация блокноти 2. Уруғлик экин апробация акти 3. Дурагай уруғ етиштиришда экинни текшириш 4. Уруғбошларни кузги танлаш акти 5. Уруғбошларни баҳорги танлаш акти 6. Гуллашолди уруғликларда нав текширув акти 7. Йиғишолди уруғликларнинг зараркунанда, касаллик ва таъқиқланган бегона ўтлар билан зарарланишини текширув акти.

Амалда экиш материалларининг ҳамма тури шартли равишда уруғ дейилади. Уруғ кўпайиш органи бўлиб, ёпиқ уруғли ёки гулли ўсимликларда қўш уруғланиш маҳсу-лидир. Сабзавот экинларида уруғ сифатида турли мева (қўзоқча, дуккак, писта, кўсакча, ёнғоқча, дон, тўпмева). уруғлари хизмат қилади. У муртак ва эндосперм (запас қисм)дан иборат. Сабзавот-полиз экинларининг уруғи йириклиги, шакли, кўриниши, юзаси, ранги, ҳиди ва алоҳида ўзига хос морфологик белгилари билан фарқланади. Кўпгина экинларнинг уруғини бир-биридан осон ажратиш мумкин. Бироқ битта ботаник оилага мансуб экинларни (масалан, карам ва пиёз турларини) белгиларига қараб бир-биридан ажратиш жуда қийин. Шунинг учун уларни аниқлашда махсус анатомик ва кимёвий усуллардан фойдаланилади. Анатомик усулда (карам турлари) уруғ пўстининг тузилишига, кимёвий усулда (турп, редиска) уруғлар 10% ли ўювчи натрий эритмасига 2 соат ивитиб, турга хос рангга кириши бўйича аниқланади. Сабзавот экинларининг уруғ йириклиги бўйича 5 та гуруҳга бўлинади; 1. Жуда йирик (граммида 1-10 дона уруғ мавжуд). Қовоқ, тарвуз, маккажўхори, горох, ловия, дуккаклар, 2. Йирик уруғ (I граммида 10-150 тагача). Тарвуз майда уруғли навлари, қовун, бодринг, лавлаги, редиска, шолғом, исмалоқ, ровоч. 3. Ўрта йирик уруғ (I граммида 150-350 тагача), қалампир, карам, пиёз, помидор, бойимжон, пастернак, турп. 4. Майда уруғ (I граммида 600-1000 тагача). Сабзи, петрушка, шивит, турп. 5. Жуда майда уруғ (I граммида 1000-2000 донагача ва зиёд). Шовул, сельдерей, салат, картошка, эстрагон. Ҳар қандай уруғнинг асосий сифат кўрсатгичлари, биринчи навбатда соф, тоза; иккинчидан унувчан; учинчидан соғлом бўлиши шарт. Хўжалик шароитида уруғ сифати унувчанлиги, униш қуввати, тозалиги, экишга яроқлиги ва намлиги лабораторияда аниқланиб белгиланади.

Уруғларнииг асосий сифат кўрсатгичи - унувчанлик бўлиб, у қуйидаги омилларга : 1. Уруғ ёшига 2. Сақлаш шароитига 3. Уруғнинг етилганлик (пишганлик) даражасига боғлиқ. Соябонгулли ва пиёзбошли экинлар уруғи юқорои унувчанлик қобилиятини 2-3 йил, карамбошли экинлар 4-5 йил, қовоқдош, дуккакдош ва томатдош экинлар эса 5 йилгача ва зиёд сақлайди. Уруғларнинг унувчанлигига сақлаш шароити (намлик, ҳарорат, ёруғлик, ҳаво таркиби кабилар) катта таъсир кўрсатади. Уруғлар яхши куритилган, қуруқ, яхши шамоллатиладиган хоналарда сақланиши ва ундаги ҳарорат бир хил 15-18° бўлиши керак. Намлик нормадан юқори бўлса, уруғларда нафас олиш кўчаяди, натижада кўп запас озиқ моддалар сарфланади, иссиқлик, намлик ҳамда карбонат ангидрид ажралиб, улар қизиб кетади ва унувчанлиги камаяди. Уруғларнинг пишганлиги унувчанликка жиддий таъсир этади. Пишмаган, етилмаган уруғлар унувчанлиги паст бўлиб, сақлашда тез йўқолади. Шунинг учун, сабзи, шивит каби сабзавот экинлари уруғларининг етилиш вақти узоқ, аммо бир йўла йиғиб олинса, унувчанлиги, одатда паст бўлади. Уруғларнинг экишга яроқлиги иккита кўрсатгич, унувчанлик ва тозалик ёрдамида Г=А·Б:100 формула билан топилади. Бунда, Г- уруғнинг экишга яроқлиги (%), А-унувчанлик (%), Б - тозалик (%). Уруғнинг экишга яроқлиги бўйича ҳақиқий экиш нормаси белгиланади. Бунинг учун Н=Н 1 ·Г 1 :Г формуладан фойдаланилади. Формуладаги Н - мавжуд уруғнинг экиш нормаси, Н 1 - биринчи класс уруғнинг экиш нормаси. Г 1 - биринчи класс уруғнинг экишга яроқлиги, Г - мавжуд уруғнинг экишга яроқлиги. Масалан: Мавжуд сабзи уруғининг нав тозалиги 85 %, унувчанлиги-50 %, экишга яроқлиги 59,6 % бўлса, биринчи класс сабзи уруғида бу

