Сабзавот экинлари селекцияси¬нинг тарихи, предмети, асосий йўналишлари ва ютуқлари - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Сабзавот экинлари селекцияси¬нинг тарихи, предмети, асосий йўналишлари ва ютуқлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

120 KB

Ko'chirib olish

Сабзавот экинлари селекцияси нинг тарихи, предмети, асосий йўналишлари ва ютуқлари Режа: 1. Селекция ва уруғчилик фан сифатида. 2. Селекция ривожланишининг босқичлари. 3. Ўзбекистонда сабзавот экинлари селекцияси ва уруғчилиги иш лари.

Селекция ва уруғчилик илм ва ўқув фани сифатида. Улар нинг вазифалари. Қ ишлоқ хўжалик ўсимликларининг янги навла рини яратиш тўғрисидаги фан ўсимликлар селекцияси деб аталади (лотинча selectio сўзидан олинган бўлиб, танлаш ёки саралаш деган маънони билдиради). Табиатда мавжуд бўлган ёки экилиб келаётган ўсимликларнинг энг яхшиларини танлаб олиш ўтмишда селекциянинг бирдан-бир, ягона усули бўлиб келди. Шу муносабат билан танлаш деган тушунча янги навларни етиштириб чиқаришга доир ишларнинг мазмунига авваллари тўла-тўкис мувофиқ келар эди. Замонавий се лекция муҳаррар равишда ўтказиладиган танлаш билан бир қаторда талайгина янги методлар, усул-амаллар ва воситалардан фойдаланади. Селекцияни ўсимликларнинг ирсиятини уларни парваришлаб етишти риш шароитларига мос равишда тўхтовсиз ўзгартириб бориш жараёни деб, тирик вужуд яратишдек ниҳоятда мароқли ижодий жараён деб та саввур қилиш мумкин. Академик Н.И.Вавиловнинг ибораси билан айтганда, «селекция инсон томонидан бошқариладиган эволюциядир». У селекцияни «илм деб, санъат деб, қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришининг маълум бир тармоғи деб қараш мумкин» деб ёзган эди. Селекциянинг илмий-назарий асоси организмларнинг ирсияти ва ўзгарувчанлигини ўрганадиган фан – генетикадир. Ўсимликлар селек циясида дастлабки материални яратиш, белгиларни баҳолаш ишлари, танлашнинг методлари ва йўналишлари, ташқи муҳит омиллари, пар варишлаш технологиясининг элементлари муҳим аҳамият касб этади. Селекция ўсимликлар биологияси, биокимёси, ботаника, ўсимликлар цитологияси, фитопатологияси, энтомологияси, экология, биотехнология билан маҳкам боғланган бўлиб, математикани, маҳсулотларни қайта ишлаш технологиясини, ишлаб чиқариш иқтисодиёти ва уни ташкил этиш асосларини билишни талаб қилади. Селекция мустақил фандир. У ўзига хос усул-амаллар, метод ларга, аниқ- тайин белгиланган ҳонуниятларга, чунончи, янги орга низмлар юзага келишининг қонунларига асосланади. Н.И.Вавилов се лекциянинг комплекс фан

эканлигини таъкидлаб, бу фан қуйидаги ет тита асосий бўлимлардан таркиб топади, деб ҳисоблаган: -дастлабки нав, тур, туркумлар қуввати тўғрисидаги таълимот; -ирсий ўзгарувчанлик тўғрисидаги таълимот; -нав белгиларининг намоён бўлишида муҳитнинг роли тўғрисидаги таълимот; -бир-бирига яҳин формалар доирасида ҳам, бир-биридан узоқ турлар доирасида ҳам чатиштириш тўғрисидаги назария; -селекция жараёни тўғрисидаги назария; -селекция ишининг асосий йўналишлари, масалан касалликларга иммунитетни юзага келтириш, ўсимликларнинг физиологик хоссала рини, технологик сифатларини, кимёвий таркибини яхшилашга қаратилган селекция тўғрисидаги таълимот; -айрим турдаги ўсимликлар селекцияси тўғрисидаги таълимот, яъни хусусий селекция. Ҳозир қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг «Сабзавот экин лари селекцияси ва уруғчилиги» ўқув фанида мужассам топган қуйидаги илмлари ва тармоқларини ажратиш расм бўлган. Ўсимликлар селекцияси – дастлабки материални танлаб олиб, ўрганиш ва тайёрлаш, шунингдек ирсиятни ўзгартириш ва янги фор маларни танлаб олишга доир илмий усул-амалларни қўлланиш асо сида қишлоқ хўжалиги экинларининг янги навларини етиштириб чиқариш тўғрисидаги фан. Навшунослик – ўсимлик навлари тўғрисидаги фан бўлиб, навлар нинг келиб чиқишини, географик тарқалишидаги қонуниятларни, турли экологик минтақаларга экилганида морфологик, биологик, био кимёвий ва хўжалик белгиларининг ўзгарувчанлигини ўрганади ва нав қандай мамлакатларга, қандай ерларга экилганида ўзининг хўжаликка қимматли белгиларини ҳаммадан кўпроқ юзага чиқаришини аниқлашга, яъни белгилаб олишга имкон беради.

