Begona o’tlar, ularning zarari, biologiк xususiyatlari, klassifikatsiyasi va hisobga olish usullari - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Begona o’tlar, ularning zarari, biologiк xususiyatlari, klassifikatsiyasi va hisobga olish usullari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

128.5 KB

Ko'chirib olish

Begona o’tlar, ularning zarari, biologi к xususiyatlari, klassifikatsiyasi va hisobga olish usullari Reja: 1. Begona o’tlar haqida tushuncha. 2. Begona o’tlarning zarari. 3. Begona o’tlarning biologik xususiyatlari. 4. Begona o’tlar klassifikatsiyasi. 5. Bir yillik va ikki yillik begona o’tlar. 6. К o’p yillik begona o’tlar. 7. Tekinxo’r begona o’tlar. 8. Yerlarni begona o’tlar bilan ifloslanganligini hisobga olish, xaritasini tuzish va uning ahamiyati.

1. Begona o’tlar haqida tushuncha . Inson tomonidan ekilmaydigan ammo ekinlar orasida o’sib, ularga zarar yetkazadigan o’simliklar bego-na o’tlar deyiladi. Begona o’tlar haqiqiy va shartli begona o’tlarga bo’linadi. Haqiqiy begona o’tlar bu ekinlar orasida o’sadigan yovvoyi o’tlar. Shartli begona o’tlar yetishtirilayotgan ekinning u yer, bu yerida uchraydigan madaniy o’simliklardir. Masalan, paxtazorda uchraydigan makkajo’xori, tarvuz, pomidor shartli begona o’t hisoblanadi. Ba’zi begona o’tlar alohida ekin orasida o’sishga moslashgan. Masalan, kurmak sholipoyada, zarpechak dukkakli ekinlar orasida o’sishga mos- lashgan. 2. Begona o’tlarning zarari. Begona o’tlar qishloq xo’jaligiga juda katta zarar yetkazadi. Ular hosil miqdori va sifatini pasaytiradi. Begona o’tlar tufayli dunyoda har yili 20 mlrd dollar atrofida zarar ko’riladi. O’zbekistonda esa, har yili 15-20 % paxta, 10-20 % sabzavot hosili kam olinmoqda. Yalpi xarajatlarning sezilarli qismi begona o’tlarni yo’qo-tishga sarf qilinmoqda. G’o’za qator orasidagi begona o’tlarni yo’qotish uchun gektariga 25 ishchi kuni yo’qotilmoqda. Begona o’tlarni chopiq qilish paytida nihollarni o’rnidan ko’chib ketishi va shikastlanishi tufayli ko’chat qalinligi kamayib ketadi. Hosilga begona o’tlar urug’i, mevalari va barglari qo’shilib ketishi natijasida uning sifati yomonla-shadi. G’umay, ajriq, qamish kabi begona o’tlar bilan kuchli ifloslangan yerlardagi ekinlarni parvarish qilish nihoyatda qiyin kechadi. Erta bahorda hali madaniy o’simliklar unib chiqmaganda zararkunandalar begona o’tlarda ko’payadi, keyinchalik madaniy o’sim-liklarga o’tadi. К anal, ariq va boshqa sug’orish shoxobchalarida o’sadigan begona o’tlar suvni oqishini susaytirib befoyda sarflanishiga sabab bo’ladi. Ayrim yovvoyi o’simliklarning turli organlari(mevasi, urug’i va po-yasi)da zaharli moddalar to’planadi. Bu moddalar asosan alkaloidlar va glikozidlardan iborat. Markaziy Osiyoda kampirchopon, kakra, ko’kmaraz, eshakmiya, oqmiya, mastak, oqquvray, mingdevona, bangi-devona, tuyaqorin, oqsanoq, sariqgul kabi zaharli yovvoyi o’simliklar uchraydi. Ulardan ko’pchiligi yaylov, o’tloq va pichanzorlarda o’sib chorva mollarining zaharlanishiga sabab bo’ladi.

Itqo’noq, lattatikan, arpag’on va boshqa sertukli yoki qiltiqli o’tlar hayvonlarni ovqat hazm qilish organlarini jarohatlaydi, ba’zi hollarda o’lishiga sabab bo’ladi. Ba’zi o’simliklar tanasi va urug’laridagi tikanlari hayvonlarning terisi va ichaklarini jarohatlaydi. Bularga qo’ytikan, tukli chalov, bo’z va uchdyumli qasmaldoq kabi o’simliklar misol bo’ladi. Qo’ytikan, yovvoyi sabzi, itqo’noq urug’lari qo’ylarning juniga yopishib uning sifatini buzadi. Oddiy barboreya, yarutka, qamish, yovvoyi karam, yovvoyi piyoz, sassiq kovrak, shuvoq sigirlarning sutiga yoqimsiz ta’m va hid beradi, rangini o’zgartiradi. Sassiqtorol va shuvoqning ba’zi turlari go’shtning ta’mini buzib, unga yoqimsiz hid beradi.. 3. Beg’ona o’tlarning biologik xususiyatla ri. Begona o’tlarning biologik xususiyatlaridan biri ularning serurug’ligidir. Masalan, bir tup yovvoyi gultojixo’roz - 500000, olabuta -150000, tuyaqorin -200000, ituzum -45000, semizo’t -200000 ta, ayrim begona o’tlar milliondan ortiq urug’ hosil qiladi, madaniy o’simliklarning ko’pchiligining urug’-lari soni esa 200-300 tadan oshmaydi. Begona o’tlarning urug’i unuvchanligini uzoq yillar davomida saqlaydi. Tajriba ma’lumotlari bo’yicha semizo’t urug’i 40 yil, tugma-chagul 57 yildan keyin unuvchanlik qobiliyatini 6-18,2% saqlagan, itqo’noq urug’i -29 0 C sovuqda, yantoqniki + 85…+ 95 0 C issiq suvda unuvchanligini yo’qotmagan. Buni ularning urug’i suv, havo o’tkazmay-digan maxsus qobiqqa o’ralganligi bilan izohlash mumkin. Olabuta yetilganlik darajasi har xil bo’lgan urug’lar qiladi. Yirik oqish urug’lar birinchi yili, mayda jigar rangli urug’lar ikkinchi yili, mayda qalin po’stli qora yaltiroq urug’lar uchinchi yili unib chiqadi. Begona o’tlarning urug’i har xil muddatlarda unib chiqaveradi, shuning uchun dalalarda yil davomida begona o’tlarni uchratish mumkin. Agar ular bir vaqtda unib chiqqanda edi, ularni yo’qotish ancha oson bo’lar edi. Begona o’tlarning ko’payishi va tarqalishi. G’umay, ajriq, qamish, salomalaykum, qo’ypechak, yantoq, kakra kabi ko’p yillik begona o’tlar