кўрсатгичлар 95,70 ва 66,5 % бўлиши шарт. Шунда мавжуд уруғнинг ҳақиқий экиш нормаси Н= 6·66,5:59,6 = 6,7 кг. га бўлади. 3.Уруғни экишга тайёрлаш технологияси. Уруғни экишга тайёрлашнинг кўплаб хилма-хил усуллари тадбирлари мавжуд. Улар экинлардан тўла, қийғос ва соғлом кўчатлар олишга, шу асосда мўл ҳосилга замин яратишга қаратилган. Уруғларни танлаш ва саралаш. Экиш учун тун йирик, донадор уруғлар олинади. Бундай уруғлар озиқ моддалар кўплиги, ниҳоятда унувчанлииги ва ҳосилдорлиги билан ўртача ва майда уруғлардан кескин фарқланади. Сараланган, йирик, донадор, оғир уруғларни экиш сабзавот экинлар ҳосилини оширишда муҳим омилдир. Кичик партиядаги уруғларни саралаш учун элаклардан фойдаланилади ёки уни 3-5 % ли ош тузи ёки аммоний селитра эритмасига солиб, аралаштирилади. 5-7 минут ўтгач, енгил пуч уруғлар юзага чиқиб, улар териб ташланади. Оғир, йирик, донадор уруғлар чўкади. Улар бир неча марта сув билан ювилиб қуритилади. Катта партиядаги уруғларни саралашда ПСС - 2,5 сараловчи стол ёки уруғ тозаловчи "Петкус-Селектр" К-218 дан фойдаланиш мақсадга мувофиқ. Юқумсизлантириш. Уруғ орқали сабзавот экинлари-нинг кўплаб замбуруғ, бактерия ва вирус касалликлари ўтади. Уларга қарши турли усулларда заҳарли химикатлар билан дорилаш, қиздириш, кварц лампаларда нурлатиш орқали уруғлар соғломлаштирилади. Касаллик ва зараркунандаларнинг олдини олиш мақсадида турли экинлар уруғи I килограмига 2-6 грамм ҳисобида ТМТД, Фентурам, фундазол кабилар билан дориланади. Бодринг, қовун, тарвуз, қовоқ, кабачкаларнинг қуруқ уруғини экишдан олдин қиздириш термостат ва қуритиш шкафларида 50-60°да 3-4 соат давомида олиб борилади. Уруғлар куймаслиги учун ҳарорат аста-секин кўтарилади. Ёйилган уруғ қалинлиги 8-10 см бўлиши ва қиздиришда улар тез-тез аралаштирилиб турилади.