Уруғшунослик – ўсимлик уруғлари тўғрисидаги фандир, у уруғларнинг она ўсимликдаги уруғкўртак уруғланганидан бошлаб то янги ўсимлик майсалари униб чиққунча ўтадиган ҳаётини ўрганади ва уруғлик материали сифатини яхшилаш, уни тахлил қилиш ва баҳолаш усул-амалларини ишлаб чиқади. Уруғчилик – қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг бир тар моғидир, унинг вазифаси барча хўжаликларни ишлаб чиқаришга жо рий этилган навлар ва дурагайларнинг юқори сифатли уруғлари билан таъминлашдан иборат. «Сабзавот экинлари селекцияси ва уруғчилиги» ўқув фани сифа тида қишлоқ хўжалиги экинларидан муттасил юқори ҳосил олиш усулларини ишлаб чиқиш мақсадини кўзда тутадиган агрономия фан лари қаторига киради. Бироқ, сабзавот экинлари селекцияси ва уруғчилиги экинларни парваришлаб, етиштириш шароитларига таъсир ўтказиш усулларини ўрганувчи деҳқончилик, агрокимё, ўсимликшуносликдан фарқ қилиб, ўсимликларга уларнинг табиатини ўзгартиришга имкон берувчи таъсир кўрсатиш усулларини ўрганади. У ўсимликларнинг уруғланиши ва гуллаш қонуниятларини, уруғларнинг шаклланиш ва етилиш қонуниятларини, уларни етишти риш, йиғиб-териб олиш усулларини ҳамда уруғлар сифатини ошириш ва навдорлик хусусиятини сақлаб қолишни таъминловчи қўшимча ишлов бериш усулларини ҳам ўрганади. Сабзавот ўсимликлари селекциясининг асосий вазифаси юқори ҳосилли бўлгани ҳолда сифатли маҳсулот берадиган, касалликларга, зараркунандаларга, ташқи муҳитнинг ноқулай шароитларига чидам лилик хоссаларини ўзида жам қилган механизмлар ёрдамида парва ришлашга мослашган нав ва гетерозис дурагайларни яратиш ҳамда ҳосилини йиғиб-териб олиш ва қўшимча ишлашдан иборатдир. Био логик ва хўжалик жиҳатдан муҳим бўлган белги ва хоссаларни битта ўсимликда жам қилиб тўплаш муаммосини ечиш илмий ва амалий се лекциянинг қўлга киритадиган муваффақиятларига боғлиқ. Энг яхши нав ва дурагайларнинг уруғларини кўпайтириш ҳам жуда муҳим вазифадир. Нав умрининг узоқ ёки қисқа бўлиши, унинг қанчалик катта майдонларга экилиши ва ундан қанча ҳажмда маҳсулот олиниши уруғчилик ишининг қандай ташкил этилганига боғлиқ бўлади. Ана шунинг учун ҳам