ildizpoyalarining bo’laklari, ildizbachkilari hamda urug’lari bilan ko’pa-yadi. Bir yillik va ikki yillik begona o’tlar asosan urug’lari bilan ko’payadi. Begona o’tlarning urug’lari shamol, suv, go’ng, hayvonlar, qushlar va urug’lik bilan tarqaladi. Qamish, ilono’t, oqbosh, qoqi o’t urug’lari shamol yordamida tarqaladi. Shuvoq, qo’ytikan, tuyaqorin kabi o’tlar kuzda dumaloq shaklga kirib,shamolda dumalab yo’l-yo’lakay urug’ini to’kib ketaveradi. Qo’ytikan, g’o’zatikanda yopishuv-chi, ilashuvchi moslamalar bo’lib, hayvonlar juniga, odamlarning kiyimiga yopishib tarqaladi. Qora ituzum chug’urchiqlar yordamida tarqaladi. Begona o’t urug’lari yaxshi tozalanmagan urug’lik bilan ham tarqaladi. Tozalanmagan bug’doy urug’larini ekish natijasida lalmikor yerlarda o’sadigan begona o’tlar sug’oriladigan yerlarga ham kirib keldi. Begona o’tlar urug’i dalalarga solinayotgan chirimagan go’ng bilan ham tarqaladi. Ma’lumki, zarpechak ko’pincha yantoqda parazitlik qiladi. Shuning uchun ham yantoqli joylarda boqilgan qo’y va echkilarning go’ngini beda, poliz, sabzavot ekinlari ekiladigan yerlarga solish ana shu ekinlarni zarpechak bosishiga olib keladi. Ajriq, g’umay, qamish kabi begona o’tlarning ildizpoyalari qishloq xo’jalik mashinalarining ishchi organlariga ilashib tarqalishi ham mumkin. Ana shu o’tlar bor joylarni diskli boronalarda boronalash ildizpoyalarni mayda bo’laklarga bo’linishi va bir qancha yangi o’simliklar paydo bo’lishiga olib keladi. Begona o’tlarning biologik xususiyatlarini yaxshi bilish kurash choralarini samarali o’tkazishni rejalashtirish imkonini beradi. 4.Begona o’tlar klassifikatsiyasi. O’zbekistonda begona o’tlarning 72 ta oilaga mansub bo’lgan 841 turi uchraydi. Shundan 519 turi bir yillik, 322 turi ko’p yillik o’simliklardir. Ishlab chiqarish sharoitida esa, ularning muhim biologik xususiyatlari, ya’ni oziqlanishi, yashash davri va ko’payish usuliga ko’ra klassifikatsiyalanadi (2-jadval). Oziqlanish usuliga ko’ra yovvoyi o’simliklar ikkita biologik turga bo’linadi: 1)noparazitlar, 2)parazitlar va yarim parazitlar. Noparazit begona o’tlar avtotrof o’simliklar bo’lib, ularning yashil barglari va ildizi bor. Bu o’simliklar tuproqdan

suv va oziq elementlarini o’zlashtiradi, fotosintez jarayonida organik moddalarni hosil qiladi. Noparazit begona o’tlar hayotining davomiyligiga ko’ra bir yilliklar, ikki yilliklar va ko’p yilliklarga bo’linadi. Bir yillik va ikki yilliklar - kam yilliklar deyiladi, ular faqat urug’lari yordamida ko’payadi. Hayotining uzun-qisqaligi va yilning qaysi davrida unib chiqishiga qarab kam yillik yovvoyi o’simliklar quyidagi guruhlarga bo’linadi: efemerlar, erta bahorgilar, kech bahorgilar, qishlovchilar, kuzgilar va ikki yilliklar. К o’p yillik yovvoyi o’simliklarning urug’lari pishib yetilgandan so’ng yer ustki qismi nobud bo’ladi, tuproq ichidagi organlari (ildizi, tugunagi, ildizpoyasi, piyozi) yashovchanligini yo’qotmaydi. Ana shu organlaridan har yili poya chiqarib, gullab, urug’ beraveradi. Vegetativ ko’payish organlarining xususiyatlariga ko’ra ular 7 ta guruhga bo’linadi Popuk ildizlilar va o’q ildizlilarning vegetativ usulda ko’payishi kuchsiz, ildizpoyalilarniki esa kuchli namoyon bo’ladi. Qolgan ko’p yillik yovvoyi o’simliklarning vegetativ ko’payishi o’rtacha hisoblanadi. Parazit begona o’tlarga ildizi va yashil bargi bo’lmagan, boshqa o’simliklar tanasidan suv hamda oziq moddalarni so’rib olib yashaydigan o’simliklar kiradi. Ular suv va oziq moddalarni maxsus so’rg’ichlari orqali so’rib oladi. Tekinxo’r begona o’tlar ikkita guruhga bo’linadi: ildiz parazitlari va poya parazitlari. Yarim parazit yovvoyi o’simliklarning yashil bargi bor bo’lib, fotosintez qilish qobiliyatiga ega. Suv va oziq moddalarni boshqa o’simlik tanasidan so’rib oladi jadval. Begona o’tlar klassifikatsiyasi. Noparazitlar. Кam yilliklar. Кo’p yilliklar. 1.Efemerlar. 1.Popuk 1.Ildiz

ildizlilar. parazitlari. 2.Erta bahorgilar. 2.O’q ildizlilar. 2.Poya parazitlari. 3.Кech bohorgilar. 3.Ildizpoyalila r. 4.Qishlovchi lar. 4.Ildizbachkili lar. 5.Кuzgilar. 5.Piyozlilar. 6.Ikki yilliklar. 6.Tugunaklilar . 7.Sudralib o’suvchilar. 5.Bir yillik va ikki yillik begona o’tlar. Efemerlar . Bu o’simliklarning vegetatsiya davri qisqa bo’lib, 1,5-2 oy davom etadi. Ularning ba’zilari bir yil davomida bir nechta avlod beradi. Lolaqizg’aldoq va yulduzo’t kabi o’simliklar shular jumlasiga kiradi. Yulduzo’t – Stellaria media L . chinniguldoshlar oilasiga kiradi. O’qildizli, poyasi ko’tarilgan yoki yotiq, sershox, bo’g’imlar orasi siyrak, jingalak tuklar bilan qoplangan. Barglari qisqa bandli, tuxum-simon, uchi o’tkir. Gullari mayda oq. Mevasi-ko’p urug’li, cho’zinchoq ko’sakcha. Sharoit qulay bo’lganda bo’yi 50-60 sm gacha yetadi. Bog’larda, kuzgi boshoqli g’alla, kuzgi piyoz ekinlari orasida ko’p uchraydi. Namlik yetarli bo’lgan yerlarda yaxshi rivojlanadi. Sudralib o’sadigan poya bo’g’imlaridan ildiz otish xususiyatiga ega. Urug’idan ko’payadi, bitta o’simlik 25 ming donagacha urug’ tugishi mumkin. Urug’lar unuvchanligini 30 yilgacha saqlaydi. Yil davomida 2-3 avlod beradi. Lolaqizg’aldoq - R.pavoninum Schrenk ko’knoridoshlar oilasiga mansub bo’lib, bir yillik efemer o’simlik hisoblanadi. Bo’yi 30-50 sm, o’qildizli, poyasi