Турли вируслар касалликларга қарши курашишда помидор уруғини экиш олди термин ва кимёвий ишлаш катта аҳамиятга эга. Чунки, ҳозирги пайтда помидор очиқ ва ёпиқ майдонларда вирусли касалликлар (мозайка, столбур, стрик кабилар) билан касалланмоқда. Уларга қарши уруғлар экишолди термик ишланади, яъни 2 сутка давомида 50-52°да, сўнг бир сутка мобайнида 78-80°ли термостатда қиздирилади. Сўнгра уруғлар 0,03 % ли (I кг уруққа 3 л сувда 8 грамм сарфланади) мети лен кўки эритмасида I сутка ёки 0,05 % ли анабазин- сульфат эритмасида 16 соат ивитилади. Булар бўлмаса 1 % ли калий перманганат эритмасида 20 минут сақланади. Термик ва кимёвий ишланган уруғ эритмадан олингач сув билан яхшилаб ювилади. Ҳудди шундай ишланган карам уруғи бактериоздан соғломлашади. Уруғларни ивитиш ва нишлатиш. Бу қадимий ва кенг тарқалган усул бўлиб, уруғларнинг униб чиқишини тезлаштириш учун қўлланилади.Уруғлар халталар 12-13 қисмигача солиниб сувга ботирилади. Уруғ ботирилган сув ҳар 12-15 соатда алмаштирилади ва унинг ҳарорати иссиқсевар экинлар учун 18-20°, совуққа чидамли экинлар учун эса 10-12° дан паст бўлмаслиги лозим. Тез униб чиқувчи экинлар уруғи 10-12 соат. секин униб чиқувчилар эса 1-2 сутка давомида ивитилади. Уруғларнинг сувда бундан зиёд ивитилиши уларнинг сифатига салбий таъсир кўрсатади. Бўртган уруғларни нишлатиш учун улар юпқа қилиб (6-8 см) ёйилади, усти ёпилиб иссиқхонада сақланади. Машинада экиш учун уруғнинг 3-5 %и, бўртганда нишлатиш тўхтатилади. Нишлатилган уруғлар суғорилган нам тупроққа экилади. Барботёрлаш. Кейинги йилларда сабзавот экинлари уруғини ивитишнинг янги хили ишлаб чиқаришга тавсия этилди. Бу усулнинг моҳияти I қисм уруққа 4-5 қисм сув аралаштирилиб тагидан кислород ёки ҳаво 0,5 -0,8 атмосфера босимда берилади. Натижада сув билан уруғ тинимсиз аралашади. Бу жараён сув ҳарорати ва уруғ турига қараб турлича давом эттирилади. Сув ҳарорати 20° С бўлганда кислород билан аралаштириш горох уруғи 6 соат, редиска ва салат - 12.помидор ва лавлаги - 12-18, бодринг, қовун, петрушка, шивит 18, сабзи, пиёз -18-24, қалампир ва

тарвуз - 24-36 соат давом эттирилади. Ҳаво билан аралаштирилса, бу жараён анча чўзилади. Барботёрлаш натижасида униб чиқиш жадаллашади, ҳосилдорлик сезиларли даражада ошади. Уруғни термик ишлаш. Бу уруғ унишини жадаллаш-тириб қолмай, балки ўсимликнинг биологик хусусият-ларини ҳам ўзгартиради. Уруғни экишолди юқори ҳароратда ишлаш – қиздириш, паст ҳароратда ишлаш эса чиниқтириш дейилади. Қовоқдошлар оиласига мансуб экинлар уруғи (50-60°С да 4~5 соат) қиздирилиб экилса. ўсимликда урғочи гуллар сони ортади, ҳосилдорлик, айниқса биринчи теримда анча ошади. Сабзавот экинларининг совуққа чидамлигини ошириш учун экиш олдидан уруғлар паст (-1-5°С) ёки ўзгарувчан ҳароратда чиниқтирилади. Иссиқсевар сабзавот экинлар (қовоқдош, томатдошлар) нишлаган уруғлари 12-18 соат -1-5° ҳароратда. сўнгра эса 12-16 соат 15-25° ҳароратда сақланади. Шу тартибда чиниқтириш 15-30 кун давом этади. Ҳароратнинг даврий равишда алмашиб турилиши ўсимликларнинг фақат совуққа чидамлигини оширмай, балки уларнинг ўсиш ривожланишни тезлаштиради ва ҳосилдорликни оширади. Уруғларни физиологик актив моддалар макро - ва микроэлементлар эритмасида ишлаш. Уруғларни ишлашда ўстирувчи стимуляторлардан қаҳрабо кислотаси гетероауксин, гиббереллин, ивин, гибберсиб, тиомочевина, радонли калий, лигнин, нефтли ўстирувчи моддалар, метилен кўки, микроэлементлардан бор кислотаси, марганец сульфат,калий перманганат, мис сульфат кабилар самарали ҳисобланади. Буларнинг 0,001-0,02 %ли сувли эритмасига уруғлар ивитилиб экилса, ҳосилдорлик 17-30 % гача ошиши қайд этилмоқда. Дражилаш . Кейинги пайтларда уруғларнинг сиртига органик ва минерал ўғитлар ёпиштириш кенг қўлланил-моқда. Бунда ивитилган уруғлар эланган чириндига аралаштирилади. Сўнгра унга мол гўнги, минерал ўғитлар, микроэлементлар ўстирувчи стимуляторлар қўшилади. Аралашма