уруғлик ўсимликларни етишти риш, уруғларни йиғиб териб олиш ва қўшима ишлашнинг илмий асос ланган технологияси сабзавот экинларидан муттасил юқори ҳосил олишнинг ишончли кафолати бўлиб ҳисобланади. Уруғчиликнинг асосий вазифалари қуйидагилардир: навларни ян гилаш ва навларни алмаштириш жараёнида навлар ва дурагайларнинг қимматли белгиларини сақлаб қолиш; йўқолиб бораётган қимматли навлар генофондини сақлаб қолиш; маҳаллий шароитларга мослашган истиқболли янги навлар ва дурагайларни жорий этиш; барча тоифа даги хўжаликларни юқори ҳосилли ва юқори сифатли уруғлар билан таъминлаб бориш; уруғларнинг сифати устидан давлат назоратини олиб бориш; уруғчилик соҳасида жаҳонда қўлга киритилган ютуқларни амалиётга жорий этиш. Сабзавот экинлари селекцияси ва уруғчилигининг олдида турган вазифаларни муҳимлиги ушбу ўқув фанини ўрганишда чуқур билим лар олиш заруратини туғдиради. Сабзавот экинлари селекцияси ва уруғчилиги бўйича мутахассис киши юқорида зикр этиб ўтилган ён дош фанларнинг асосларини билиши ва умумий ҳамда хусусий селек циянинг барча бўлимларига, навшунослик ва уруғшуносликка, уму мий ва хусусий уруғчиликка доир билимларни чуқур ўзлаштириб олиши керак. Селекция ривожланишининг асосий босқичлари. Ўсимликлар селекцияси деҳқончилик билан бир вақтда юзага келган. Экинлар етиштириш шароитларини яхшилаш ишлари яхши навларни яратиш билан бирга давом этиб борган. Барча маданий ўсимликлар жумладан, сабзавот ўсимликлари ҳам, эволюцион жараён маҳсулидир. Селекция ривожланишининг тарихида тўрт босқични ажратиш мумкин: оддий селекция, халқ селекцияси, саноат селекцияси ва амалий селекция. Оддий ёки жўн селекция. Инсон ўсимликларни экиб етишти ришга киришгач, энг яхши хилларини сунъий равишда танлаб олиб, сақлайдиган ва кўпайтирадиган бўлди. Шу тариҳа оддий ёки жўн се лекция юзага келди, унинг неча минг йилларни ўз ичига оладиган та рихи бор. Қадимги замон селекционерлари мевали экинлар, сабзавот ва полиз экинларининг ажойиб

навларини яратишган. Хитой, Қадимги Юнонистон ва Рум олимларининг милоддан 200 йил илгариги асарла рида селекция ишларини қай тариқа олиб бориш кераклиги тўғрисида йўл-йўриқлар берилган. Милоддан бир неча аср илгари Мисрда хурмо пальмасини сунъий йўл билан уруғлантириш усули қўлланилган. Саб завот экинларида суъий танлаш ўтказишнинг шарт- шароитлари тўғрисида милоддан аввалги III асрда яшаган Катон маълумотлари бор, у ўзининг «Деҳқончилик» деган асарида карамнинг учта навини: силлиқ карам, сельдерей карам ва майин карам навларини тасвирлаб ўтади. Шолғомнинг уч хили борлиги тўғрисида Катта Плиний маълу мот беради (милоддан аввалги 1 аср). Халқ селекцияси. Деҳқончилик ривожланиб, инсоният мада нияти ўсиши билан экиладиган турли хил ўсимликлар тўғрисидаги тушунчалар ҳам кенгайиб сунъий танлаш усул-амаллари такомилла шиб борди. Олинадиган маҳсулотнинг миқдори ва сифатига қараб мунтазам равишда танлаш ишларини олиб бориш сабзавот, полиз ва бошқа экинларнинг талайгина жайдари, яъни маҳаллий навлари яра тилишига олиб келди. Халқ селекцияси кўп асрли даврни ўз ичига олади, лекин у тўла равишда баён этилган эмас. Халқ селекцияси кўпгина мамлакатларда, жамладан Ўзбекистонда ҳам катта-катта муваффақиятларни қўлга киритган. Мамлакатимизда полиз экинлари, айниқса қовуннинг кўпгина яхши навлари, турли саб завотларнинг талайгина навлари ҳам яратилган. Кўпгина навлар у ёки бу жойда узоқ вақт давомида шаклланиб келган ва ўзининг қадимги маданият ўчоқлари номларини олиб, ҳозирги вақтгача сақланиб қолган. Кўпчилик жайдари навлар сунъий танлаш билан табиий танлашни биргаликда таъсир эттириш йўли билан яратилган, шу сабабли улар нинг талайгинаси ташқи муҳитнинг ноқулай шароитларига яхши мос лашган. Уларнинг кўпчилиги яхшиловчи танлаш орқали ўтиб, селек ция китобида қайд этилган рақамларни олган ва айрим вилоятлар ёки умуман республика бўйича районлаштирилган. Жайдари навлар ўзларининг аҳамияти ва қиммати