tik. Ildiz bo’g’zidagi barglari uzun bandli, ikki marta patsimon qirqilgan, tuxumsimon bo’lakli. Poyadagi barglari bandsiz, uch qirqimli. Mart - iyun oylarida gullab urug’laydi. Tog’ etaklari, adirlar, bog’lar va kuzgi g’alla ekinlari orasida o’sadi. Erta bahorgi yovvoyi o’simliklar . Bu o’simliklar erta bahorda tuproq sal qizishi bilan ko’karib chiqadi. Ularning urug’lari madaniy o’simliklardan oldin yoki ular bilan birgalikda pishib yetiladi. Bularga yovvoyi suli, qiziltasma, olabuta, sho’ra kabi o’tlar kiradi. Olabuta, oq sho’ra- Cyhenopodium album L. Bu o’simlik sug’oriladi-gan yerlarda, ayniqsa, g’o’za orasida ko’p uchraydigan begona o’t bo’lib, partov yerlarda, hovlilarda, yo’l yoqalarida ham o’sadi. Barglari tuxumsimon, cheti qirrali, unsimon dog’lar bilan qoplangan, poyasi to’g’ri, sershox, bo’yi 40-100 sm. К o’k sho’ra – Ch. glaucum L .Bir yillik o’t. Bo’yi 1 m gacha, poyasi yotib yoki yerdan bir oz ko’tarilib o’sadi, shoxlangan. Barglari bandli, etli, cho’ziq, qalami yoki ovalsimon, ba’zan tuxumsimon yoki uchi to’mtoq, tubi ponasimon, cheti yirik tishli, o’yilgan. Iyul- sentyabr oylarida gullab, urug’laydi. Daryo sohillarida, bo’sh yotgan joylar, ekinlar orasida o’sadi. Sassiq sho’ra – Ch. vulvaria .Bir yillik o’t, Bo’yi 10-60 sm. Barglari bandli, keng tuxumsimon. May –iyul oylarida gullab urug’-laydi. O’ziga xos hid chiqaradi. Partov yerlarda, yo’l, ariq va zovur yoqalarida ko’p uchraydi. Yovvoyi suli- Avena fatua L . g’allasimonlar oilasiga mansub, popuk ildizli bir yillik begona o’t hisoblanadi. Ildizi tuproqqa 135-160 sm gacha kiradi. Poyasining balandligi 60-120 sm. Boshoqli don ekinlarining orasida ko’p o’sadi. O’simlik bahorda ko’karib chiqadi, iyun-iyul oylarida urug’lari pishib yetiladi. Urug’lar 20- 30 sm chuqurlikdan ham unib chiqa oladi. Gullari mayda, oq. Mevasi-ko’p urug’li, cho’zinchoq ko’sakcha. Tuproqda urug’lar unuvchanligini 5 yilgacha saqlaydi. Mam-lakatimizning hamma yerlarida yovvoyi suli uchraydi. К ech bahorgi yovvoyi o’simliklar . К ech bahorgi bir yillik o’tlar tuproq yetarli darajada qizigandan keyin ko’karib chiqadi. Bularga kurmak, yovvoyi gultojixo’roz, itqo’noq, semizo’t, ituzum, dag’alkanop kabi o’simliklar kiradi.

Qora kurmak, oddiy kurmak, shamak - Ehinohloa crugalli L . Poyasi tik yoki biroz yonboshlab o’sadi. Bo’yi 1 m gacha. Cho’l, adir va tog’ min-taqasidagi sernam yerlarda, asosan, ariq bo’ylarida, ekinlar orasida begona o’t sifatida o’sadi. Iyun- sentyabr oylarida gullab, urug’laydi. Sholisimon kurmak, govkurmak, devkurmak – E. Oryzoides (Ard) Koss . Boshoqdoshlar oilasiga mansub bir yillik o’t, poyasi tik o’sadi. Bo’yi 50-160 sm. ro’vagi 8-15 sm. Asosan, sholipoyalarda begona o’t sifatida o’sadi. Iyun-avgust oylarida gullaydi, avgust-sentyabrda urug’laydi. К o’k itqo’noq - Staria viridis. Boshoqdoshlar oilasiga mansub, popuk ildizli, kech bahorgi bir yillik o’t. Bo’yi 20-30 sm. Barglari uchli tasmasimon, yashil. Pishgan boshoqlarining tuklari yashil yoki siyoh rang. Doni mayda, tuxumsimon- oval, sariq-malla rang. Iyun - avgust oylarida gullab, urug’laydi. Ekinlar orasida, ariq va kanal bo’ylarida o’sadi. Bitta o’simlik 2300 donagacha urug’ hosil qilishi mumkin . Malla qo’noq, it qo’noq, oq it qo’noq - S. Vtrticilata (L) P. B . Bo-shoqdoshlar oilasiga mansub, popuk ildizli bir yillik o’t. Ekinlar orasida, bog’larda, qisman daryo va ariq bo’ylarida o’sadi. Aprel - may oylarida unib chiqadi. Iyun-sentyabr oylarida gullab, urug’laydi. Bitta o’simlik 13800 donagacha urug’ qilishi mumkin. Urug’lari unuvchan-ligini 30 yilgacha saqlaydi. Qora ituzum – Solanum nigrum L . Ituzumdoshlar oilasiga mansub, o’q ildizli bir yillik o’t. Bo’yi 25-90 sm. Poyasi tik, shoxlangan. Barglari qoramtir-yashil, siyrak tukli, tuxumsimon yoki rombasimon. Gullari 3-8 tadan bo’lib, soyabonsimon yoki to’pgulga yig’ilgan. Iyun-oktyabr oylarida gullab, urug’laydi. Mevasi qora, qoramtir-qizil yoki qo’ng’ir-qizil rangda, ko’p urug’li. Ekinzorlar, bog’larda, yo’l, ariq bo’ylarida o’sadi. Qizil (sariq) ituzum- S. olgae pojark. Bir yillik o’t. Bo’yi 15- 70 sm. O’simlik tuzilishi, o’sishi va rivojlanishi, yashash sharoiti va boshqa xususiyatlariga ko’ra qora ituzumga o’xshash. Yovvoyi gultojixo’roz, qayrilgan tojixo’roz, eshaksho’ra, machin.- Amarathus retraflexus. Bir yillik o’qildizli o’t. Bo’yi 20-150 sm. Poyasi tik, shoxlangan, tukli.

Bargi tuxumsimon-oval. Urug’i mayda, qora yaltiroq. Harorat +26…+36 0 C bo’lganda tez unib chiqadi. Iyun-sentyabrda gullab, iyul-oktyabrda urug’i pishib yetiladi. Bitta o’simlik 500000 ta, ayrimlari 1 mln. donagacha urug’ hosil qiladi. Urug’lari unuvchanligini 40 yilgacha saqlaydi va 3 sm dan ortiq bo’lmagan chuqurlikdan unib chiqadi. Yovvoyi gultojixo’roz ekinzorlarda, bog’, ariq bo’yi va partov yerlarda begona o’t sifatida o’sadi. O’zbekistonda bu o’simlikning yana olabutasimon tojixo’roz, oq tojixo’roz, olabuta tojixo’roz, tellung tojixo’roz kabi turlari uchraydi. Semizo’t -Portulaca oleraceae L. Semizo’tdoshlar oilasiga mansub o’q ildizli bir yillik o’t. Poyasi, barglari etli, sersuv, yer bag’irlab o’sadi, shoxchalari tarvaqaylagan, bo’yi 15-40 sm. Gullari sariq, barg qo’lti-g’ida joylashgan. Mevasi tuxumsimon, dumaloq, oson ochiladigan ko’sakcha. Urug’lari buyraksimon, oval- dumaloq, yonboshdan siqilgan, sal yaltiroq, qora yoki qoramtir-qo’ng’ir. Aprel- iyulda ko’karib chiqadi, iyun-avgustda gullaydi. Iyul-sentyabrda urug’ hosil qiladi. Urug’lar 2-3 sm dan ortiq bo’lmagan chuqurlikdan ko’karib chiqa oladi. Urug’lar unuvchanligini 40 yilgacha saqlashi mumkin. Daryo, ariq bo’ylari, ekinzor va bog’larda begona o’t sifatida o’sadi. Oddiy bangidevona, beshbug’doy-Datura stramonum. Ituzumdoshlar oilasiga mansub, o’q ildizli bir yillik o’t. Poyasi tik, bo’yi 25-120 sm. Barglari bandli, navbat bilan joylashgan, yoqimsiz hidli. Bargining usti qoramtir-yashil. Gullari oq, yirik, voronkasimon, barg qo’ltig’ida joylashgan. Mevasi tuxumsimon, ko’p urug’li, to’rt bo’lakli, tikanli ko’sak. Urug’lari qora, qoramtir-qo’ng’ir, o’yiqlari bor. Bir tup o’sim-ligi 45000 donagacha urug’ bera oladi. Apreldan oktyabrgacha ko’karib chiqaveradi. Iyundan kech kuzgacha gullaydi. Avgust-noyabrda urug’ hosil qiladi. Tarkibida zaharli alkaloidlar (antropin va daturin) bor. Aholi yashaydigan joylar, partov yerlar va ekinlar orasida o’sadi. Teofrast dag’alkanopi, dag’alkanop- Abutilon avicennae L. Gulxay-ridoshlar oilasiga mansub, o’q ildizli bir yillik begona o’t. Bo’yi 50-200 sm. Barglari yirik, uzun bandli, keng tuxumsimon, asosi yuraksimon, uchi o’tkir tumshuqchali, mayin tuklar bilan qoplangan. Gullari barg qo’ltig’idan chiqqan uzun gulbandlarda