намланиб, уруғлар ва озиқ моддалар барабанли дражиторга солиб айлантирилади. Натижада чиринди уруғларга ёпишиб, майда (2-4 мм), юмалоқ, донадор шаклни олади. Тайёр бўлган гранулалар офтобда қуритила- ди ва сеялкаларда экилади. Шундай уруғлар экилганда майсалар қийғос униб чиқади, текис кучатлар олинади, майда уруғли сабзавот экинлар ҳосилдорлиги сезиларли юқори бўлади. 4.Уруққа физикавий омиллар таъсири . Ҳозирги замон физикаси эришган ютуқлар сабзавот экинлар уруғига кичик дозада радиоактив, лазер нурлар, кўзгусимон акс эттиргичлар системаси вужудга келтирадиган концентрациялашган қуёш нури (ИКСС), импульли нурлантириш, ультратовуш, электр ва магнит майдони таъсирида ўсимлик ўсиб, ривожланиб ва ҳосил шаклланиши ҳамда ҳосилдорликка самарали бўлиши исботланган. Юқорида қайд этилган экинлар уруғини экишга тайёрлаш усул ва тадбирлари биргаликда олиб борилса, янада самаралироқ бўлади. Муаллифнинг (Т.Э.Остонақулов,1997) кейинги тадқи-қотларидан таъкидланишича, помидор, карам ва бошқа экинлар уруғи термотерапия, кимётерапия ва ўстирувчи стимуляторлар ҳамда микроэлементлар эритмасида ишланиб экилса, дала унувчанлиги 11-18 % га, соғлом кўчатлар чиқими 9-13 % га, ҳосилдорлик фақатгина 1 ва 2 -теримларда 15-23 % гача ортиши қайд этилди.

Адабиётлар : 1. Балашев Н.Н., Земан Г.О. “Сабзавотчилик” Т., “Ўқитувчи”, 1977. 2. Бўриев Х.Ч., Зуев В.И., Қодирхўжаев О. Мухамедов М.М. “Очиқ ерда сабзавот экинлар етиштиришнинг прогрессив технологиялари” Т., “ЎзМЕДИН”, 2002. 3. Зуев В.И., Абдуллаев А.Г. “Сабзавот экинлари биологияси ва уларни етиштириш технологияси”, Т., “Ўзбекистон”, 1997. 4. Рыбаков А.А., Остроухова С.А. “Ўзбекистон мевачилиги” Т., 1981. 5. Ашурметов О.А., Бўриев Х.Ч. “Полиз экинлари биологияси ва етиштириш технологияси”, Т., 2000. 6. Темуров Ш. Узумчилик. Т., “Миллий энциклопедияси” 2002. 7. Бўриев Х.Ч., Ризаев Р.М.- Мева узум махсулотларини биокимёси ва технологияси. Т., “Меҳнат” 2002. 8. Бўриев Х.Ч., Жўраев Р., Алимов О.– Мева сабзавотларни сақлаш ва дастлабки ишлов бериш. Т., “Меҳнат” 2002. 9. Расулов А.– Картошка, сабзавот ва полиз махсулотларини сақлаш. Т., “Меҳнат” 1995. 10. Зуев В.И., Умаров А.А., Қодирхўжаев О. – Интенсивная технология возделывания овоше – бахчевых культур и картофеля. Т., 1987.

O'xshashlar

Сабзавот экинлари кўчатларини пайвандлаш

Сабзавот полиз экинлари ва картошка, боғ экинлари зараркунандаларини

Бодринг селекцияси ва уруғчилигининг хусусиятлари

Сабзавот экинлари систематикаси нав ҳақида тушунча

Ёпиқ грунтда ўстириладиган сабзавот экинлари уруғчилиги.