жиҳатидан мамлакатимизда селек цион навларга тенглаштирилади ва селекциянинг олтин фонди бўлиб ҳисобланади. Саноат селекцияси. Капитализм жадаллик билан ривожланиб, селекция амалиётига ҳам таъсир ўтказиб борган даврда – XVIII аср нинг бошларида селекция фирмалари ва йирик селекция уруғчилик корхоналари пайдо бўлади. 1774 йили Париж яқинида асос солинган «Вильморен» селекция фирмаси селекциянинг дастлабки ривожи учун кўп ишларни қилди ва танлаб олинадиган ўсимликларни биринчи бўлиб, уларнинг наслига қараб баҳолайдиган бўлди. XVIII асрнинг иккинчи ярмида Россия фанлар академиясининг аъзоси И.Г.Кельрейтер дурагайлаш юзасидан бир қанча тажрибаларни ўтказиб, ўсимлаклар белгиларининг шаклла ниши ва авлодларга ўтказилишида ота-она ўсимликларнинг иккаласи иштирок этишини исботлаб берди. XIX асрнинг бошларида Герма нияда Ф.К.Ахард ва Францияда Вильморен таркибида аввалгиларда гига қараганда 3 баравар кўп қанд бўладиган қанд лавлаги навини яратдилар. Ўсимликлар систематикаси, ботаника ва микроскоп техникасида қулга киритилган ютуқлар, шунингдек ўсимликларда жинсий йўл би лан уруғлар ҳосил бўлиши жараёни, сунъий йўл билан чатиштириш ва ялпи дурагайлаш усулларининг ўрганилиши селекциянинг ривожла нишига катта таъсир кўрсатди. Илмий селекция. Бунга XIX асрнинг иккинчи ярмида асос со линган. Илмий селекциянинг ривожланишида Ч.Дарвин (1809-1882) таълимоти ҳал қилувчи ролни ўйнади. У ўзининг «Турларнинг табиий танланиш йўли билан келиб чиқиши ёки яшаш учун курашда устун келадиган зотларнинг сақланиб қолиши» (1859) ва «Уй ҳайвонлари ва маданий ўсимликларнинг келиб чиқиши» (1868) деган асарларида ўсимликлар навларини яратиш ва ҳайвонлар зотларини яхшилаш юза сидан ўтмишдаги чорвадорлар ва ўсимликшуносларнинг олиб борган ишларини умумлаштириб берди. Ч.Дарвин танлашнинг мақсадга му - вофиқлигини асослаб, янги формалар қай тариқа яратилишини тушун тириб

берди. Унинг органиқ дунё эволюцияси тўғрисида олдинга сур ган таълимоти селекцияга илмий асос берди ва унинг пойдевори бўлиб қолди. Ирсиятнинг моҳиятини тушуниб етишга Грегор Мендель (1822-1884) катта ҳисса қўшди. У «Ўсимлик дурагайлари устидаги тажриба лар» деган асарида (1866) ўзининг нўхатни жуда синчиклаб чанглан тириш тажрибаларига асосланиб, ирсият қонунларини таърифлаб берди, белгиларнинг ажралиш ҳодисаси ва бунинг миқдорий қонуниятларини аниқлади, турли белгиларнинг аҳамияти бир хил эмаслигини исботлаб берди, рецессив ва доминант белгилар тўғрисидаги тушунчаларни киритди. 1900 йили Г. де Фриз (Голлан дия), К.Корренс (Франция) ва Э.Чермак (Австрия) лар Мендель томо нидан кашф этилган қонунлар тўғри эканлигини бир-биридан мус тақил ҳолда исбот этдилар ва ушбу қонунларнинг биринчи кашфиёт чиси Мендель эканлигини тан олиб, уларни қайтадан кашф этдилар, шундан кейин бу қонунлар бутун дунёда эътироф этилди. Ирсият ва ўзгарувчанлик назариясини ишлаб чиқиш учун К.А.Тимерязев (1843-1920) ҳам катта ҳисса қўшди. У ирсият шаклла рига биринчи тасниф берди ва гетерозисдан фойдаланиш мумкинли гини аниқлади. 1886 йили Швецияда Свалев селекцияси станцияси ташкил этилди, бу станция ўз ишлари билан илмий ва амалий селек циянинг ривожланишига катта таъсир кўрсатди. Бу ерда ўзидан чанг ланадиган ўсимликлар селекциясида якка тартибда танлаш методи би ринчи марта катта миқёсларда қўлланилди. Бу методни кейинчалик В.Иогансен назарий жиҳатдан асослаб берди. Селекция назарияси ва амалиёти учун И.В.Мичурин (1855-1935) ишларининг катта аҳамияти бор. У ўзига хос бўлган янги методларни муваффақият билан қўлланишдан ташқари, инсон керакли белги ва хоссаларга эга бўлган янги форма ва навларни онгли равишда бошқара олади, деган қоидани биринчи бўлиб олдинга сурди. Унинг географик жиҳатдан бир- биридан узоқ ўсимликларни дурагайлаш, кўп йиллик ўсимликлар белги ва хоссаларининг шаклланиши жараёнида доми нант белгиларни бошқариб бориш, ўсимликларни иқлимлаштириш юзасидан олиб борган ишлари жуда муҳим