joylashgan, sariq. Mevasi tishchali 15 ta mevabargchadan iborat. Urug’i buyraksimon, yuraksi-mon, qo’ng’ir, qoramtir-malla rangli. Bir tup o’simlik 36800 donagacha urug’ berishi mumkin. Aprel-mayda ko’karib chiqadi, iyul-sentyabrda gullab, iyul-oktyabrda hosil tugadi. Sug’oriladigan yerlarda, bog’larda, ariq bo’ylarida o’sadi. Bir yillik shuvoq, burgan - Artemizia annua L. Murakkabguldoshlar oilasiga kiradi. Poyasi tik, shoxlaydigan, egatchalari bor. Bo’yi 30-100 sm. Barglari ingichka, mayda bo’laklarga bo’lingan. Urug’i silindrsi-mon, mayda. Iyul- sentyabrda gullaydi, sentyabr-noyabrda hosil tugadi. Ekinzorlarda kam, lekin to’qayzor, ariq, zovur va yo’l yoqalarida juda ko’p o’sadi. Tuyaqorin-Helotropium Lasiocarpum F.et M. Govzabonguldoshlar oilasiga kiradi. Bir yillik o’q ildizli o’t. Poyasi sershox, bo’yi 50 sm gacha yetadi. O’simlik dag’al va qalin tuk bilan qoplangan. Barglari qisqa bandli, dag’al, oval shaklda, kul rang tukchalar bilan qoplangan. Guli siyrak joylashgan, mayda, och sariq. Mevasi tukli va ovalsimon to’rtta yong’oqchadan iborat. Tuyaqorinning urug’ida zaharli alkaloid-lar bor. Ular oziq bilan birga odam va hayvonlar organizmiga tushganda, jigar va butun organizmda og’ir kasallik keltirib chiqaradi. Tuyaqorin asosan, sug’orilmaydigan bo’z yerlarda ko’p, qator oralari ishlanadigan ekinlar orasida esa, kam uchraydi. Qishlovchi bir yillik o’simliklar . Qishlovchi bir yillik yovvoyi o’simliklar erta bahorda ko’karib chiqqanda shu yilning o’zida hosil tugadi. К uzda unib chiqqan o’simliklar to’pbarg hosil qiladi va hamma fazalarida qishlashi mumkin. Bularga yarutka, achambiti, bo’tako’z, qurtana va boshqalar kiradi. Achambiti, jag’-jag’-Sapsellan bursa pastorris Medue krestguldoshlar oilasiga kiruvchi o’q ildizli bir yillik o’t. Poyasi tik, shoxlangan. Bo’yi 20-40 sm. Ildiz bo’g’zida to’p bargi bor. Poyadagi barglar navbat bilan joylashgan, oddiy tuklar bilan qoplangan. Gullari siyrak. Mevasi oson ochiladigan uchburchak shakldagi ko’sakcha. Mart-may oylarida, shuningdek, avgust-oktyabrda ko’karib chiqadi. К uzda ko’karib chiq-qanlari qishlab, mart-may oylarida gullaydi. Erta bahorda unib chiqqan o’simliklar iyun-iyulda gullab, iyun-avgustda urug’ hosil

qiladi. Bitta o’simlik -70000 donagacha urug’ hosil qilishi mumkin. Urug’lar 2-3 sm chuqurlikdan ko’karib chiqadi, unuvchanligini 35 yilgacha saqlashi mumkin.. Jag’-jag’ hamma yerda tarqalgan. Dala yarutkasi, dala tlaspisi-Thlaspi arvense L . К restguldoshlar oilasiga mansub, o’q ildizli bir yillik o’t. Poyasi to’g’ri, shoxlangan. Bo’yi 25-50 sm. Barglari o’yilgan tishli. Poyaning ostki qismidagi barglar teskari- tuxumsimon, o’rta va yuqoridagilari uzunchoq-lansetsimon. Tubidagi barglar poyani o’rab turadi. Tojbarglari oq. Qo’zoqchalari ellipsimon-dumaloq yoki teskari- tuxumsimon. Mart-may oylaridan boshlab kuzgacha ko’karib chiqaveradi. К uzda ko’karib chiqqanlari qishlaydi. Bitta o’simligi 900 dan 2000 tagacha urug’ beradi.Urug’lar unuvchanligini 10 yilgacha saqlaydi. Aprel-iyunda gullaydi. Iyun- avgustda urug’ tugadi. Yarutkaning pishib yetilmagan urug’lari ham yaxshi ko’karadi. Tog’lar, ariq bo’ylari, yo’l yoqalari, g’alla ekinlari orasida o’sadi. Lyozel qurtanasi, qurtana-Sisymbrium loelii L. К restguldoshlar oilasiga mansub, o’q ildizli bir yillik o’t. Poyasi to’g’ri, shoxlangan, bo’yi 20-100 sm. Barglari bandli, uzun, patsimon qirqilgan. Gullari oddiy, och sariq, mayda. Mevasi qo’zoq, ingichka, to’lqinsimon, g’adir-budur va bir oz egik. Urug’i oval shaklida, mayda, jigar rang, tuproqda yaxshi saqlanadi. Bitta o’simligi 110 mingdan ortiq urug’ tugadi. Apreldan iyungacha gullaydi, maydan avgustgacha hosil tugadi. К uzgi yovvoyi o’simliklar. К uzgi begona o’tlar bir yillik va ikki yillik o’simliklar o’rtasidagi oraliq bo’g’in hisoblanadi. Maysalari kuzda paydo bo’lganda bu begona o’tlar o’z rivojlanishini oxirigacha, ya’ni gullaguncha va hosil berguncha yetkazishi mumkin. Ular kuzgi past haroratda tuplanish fazasida qishlaydi, kelgusi yil yozda esa gullaydi va hosil tugadi. Tuplanish fazasini o’tmagan o’simliklar, bahorda o’qildiz hosil qilmaydi va gullamaydi. Bular tipik kuzgi o’simliklardir. Bularga supurgi, yaltirbosh kiradi. Yovvoyi supurgi - Apera spica Venti (L.)P.B . boshoqdoshlar (Gramineae) oilasiga kiradi. O’zbekistonda begona o’t sifatida kam tarqalgan. Asosan kuzgi javdar, ba’zan boshqa ekinlar orasida o’sadi. Poyasi tik o’sadi, asosida tuplaydi,