аҳамиятга эгадир. И.В.Мичурин ўзининг назарий ишлари тўғри эканлигини мева ва ре завор мевали ўсимликлар ва сабзавот экинларининг бир талай қимматли навларини яратиш билан исботлаб берди. Атоқли америка селекционери Л.Бербанк (1849-1926) нинг селек ция соҳасидаги фаолиятининг бошланиши ҳам шу даврга тўғри ке лади. Унинг ишларининг асосий услуби ўсимликларни зўр синчков лик билан чатиштириш ва ниҳоятда катта эътибор бериб, танлашдан иборат бўлди. У турли туман қишлоқ хўжалик экинларининг ажойиб навларини етиштириб чиқарди. Селекциянинг фан сифатида қарор топиб боришида Н.И.Вавилов (1887- 1943) нинг фаолияти муҳим рол ўйнади, у селекциянинг замо навий илмий асосларини, дастлабки материал тўғрисидаги ва экилади ган ўсимликлар экологиясининг жаҳонда келиб чиқиш ҳамда улар нинг географик тарқалиши тўғрисидаги таълимотни яратди. Унинг раҳбарлиги остида ўсимликларнинг ниҳоятда бой (300 мингдан кўра кўпроқ намуналарни ўз ичига оладиган) коллекцияси яратилди. У се лекция муассасаларини ташкил этиш юзасидан катта ишларни олиб борди. Н.И.Вавилов 1919 йилда ўсимликларнинг иммунитети таъли мотига асос солди, 1920 йилда бир-бирига яқин турлар, туркумлар ва ҳатто оилалар ирсий ўзгарувчанлигидаги гомологик қаторлар қонунини таърифлаб берди, экиладиган ўсимликларнинг экологик гу руҳлари тўғрисидаги таълимотга асосланган дурагайлаш методика сини ишлаб чиқди. Сабзавот экинлари илмий ва амалий селекциясининг ривожлани шига С.И.Жегалов (1881-1927) катта ҳисса қўшди. Унинг раҳбарлиги остида сабзавот экинлари селекцияси ва уруғчилигига доир дастлабки илмий муассасалар барпо этилди. Бу муассасаларда у ва ҳамкорлари томонидан нисбатан қисқа давр ичида (1920-1927 йилларда) сабзавот экинларининг 76 нави яратилди ва яхшиланди, бир қанча сабзавот ўсимликларида белгиларнинг уйғунлашиши ва наслдан-наслга ўтишига оид тадқиқотлар амалга оширилди; турлараро чатиштириш юзасидан, сабзавот ўсимликларидаги гетерозисни ўрганиш, элита уруғчилиги ва оммавий уруғчилик юзасидан тадқиқотлар бошланди ва ҳоказо. Кейинчалик йирик селекционер олим бўлиб етишган талай гина мутахассислар

Жегалов томонидан яратилган илмий мактабни ўтаб келганлар. С.И.Жегалов хақли равишда сабзавот экинлари илмий селекцияси ва уруғчилигининг асосчиси ҳисобланади. Селекциянинг айрим томонлари тўғрисидаги маълумотлар XVIII асрдаги бир қанча олимларнинг асарларида учраса ҳам, селекция, ҳозирги асрнинг бошларида, селекция муассасалари ташкил этилгани дан кейин фан сифатида шаклланди. Ўзбекистонда селекция-уруғчилик ишлари. Ўзбекистонда саб завот экинлари селекцияси ўз тараққиётида бир нечта босқичларни босиб ўтди, чунончи оддий, халқ селекцияси, саноат ва илмий селек ция йўли билан иш олиб борилди. Номлари сақланиб қолмаган Ўзбекистонлик халқ селекционер лари ҳозир ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган пиёз, бодринг, илдизмевали сабзавотлар, тарвуз, қовоқнинг ажойиб навларини мисли кўрилмаган бир қанча қовун навларини яратдилар. Буларнинг кўпчилиги навни яхшиловчи танловдан ўтиб, илмий муассасалар томонидан ажратиб олинган ва мамлакатимизда районлаштирилган навлар бўлиб келди ёки шундай бўлиб қолмоқда. Жайдари қовун навларини яратишда мамлакатимиз халқ селек циясининг қўлга киритган ютуқлари айниқса эътиборга лойиқ. Ҳозир республикада экиладиган қовунларнинг 160 дан ортиқроқ навлари уч райди. Қовунларнинг районлаштирилган 33 нави орасида 8 та жай дари нав ва халқ селекцияси томонидан етиштирилган 18 та нав бор. Бир неча асрлар давом этиб келган танлаш натижасида алоҳида олин ган ҳар бир қовунчилик ўчоғидаги маълум тупроқ - иқлим ва тарихий шароитларда ўша жойларнинг ўз қовунлари яратилган, булар кейин чалик асрлар бўйи экиб келинган. Шу нарса маълум белгиларнинг ав лодларда мустаҳкамланиб қолишига олиб келган. Шунинг учун ҳар бир қовунчилик ўчоғига унинг халқ томонидан яратилган ўз навлари хосдир. Бу навлар бошқа шароитларга кўчирилганида ҳосилдорлиги ва мевасининг таркибидаги қанд миқдори кўпинча камайиб кетади, вегетация даври узайиб қолади.

Ўзбекистон Республикасида жуда хилма хил жайдари қовоқ на в-лари бор. И.М. Ашеров маълумотларига қараганда, мамлакатимиз хўжаликлари ва томорқаларида экиладиган қовоқларнинг 140 тадан ортиқ хилдаги навлари, жумладан, Мускат қовоқ-57, йирик мевали-45 ва қаттиқ пўстли-38 қовоқ навлари учрайди. Қовоқ навлари Зарафшон (50), Амударё қуйи оқими водийларида (39), Фарғона водийсида (29) ҳаммадан кўп. Сабзавот ва полиз экинлари селекцияси ва уруғчилиги юзасидан режа асосида олиб бориладиган ишлар мамлакатимизда 1913-1915 йилларда, Туркистон ва Мирзачўл қишлоқ хўжалик тажриба станция лари яратилганидан кейин, ўшанда бу станциялар жайдари ва ажнабий навларга ҳиёсий баҳо бериш ишларини бошлаб юборган эдилар. Сабзавот ва полиз экинларининг бой генофондини ўрганиш ва бу ўсимликлар селекциясига доир ишларни авж олдиришда Бутунитти фоқ ўсимликшунослик институтининг Ўрта Осиё тажриба станцияси (ҳозирги Ўзбекистон ўсимликшунослик илмий-текшириш институти, унинг Сурхондарё ва Андижон вилоятларида иккита тажриба бўлими бор), шунингдек ўсимликшунослик институти томонидан ўтказилган экспедиция текширувлари, сабзавот ва полиз экинлари жаҳон коллек цияларини йиғиш ва ўрганиш ишлари катта ролни ўйнайди. Ҳозир тилга олиб ўтилган станция Афғонистонга қилинган экспедициядан қайта туриб, Н.И.Вавилов 1927 йилда Тошкентда тўхтаган маҳалида унинг ташаббуси билан очилган эди. 1927 йилгача бу станциянинг ўз ерлари бўлмаган ва у ўз коллекцияларини бошқа қишлоқ хўжалик му ассасаларига жойлаштирар эди. 1928 йили станцияда сабзавот экин - лари навларини синаш бўйича мамлакатимиздаги биринчи участка ва уруғларни назорат қилувчи лаборатория ташкил этилди. 1933 йили бу ерда селекция маркази очилди. Станцияда йирик селекционер олимлар – полиз экинлари соҳасида Н.Е.Житенева, К.И.Пангало, бодринг соҳасида – С.Г.Габаев, итузумдошлар оиласига мансуб экинлар соҳасида – С.Г.Доброкотовалар ишлар эдилар. Ўзбекистон ўсимликшунослик илмий-текшириш институти жуда бой коллекцияни йиғиш, сақлаб бориш ва ўрганиш билан бир қаторда сабзавот ва