bo’yi 1 m gacha yetadi. Iyul- avgustda gullaydi va hosil tugadi. Urug’dan ko’payadi. Bitta o’simligi 13-16 mingta urug’ tugadi. Namlik yetarli bo’lganda urug’i faqat tuproq yuzasidan unib chiqadi. Tuproqda urug’ining unuvchanligi 7 yilgacha saqlanadi. Supurgi juda zararli begona o’t, ammo uni yo’qotish oson. Yaltirbosh - Bromus secalinus L. boshoqdoshlar (Gramineae) oilasiga kiradi. Bitta o’simligi 800-1500 ta urug’ tugadi, bu urug’lar unuvchanligini 2-3 yil saqlaydi. Urug’lar pishgandan keyin 6-9 kun o’tgach, unib chiqa oladi. Chala pishgan urug’i ham unib chiqadi. Ular 2-3 sm chuqurlikdan yaxshi unib chiqadi. Yaltirbosh javdar orasida o’sadigan tipik begona o’t. Ro’vak chiqarguncha uni kuzgi javdardan ajratish qiyin. Poyasininig bo’yi va urug’ining yirik-maydaligi javdarniki bilan bir xil. Agar javdar hosiliga yaltirbosh urug’i aralashib qolsa, uning sifati pasayadi, qorayib, ta’mi buziladi. Ikki yillik begona o’tlar .Bu o’simliklar rivojlanishi uchun ikki yil talab etadi. Agar ikki yillik begona o’tlarning urug’i kuzda unib chiqsa, ular ikki yil qishlaydi. Ba’zi bir ikki yillik begona o’tlar hosil bergandan keyin o’suv davrining ikkinchi yili oxirida nobud bo’lmaydi va uchinchi yili ham o’sadi. Bunday holda ikki yillik begona o’tlar ko’p yilliklarga yaqinlashadi. Begona o’tlarning bu biologik tipiga kamroq tur kiradi. Ikki yillik begona o’tlarga sariq va oq qashqarbeda, mingdevona, tuyaquyruq, sigirquyruq, qizilburun va boshqalar kiradi. Sariq qashqarbeda – Melilotus officinalis adans dukkakdoshlar (Leguminosae) oilasiga kiradi. Markaziy Osiyoda bog’larda, ariqlar bo’yida o’sadi. Qashqarbeda sho’rlanmagan va kuchsiz sho’rlangan yerlarda uchraydi. Poyasi to’g’ri, bo’yi 30-100 sm va undan ortiq. Iyundan kuzgacha gullaydi. Urug’dan ko’payadi. Bitta o’simligi 17 mingtagacha urug’ tugadi, ular tuproqda unuvchanligini 20 yildan ortiq saqlaydi. Urug’i yetarli darajada nam bo’lishiga talabchan, qiyinchilik bilan unadi. Qashqarbeda boshqa ikki yillik o’simliklardan farq qilib, birinchi yili to’pbarg emas, balki gullamaydigan poya hosil qiladi. Qishda bu poyasi nobud bo’ladi, qishlash uchun faqat ildizi va ildiz bo’g’zidagi kurtaklari qoladi. К elgusi yil bahorda ildiz bo’g’zi kurtaklari o’sa boshlaydi va poya chiqaradi, ular gullaydi va hosil tugadi. Hosil bergandan keyin kuzga borib,

o’simligi butunlay nobud bo’ladi. Yovvoyi qashqarbeda mollarga berishga yaramaydi, chunki tarkibida hayvonlar hayoti uchun xavfli bo’lgan kumarin moddasi bor. Qashqarbedaning tarkibida kumarin bo’lmagan navlari chiqarilgan. Tuyaquyruq - Carduus nutans L . murakkabguldoshlar (Compositae) oilasiga kiradi. Tuyaquyruq-ikki yillik tipik begona o’t. Asosan, urug’dan ko’payadi, urug’ida uchmalar bo’ladi, shuning uchun ular shamolda oson tarqaladi. Bitta o’simligi 4 mingtagacha urug’ tugadi. Urug’i kelgusi yil 4 sm gacha bo’lgan chuqurlikdan unib chiqadi. Bug’doy, paxta va boshqa ekinlar dalasida ko’p uchraydi. O’zbekis-tonda aprel-mayda gullab, hosil tugadi. 6. К o’p yillik begona o’tlar . Bitta joyda ikki yildan ortiq o’sadigan o’simliklar ko’p yilliklar deyiladi. Ularning urug’lari pishgandan keyin faqat yer usti organlari quriydi. Tuproq ichidagi organlari uzoq yillar davomida yashaydi. Ulardan har yili yangi poyalar unib chiqadi va gullab, urug’ tugadi. К o’p yillik yovvoyi o’tlar ildiz tizimining tuzilishiga va vegetativ ko’payish usuliga ko’ra biologik guruhlarga bo’linadi. Bu o’simliklarning hammasi urug’i bilan ko’payadi. Bundan tashqari, ildizpoyalilar-tuproq ichidagi poyalaridan, ildizbachkililar - bachkilaridan, piyozlilar - o’zgargan poyalaridan (piyozlari bilan), tugunaklilar-tugunaklaridan, sudralib o’suvchilar-bo’g’imlarida ildiz otuvchi poyalari bilan, popuk ildizlilar- yuqori qismi kesilganda, qisqar-gan asosiy ildizidan ko’payadi. . Popuk ildizlilar. Bu guruhga kiruvchi ko’p yillik o’tlarning asosiy ildizi qisqargan bo’lib, ko’plab yon ildizlar tutami, ya’ni popuk ildizlar hosil qiladi. Qisqargan asosiy ildizdan chiqqan bir tutam popuk ildizlariga qarab ularni shingil ildizlilar deb ham ataladi. Yirikbarg zubturum, bargizub-Plantago major L . Zubturumdoshlar oilasiga mansub ko’p yillik o’t. Bo’yi 30-50 sm. Barglari 3-9 tomirli, uzunligi 2-25 sm, eni 1,5-14 sm. К o’sakchasi tuxumsimon yoki tuxumsimon konus shaklida, 3-4 mm. Mart oyidan boshlab ko’karib chiqadi. Iyun-sentyabr oylarida gullab urug’laydi. Urug’lari 2-3 sm dan ortiq bo’lmagan chuqurlikdan ko’karib chiqa oladi. Ariq, yo’l bo’ylari, bog’ va ekinzorlarda o’sadi.