полиз экинлари нав-хиллари, яъни сортиментини кенгайтириш ва яхшилаш ишига катта ҳисса қўшди. Ўзбекистонда полиз экинларининг 70 дан ортиқ, сабзавот экинларининг 20 дан ортиқ навлари экилади. Бу ўлкада ҳозир полиз экинларининг 2,7 мингга яқин ва сабзавот экинла рининг 1,3 мингга яқин намуналаридан тузилган коллекциялари бор. Сабзавот, полиз экинлари ва картошка илмий-амалий селекцияси ва уруғчилигининг ривожланишига Ўзбекистон сабзавот тажриба станцияси катта ҳисса қўшди. Иккинчи жаҳон урушидан кейин бу станция қайта ташкил этилиб, Ўзбекистон сабзавот-картошка тажриба станциясига айлантирилди, 1961 йилда эса у қайтадан тузилиб, Ўзбекистон сабзавот-полиз экинлари ва картошкачилик илмий-тек шириш институтига айлантирилди. Ҳозир бу институтнинг мамлака - тимиздаги асосий минтақаларда жойлашган 8 та таянч бўлимлари бор. Станция фаолияти даврида селекционерлардан П.Н.Дудко, А.Г.Никулина, М.Н.Кулаковалар сабзавот ва полиз экинлари селек циясида катта ютуқларга эришдилар, улар полиз экинларининг кўпгина жайдари навларини ажратиб олиб, янги бодринг, бош карам навларини яратдилар, пиёз, сабзи ва бошқа полиз экинлари селек цияси институтига айлантирганидан кейин бу ишларни А.С.Ҳакимов, С.К. Қўчқоров, И.М. Ашеров, А.С. Щукина, Р.А.Хакимов, А.М.Аббосов, Е.В.Ермолова, А.Юсупов, А.Обидов, И.Эсонов, Е.О.Серковалар муваффақият билан давом эттирдилар. Сабзавот ва полиз экинлари уруғшунослиги ва уруғчилигига А.С.Ҳакимов, Т.Г.Мўминов, Р.С.Раҳимова катта ҳисса қўшишди. Тошкент давлат аграр университетида профессор Н.Н.Балашев (1902-1977) картошка уруғчилигига оид масалаларни ривожланти ришга катта ҳисса қўшди. Бу ерда Ўринбой деган тез пишар тарвуз, Рохат қовун навлари, Серсув деган иссиқхона бодринг нави ва На в-баҳор деган гетерозис дурагай нави (В.И.Зуев, Р.Ғанихўжаева), очиҳ ерга экишга мўлжалланган Омад ва Талаба номли бодринг навлари (С.М.Межитов, В.И.Зуев) етиштириб чиқарилди, бодринг ва полиз экинлари гуллашининг биологияси ва уруғчилигига доир катта ишлар олиб борилди. Самарқанд қишлоқ хўжалиги институтида Д.Т.Абдукаримов

билан Т.Э.Останақуловлар картошка уруғчилигига доир бир қанча илмий ишларни бажардилар, бу экиннинг юқори ҳосилли навларини яратдилар. Полиз экинлари селекцияси соҳасида мамлакатимизда айниқса катта муваффақиятлар қўлга киритилди. Илмий муассасалар томони дан 60 та қовун, 17 та тарвуз, 4 та қовоқ навлари селекция йўли билан ажратиб олинди. Шу вақтга қадар булардан тегишлича 25, 10 ва 4 та навлар районлаштирилган. Қадимда мавжуд бўлган навларни тиклаш, сақлаб қолиш ва ях шилашда ташаббускор полизчилар ва халқ селекционерлари катта ёр дам кўрсатиб, таянч бўлиб келмоқдалар. У ишга Фарғона водийсида А.Алигавҳаров, А.Охунбобоев, А.Махмудов; Тошкент вилоятида Ў.Каримшоев, Ш.Ҳосимов, Хоразм вилоятида Т.Тожиев, Р.Худойбердиев; Қашқадарё вилоятида Х.Усмонов, М.Қаршиев; Бу хоро вилоятида У.Жўрабоевлар катта ҳисса қўшдилар. Ўзбекистонда ҳам 30-йилларда қишлоқ хўжалиги экинлари на в-ларини синаш бўйича республика инспекцияси ва Уруғлар сифатини назорат қилувчи давлат инспекцияси ва буларнинг вилоят ҳамда ту манлардаги бўлимлари, шунингдек барча вилоятларда ўз бўлимлари бўлган Республика «Сортсемовош» бирлашмаси тузилган эди. Сабза вот-полиз экинлари навларини синаш ишлари мамлакатимизда қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги қошидаги Қишлоқ хўжалиги экин лари навларини синаш бўйича давлат комиссиясига бўйсунадиган Са марқанд нав синаш станцияси ва 8 та нав синаш бўлимларида олиб борилади. Зангиота давлат нав синаш участкасида иссиқхона экинлари навлари ва дурагайлари синовдан ўтказилади. «Узсортсемовош» бирлашмаси ҳозир «Ўзмевасабзавотузумса - ноатхолдинг» акционерлик жамияти таркибига киради ва мамлакати мизнинг турли минтақаларида 17 та уруғчилик хўжаликлари бор. Хўжаликларни уруғлик картошка билан таъминлаш учун 1997 йилда «Ўзбеккартошка» фирмаси тузилиб, унга 25 та уруғчилик хўжаликлари бириктириб қўйилди. Республикада 1996 йилдан бошлаб уруғлар билан савдо қилувчи хусусий «Дониёр» тижорат фирмаси ишлаб турибди, бу фирма Россиядаги «Семко», «Гавриш», «Манул» уруғчилик фирмалари ва бошқалар билан ҳамкорлик

қилади, Россия ва МДҲ даги бошқа давлатлардан илдизмевали сабзавотларнинг Ўзбекистонда районлаштирилган хорижий навлари уруғларини, шу нингдек иссиқхона экинларининг гетерозис дурагай уруғларини сотиб олади. Ўзбекистон Республикаси мустақилликни қўлга киритганидан кейин мамлакатимизда селекция ва уруғчилик ишларини ташкил этиш ва ривожлантириш янада каттароқ аҳамиятга эга бўлиб қолди ва дав лат бу ишларга кўп эътибор бериб келмоқда. 1996 йил 29 августда «Уруғчилик тўғрисида»ги ва 1996 йил 30 августда «Селекция ютуқлари тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси қонунларининг Олий мажлис томонидан қабул қилиниши шунинг далилидир. «Селекция ютуқлари тўғрисида»ги қонун селекция ишига алоқадор асосий тушунчаларни, селекциядаги ютуқлар муаллифлиги ва уларга эгалик қилишни муҳофаза этишнинг асосларини, навлар нинг муҳофазага қодирлик мезонларини, уларга патентлар, гу воҳномалар олиш тартибини, патентлар эгаларининг ҳақ-ҳуқуқлари ва селекция ютуқларидан фойдаланишнинг бошқа масалаларини белги лаб берди. «Уруғчилик тўғрисида»ги қонун уруғчиликка доир асосий ту шунча ва атамаларни, уруғчилик ишининг асосий вазифаларини, уруғлар сифатини аниқлаш, уларни сертификациялаш ва реализация қилиш тартибини, уруғчиликнинг илмий таъминотини ташкил этиш йўлларини, уруғларни сертификациялаш ва сифатини назорат қилишда давлат органларининг аҳамиятини белгилаб қўйди.

Адабиётлар руйхати: 1. А. Абдукаримов Д.Т., Сафаров Т.С., Остонақулов Т.Э.. «Дала экинлари селекцияси, уруғчилиги ва генетика асослари». Тошкент., «Меҳнат», 1989 й. 2. Бўриев Х.Ч. «Сабзавот экинлари селекцияси ва уруғчилиги». Тошкент. 1999 й. 3. Бўриев Х.Ч., Бойматов К., Жураев Р., «Мева ва резавор мева экинлари селекцияси ва навшунослиги». Тошкент, «Меҳнат», 2001 й. 4. Веселовский И.А., «Селекция и семеноводство овощных и пло довых культур»., Ленинград., «Колос»., 1965 г. 5. Гусаева И.Н. «Яблоня в вашем саду»., М., изд. МГУ., 1992 г. 6. Кульков О.П., «Физиология и биохимия сезенного развития плодовых в Узбекистане»., Ташкент. «Фан»., 1978 г. 7. Мирзаев М.М., Собиров М.К. «Боғдорчилик»., Тошкент., «Меҳнат»., 1987 й. 8. Прохоров И.А., Потапов С.П. «Практикум по селекции и семе новодству овощных и плодовых культур»., М., «Агропромиздат», 1988 г. 9. Под ред. Озолина Г.П. «Орехоплодные в Узбекистане»., «Тош кент., «Меҳнат»., 1990 г. 10. Селекция и сортоведение плодовых и ягодных культур. (Под редакцией А.С.Татаринцева)., - М., 1981 г. 11. Собиров М., «Томорқа боғдорчилиги»., Тошкент., «Меҳнат»., 1991 й. 12. Трусевич Г.В. «Интенсивно садоводство»., М., «Россельхозиз дат»., 1978 г.

O'xshashlar

Ёпиқ грунт селекциясининг асосий йўналишлари, муаммолари ва ютуқлари.

Данакли мева экинлари селекцияси

Уругли мева экинлари селекцияси

Резавор мева экинлари селекцияси

Сабзавот полиз экинлари ва картошка, боғ экинлари зараркунандаларини