Nashtarbarg zubturum, zubturum- Plantago laceolata L. К o’p yillik o’t. Bo’yi 10-70 sm. Barglari 3-5 tomirli, uzunligi 4-20 sm, eni 0,4-3,5 sm. К o’sakchasi cho’ziq, 2,5-3 mm. Iyun-sentyabr oylarida gullab urug’laydi. Ariq va yo’l bo’ylari, bog’lar va turli ekinlar orasida o’sadi. Hamma joyda tarqalgan. O’qildizlilar. Bu guruhga asosiy o’q ildizi yaxshi rivojlangan va tuproqqa chuqur kirib boradigan o’tlar kiradi. Ular asosan urug’idan ko’payadi. Ba’zilari vegetativ yo’l bilan ham ko’payishi mumkin. Bularga qoqio’t, otquloq, izen, ermon, sho’rak, achchiq shuvoq, arslon-quyruq (arslonquloq) kiradi. Otquloq - Rumex L. Otquloqdoshlar oilasiga mansub, o’q ildizli ko’p yillik o’t. Poyasi to’g’ri, shoxlangan, bo’yi 50-150 sm. Barglari navbat bilan joylashgan, pastki barglari keng uchburchaksimon, tuxumsimon. Yuqori barglari tuxumsimon- tasmasimon. Gullari sultonda joylashgan. Mevasi uch qirrali, sarg’ish-malla rang yong’oqcha. Mart-may oylarida urug’idan va ildizidan ko’karib chiqadi. May- iyunda gullaydi, iyun-iyulda urug’ tugadi. Bitta o’simlik 12000 donagacha urug’ beradi.. Otquloqning jingalak otquloq, qizg’ish otquloq, Suriya otqulog’i va Drobov otqulog’i kabi turlari bor. Dorivor qoqi, momaqaymoq- torxfcum officinale Web. Murakkabdoshlar oilasiga kiradi. O’q ildizli ko’p yillik o’t. Barglari yer bag’irlab yoki ko’tarilib o’sadi, eni 3-5 sm, uzunligi 10-25 sm, patsimon qirqilgan, yon bo’laklari keng yoki ingichka uchburchakli. To’pguli oltin rang – sariq gulli savatcha. Bo’yi 10-30 sm. Aprel-iyun oylarida gullab, urug’laydi. Urug’dan va qisman bachkisidan ko’payadi. К uzda unib chiqqan maysalari bemalol qishlaydi. Dorivor qoqi o’tdan tashqari uning quyidagi turlari ham uchraydi: tog’ qoqi, shoxsiz qoqi, yirik o’rambargli qoqi, yuzepchuk qoqisi, kallakdor qoqi, biro’rambargli qoqi. Qoqi o’t ariq, yo’l yoqalarida, bog’larda, polizlarda, gazonlar-da,partov yerlarda juda ko’p o’sadi. Sho’rak - Sabcola verrucosa M.B . Sho’rakdoshlar oilasiga kiradi. Bo’yi 50-75 sm gacha bo’lgan buta. Poyasi o’rtasidan shoxlangan, kul rang tukchalar bilan qoplangan. Uchki barglari bandsiz, seret, ensiz, to’mtoq siyrak tuk bilan qoplangan. Mayda sarg’ish-yashil gullari g’uj bo’lib joylashgan. Mevasi sariq,

qanotchali. Iyun-oktyabr oylarida gul-lab urug’laydi. Cho’l, adir, tog’ mintaqalarida uchraydi. Sho’rlangan tuproqli yerlarda sug’oriladigan ekinlar orasida o’sadi. Izen-Kochia prostata L. –sho’radoshlar oilasiga kiradi. Sho’rlangan yerlarda o’sadi. Qurg’oqchilikka chidamli. Barglari ingichka, bandsiz, to’p-to’p bo’lib joylashgan, kalta tukchalar bilan qoplangan, yarim buta. Mevasi parda qanotchali, yarim doira shaklida. Maydan iyulgacha gullaydi, iyundan oktyabrgacha urug’ tugadi. Qator oralariga ishlov beriladigan ekinlar orasida kam uchraydi. Tuproqqa ishlov berilganda birinchi uch yilda yo’qolib ketadi. Ildizpoyalilar va tugunaklilar. Bu guruhga kiruvchi o’simliklar tuproq ichidagi o’zgargan poyasidan, tugunaklaridan va urug’laridan ko’payadi. Ildizpoyali ko’p yillik o’simliklar keng tarqalgan bo’lib, ularni yo’qotish ancha qiyin kechadi. Ularning ildizpoyasi silindrsimon, chizimchasimon va tugunaksimon bo’ladi. Ildizpoyalarning uchida va yonlarida ko’p kurtaklar bo’lib, ulardan novda o’sib chiqadi. Ildizpoy-aning bitta yoki bir nechta kurtagi bo’lgan biror bo’lagidan yangi o’simlik rivojlana oladi. Sug’oriladigan yerlarda ildizpoyali begona o’tlardan g’umay, ajriq, qamish, salomalaykum, bug’doyiq va qizil qiyoq o’sadi. Ajriq - Cynadon dactylon (L.) boshoqdoshlar oilasiga kiradi. Bo’yi 10-50 sm, pastidan shoxlangan. Poyasi bo’g’imli, ingichka, tasmasimon bargli, panjasimon to’pgulli o’simlik. Mart oyidan boshlab ko’karadi. Maydan-iyungacha gullaydi, iyun-sentyabr oyida hosil tugadi. Bitta o’simlik 2 mintagacha urug’ qiladi. Ajriq asosan ildizpoyasidan ko’payadi. Ildizpoyalarning asosiy qismi 0-20 sm qatlamda joylashgan. Ajriq hamma yerda uchraydi. U ashaddiy begona o’t hisoblanadi. G’umay - Sorgum halepense (L Brot) boshoqdoshlar oilasiga kiradi. Ildiz tizimi o’zgargan yer osti poyalardan iborat. Ildiz poyalarning uchi va yonida kurtaklar bo’lib, ulardan novdalar o’sib chiqadi. Poyasi tik, bo’yi 100-200 sm. Barglari ensiz, tasmasimon, tuksiz. Guli- yirik sulton. Boshoqlari tuxumsimon, tukli, to’q binafsha yoki to’q malla rang. Urug’i oval shakldagi don. Urug’larning unib chiqishi uchun minimal harorat +10…+12 0 C , optimal harorat +30…+35 0 C.

Mart-may oylarida ko’karib chiqadi. Iyul-avgustda gullaydi. Avgust-oktyabrda hosil tugadi. Bitta o’simlik 8000 donagacha urug’ beradi; 1-80 tacha ildizpoya hosil qiladi. So’ligan yosh novdalari tarkibida zaharli sinil kislota to’planadi. Sug’oriladigan yerlarda ashaddiy begona o’t hisoblanadi. Salomalaykum - Cyperus rotundus L .-qiyoqdoshlar oilasiga kiradi. Uning 400 ga yaqin turi bor. Ildizi ingichka chizimchasimon ildizpoya va qo’ng’ir tugunaklardan iborat. Poyasi tik, uch qirrali, silliq, bo’yi 15-50 sm. Barglari silliq, gullari zich, boshoqqa joylashgan. Urug’i uch qirrali, yaltiroq, qoramtir-malla yong’oqcha. May-iyundan boshlab ko’-karib chiqadi. Iyun-avgustda gullaydi, iyul- oktyabrda urug’ tugadi. Sernam tuproqlarda tarqalgan. Qamish - Phragmites communis Trin . Boshoqdoshlar oilasiga kiradi. Yo’g’onlashgan ildizpoyalari 3,5 m gacha chuqurlikka kirib boradi. Ildizpoyalarning asosiy massasi 60-100 sm chuqurlikda joylashadi. Poyasi to’g’ri, shoxlanmagan, bo’yi 4 m gacha etadi. Barglari navbat bilan joylashgan, uzun, tasmasimon, uchli. Poyasining uchida ro’vak hosil bo’ladi. Bitta ro’vagida 100 mingtagacha urug’ tugadi. Urug’i kul rangsimon don, +8…+10 0 C da ko’karib chiqa boshlaydi. Optimal harorat +20…+24 0 C. May-iyulda gullaydi, iyul- sentyabrda hosil tugadi. Qamish asosan, ildizpoyasidan va qisman urug’idan ko’payadi. К ampirchopon, oq tukli kampirchopon-Trichodesma R.Br . К o’p yillik begona o’t. Ildizi uzun, egri-bugri, 4 metrgacha chuqurlikka kirib boradi. Urug’idan va vegetativ yo’l bilan ko’payadi. O’simlik yaltiroq-oq rangli, mayin tukchalar bilan zich qoplangan, sershox buta shaklida oqarib ko’rinadi. Barglari tolali, tuxumsimon, yuqoriga tortilgan, uchi o’tkir. Gullari poya va yon butoqlarning tepa qismida joylashgan, moviy (kul rang, yashil) tusda, diametri 2,5 sm gacha yetadigan yirik 5 ta gulbarglardan iborat. Barglari tana uchiga yoki yon butoqlarga o’rnashgan, g’ujumi to’dagul hosil qiladi. Mevasi bir-biriga jipslashgan to’rt dona urug’dan iborat. Urug’i tuxumsimon, sirti taramli, qobig’i kul rang-zangori, ta’mi achchiq, yirik.

К ampirchopon ildizidan bahorda ko’karib chiqadi. К o’karib chiqqandan 1,5-2 oy o’tib gullaydi va gullash kech kuzgacha davom etadi. Urug’lar har xil muddatda pishib yetiladi. К ampirchoponning bitta o’simligi 150 dan 2000 tagacha urug’ beradi. К ampirchopon Samarqand va Jizzax viloyatining lalmikor yerlarida ko’p tarqalgan. Ildizbachkililar. Bu guruhga kiruvchi o’simliklar ildizidan ko’plab bachki chiqarish xususiyatiga ega. Ana shu bachkilardan yangi o’simliklar paydo bo’ladi. Ildiz qancha yuza kesilsa shuncha ko’p bachki beradi, aksincha, chuqur haydash ular sonini keskin kamaytiradi. Bu-larga: qo’ypechak, yantoq, qizilmiya, oqmiya, achchiqmiya, kakra, bo’ztikan kabi o’simliklar kiradi. Dala pechagi, qo’ypechak-Convolvulus arvensis L . Pechakdoshlar oilasiga kiradi. Poyasi ingichka, chirmashib o’sadi. Uzunligi 40-100 sm. Barglari navbat bilan joylashgan, gullari yirik, oq yoki oqish-pushti rangda, barg qo’ltig’idan chiqqan gulbandga o’rnashgan. К o’sakchasi ikki urug’li, keng tuxumsimon. Mart oyidan ko’karib chiqadi. Iyun-oktyabr oylarida gullab, urug’laydi. Urug’dan va ildizidan bachki chiqarib ko’payadi.Asosiy ildizi 4-6 m gacha chuqurlikka kirib borishi mumkin. Bu o’simlik 40 sm chuqurlikdan keyin yangi bachki bermaydi.Dala qo’ypechagi tuproq harorati +4…+6 0 C bo’lganda unib chiqa boshlaydi, optimal harorat- +18…+24 0 C. Bo’ztikan - Sonchus arvensis L. Murakkabguldoshlar oilasiga kiradi. Poyasi tik, bo’yi 50-150 sm. Barglari tuksiz, navbat bilan joylashgan. Gullari sariq, tilsimon, savatga joylashgan. Urug’lari oval-uzunchoq, qora, qo’ng’ir-malla rang, uchmalari bor. O’zbekiston sharoitida ildizi 50 sm gacha chuqurlikka kirib boradi. Urug’idan ko’karib chiqqan o’simlikning ildizi birinchi yili 2,1 m, uchinchi yili 4 m gacha chuqurlikka kirib boradi. Ildizida sut shirasi bor. Urug’idan va ildizidan aprel-may oylarida unib chiqadi, iyun-sentyabrda gullaydi, iyul-oktyabrda urug’laydi. Urug’lar unuvchanligi 5 yilgacha saqlanishi mumkin. Bo’ztikan hamma joyda

uchraydi. Yop-pasiga ekiladigan va qator oralari ishlanadigan ekinlar orasida o’sadi. Yantoq - Alhagi comelorum Fish -dukkakdoshlar oilasiga kiradi. К o’p yillik o’t. Maysalari silliq, tuksiz. Bo’yi 50-110 sm. Poyasi tik, shoxlangan. Siyrak, uzun tikanlar bilan qoplangan. Barglari navbat bilan joylashgan, cho’zinchoq oval, teskari tuxumsimon, qisqa bandli, pastki tikanlari qattiq, uzunligi 7-15 mm, yuqoridagilarning uzunligi 18-25 mm. Gullari siyrak, shingilga to’plangan, qizil yoki pushti rangda. Mevasi silliq ochilmaydigan qo’zoq. Urug’lari buyraksimon, silliq, to’q malla-yashil yoki qoramtir-malla. Ildiz bachkisidan va urug’dan ko’payadi.May- sentyabr oylarida gullab, avgust -oktyabrda urug’laydi. Tuksizmiya, shirinmiya, qizilmiya—Glycyrrhiza glabra dukkakdosh-lar oilasiga kiradi. К o’p yillik o’t, poyasi tik, shoxlangan, bo’yi 45- 80sm. Barglari qisqa bandli, cho’ziq- tuxumsimon bargchalardan tash-kil topgan murakkab barg. To’pguli siyrak, gullari siyoh rang. Dukkagi 2-7 urug’li. Mevasi egilgan, katta g’uddali, qizil-qo’ng’ir rangli urug’i kulrang- yashil ,deyarli sharsimon, Aprel— iyun oylarida gullab , iyun –sentyabrda urug’laydi. Daryo va ariq bo’ylari, to’qay- zorda va ekinlar orasida o’sadi. Sharq takasoqoli, takasoqol- Dodartia orientalis L. Sigirquyruqdosh-lar oilasiga kiradi. Bo’yi 25-40 sm. Poyasi sershox, deyarli bargsiz. Barglari bandsiz, cho’ziq, yo’g’onroq, yuqoriga tomon maydalashib boradi. Poyaning uchida barg bo’lmaydi. Guli binafsha rangda, qisqa bandli. Mevasi oval shakldagi ko’sakcha. Urug’i mayda, g’adir-budir, qo’ng’ir rangda, iyun-sentyabr oylarida gullab urug’laydi. Takasoqol bachkilab va urug’idan ko’payadi. Yo’l yoqalari, bog’ va ekinzorlarda begona o’t sifatida o’sadi. Oqbosh - Kapelina caspia Less. Murakkabdoshlar oilasiga kiradi. Bo’yi 50- 100 sm. Poyasi tik o’sadi, shoxlangan. Barglari yaxlit, tekis qirg’oqli, biroz etli, poyani chala o’rab turadi. Savatchasi silindrsimon, uzunligi 10-15 mm, eni 4-8 mm. Gullari naysimon, pushti-siyoh rang. Savatcha chetida ko’p qatorli ipsimon urug’chi gullar joylashgan. Iyun-avgust oylarida gullab urug’laydi. Urug’i qo’ng’ir rangli, mayda va yaltiroq. Bachkisi va urug’idan ko’payadi. Oqbosh sho’rlangan

yerlarda o’sadi. Bu begona o’tning ildizi chuqur kesib turilsa batamom yo’q bo’lib ketadi. К ermak, kengbarg kermak-Statice otolepis Schrenk , kermakdoshlar oilasiga kiradi. Bo’yi 40-80 sm. Ildiz bo’g’zidagi barglari kam, uzunligi 3-8 sm, eni 1,5-3 sm. Yumaloq poyasining rangi ko’kish, g’adir-budir, o’rtasidan shoxlangan, juda mayda bargchali va chiroyli sirensimon gullidir. To’pguli-ro’vak, urug’i kul rang- qo’ng’ir, mayda ovalsimon. May-sentyabr oylarida gullab urug’laydi. Daryo bo’ylari, sho’r tuproq-lar va sug’oriladigan ekinzorlarda o’sadi. К akra-Acroptilon pikris C.A.M. Murakkabdoshlar oilasiga kiradi. Bo’yi 40-60 sm, sershox, ildizbachkili ko’p yillik o’t. Barglari navbat bilan joylashgan, uzunchoq tuxumsimon yoki tasmasimon. Shoxlarining uchida yakka-yakka doirali gul savatchalar hosil qiladi. Savatchalar hoshiyali barglar bilan o’ralgan, har bir savatchada 2 tadan 26 tagacha urug’ pishib yetiladi. Urug’i teskari tuxumsimon, yashil-sariq yoki kul rang don. К akra urug’idan yoki ildizbachkisidan ko’payadi. U mart oyidan ko’karib chiqadi. Birinchi yili sekin o’sadi. Ildizi qora, yog’ochsimon. Uning ildizi 10 m dan ortiq chuqurlikka kirib borishi mumkin. Ayrimlari 1 m chuqurlikka kirib boradi. Namlik yetarli bo’lsa qirqilgan ildizlarining bo’laklaridan ham ko’karib chiqaveradi. Tulkidum achchiqmiya, oqmiya, achchiqmiya-Vexibia alopeku roides (L) Jakove. Dukkakdoshlar oilasiga mansub ko’p yillik o’t. Bo’yi 70 sm gacha. Barglari toq patsimon, 8-20 sm. Gullari silindrsimon shingil shaklidagi to’pgulga yig’ilgan, to’pguli 30 sm gacha. Guli sarg’ish. Dukkagining uzunligi 6-10 sm, eni 6 mm. Aprel-iyul oylarida gullab urug’laydi. Tog’ yon bag’irlarida, to’qayzorlar, ariq bo’ylari, ekinlar atrofida o’sadi. Urug’idan va ildizbachkisidan ko’payadi. Urug’i zaharli. Qalinmevali achchiqmiya,eshakmiya - V.Pachicarpa Jacovl. Dukkak-doshlar oilasiga mansub ko’p yillik, poyasi shoxlangan o’t. Bo’yi 30-45 sm (1 m gacha). Barglari toq patsimon. To’pguli shingilsimon, uzunligi 7-24 sm, eni 2 sm. Guli sarg’ish-oq.Achchiqmiyaning urug’lari juda zaharli, 0,5% dan ortiq urug’

aralashgan un hayot uchun xavfli. Aprel-may oylarida gullab, iyun-avgustda urug’laydi. G’alla ekinlari orasida o’sadi. . Piyozlilar. Bu o’simliklarning tuproq ichida o’zgargan poyasi-piyozboshi bo’ladi. Ular urug’lari bilan va vegetativ yo’l bilan ko’payadi. Yovvoyi piyoz - Allium rotundum L .piyozlilar turkumiga kiradi. Piyozbosh va urug’idan ko’payadi. Poyasi oddiy, yarmigacha barg bilan qoplangan, bo’yi 30-60 sm. May-iyun oylarida gullab urug’laydi. Bog’larda, adir va tog’ning quyi qismidagi bo’z tuproqli va toshloq yerlarda, qisman ekinlar orasida uchraydi. Begona o’t sifatida ahami-yatga ega emas, oson yo’qotiladi. G’adir-budur piyoz - A.Scabrellum Boiss et Buhse. К o’p yillik o’t. Poyasi 25- 50 sm, uchdan bir qismi barg novi bilan o’ralgan. Tomiri g’adir-budur. Guli ochilganda g’ilof soyabondan ozgina kalta, pushti. May oyida gullab, iyunda urug’laydi. Vohalardagi turli ekinlar orasida begona o’t sifatida o’sadi. Sudralib (yer bag’irrlab) o’suvchilar. Bu guruhga kiruvchi o’sim-liklarning poyasi yer yuzasida yotib o’sadi. Palakdagi bo’g’imlaridan ildiz chiqarish xususiyatiga ega. O’rmalovchi ayiqtovon - Ranunculuc repens L . К o’p yillik ildizpoyali o’t. Ildizpoyasi juda kalta, undan popuksimon ildizchalar chiqadi. Bo’yi 15-70 sm. Poyasi yer bag’irlab yoki yerdan bir oz ko’tarilib o’sadi. Barglari bandli, 1-2 marta 3 bo’lak qismlarga bo’lingan. Gullari oltin-sariq rangli. Aprel-iyun oylarida gullab urug’laydi. Urug’idan va ildiz otadigan poyasidan ko’payadi. Ariq va soy bo’ylarida, botqoqli yerlarda, sholipoyalarda, tomorqalarda, o’tloqlarda o’sadi. Ayiqtovon hayvonlar uchun zaharli. 7. Tekinxo’r yovvoyi o’simliklar. Tekinxo’r yovvoyi o’simliklarning yashil barglari va ildizlari bo’lmaydi. Ular yashil bargli o’simliklar tanasidagi suv va oziq moddalarni maxsus so’rg’ichlari yordamida o’zlashtirish hisobiga yashaydi. Tekinxo’r yovvoyi o’simliklar poya parazitlari va ildiz parazitlariga bo’linadi. Poya parazitlari. Bu guruhga chirmovuqdoshlar oilasiga mansub zar- pechaklarning barcha turi kiradi. Ular ingichka poyali va yo’g’on poyali-larga bo’linadi.

Ingichka poyali zarpechaklar. Ingichka poyali chirmovuq, zarpechak, sariq chirmovuq-Cuscuta L. approximata Babing. Bir yillik o’t. Poyasi sariq yoki zarg’aldoq-sariq, ingichka, ipsimon, chirmasha-digan, so’rg’ichlari bilan yopishib yashaydi. To’pguli sharsimon tugun-cha shaklda bo’ladi. Gullarining rangi oq. Mevasi ikki uyali, to’rt urug’li sharsimon ko’sakcha. Urug’i sharsimon, tuxumsimon-burchakli, sarg’ish yoki malla rang. Aprel-iyunda ko’karib chiqadi. Iyun-avgustda gullaydi. Iyul-oktyabrda urug’ tugadi. Bitta o’simligi 3000 tagacha urug’ qiladi. Urug’lar unuvchanligi tuproqda 12-15 yilgacha saqlanadi. Sebarga zarpechagi, mayda urug’li zarpechak-Cuscuta epithymum Mur. Poyasi qizil, juda ingichka, ipsimon. To’pguli sharsimon tuguncha shaklida. Mevasi ko’sak. Iyun-sentyabrda gullab urug’ tugadi. Bitta o’simligi 2500 tagacha urug’ qiladi. Urug’larning unib chiqishi uchun optimal harorat +18…+24 0 C hisoblanadi. Beda va sebarganing asosiy begona o’ti hisoblanadi. К o’pgina poliz va sabzavot ekinlarida parazitlik qiladi. Dala chirmovug’i-C.camperstris Juncker. Poyasi ipsimon, shoxlan-gan, sariq yoki to’q sariq. Gulkosasi yarim sharsimon, yaltiroq. Gulto-jisi qo’ng’iroqsimon, tugunchasi va ko’sakchasi yassi sharsimon. Iyul-sentyabr oylarida gullab urug’ beradi. Hamma joyda tarqalgan, sabza-vot, poliz ekinlari, kanop va boshqa o’simliklarda parazitlik qiladi. Janub chirmovug’i-C. australis R. Br. Bir yillik o’t, poyasi nozik, ipsimon, sariq. Gulkosasi teskari konussimon. Gultojisi kosasiga nisba-tan 2 marta uzun, och sariq. Tuguncha va ko’sakchasi yassi sharsimon. Iyun-avgust oylarida gullab urug’laydi. Asosan, sabzavot va poliz ekinlari va ba’zi yovvoyi o’simliklarda parazitlik qiladi. Leman chirmovug’i, devchirmovuq, devpechak-C. Jehmannianna Bge. Bir yillik o’t. Poyasi yo’g’onlashgan, chizimchasimon qizg’ish yoki sarg’ish rangda. Boshoqsimon to’pguli 8 sm gacha. Tugunchasi va ko’sakchasi tuxumsimon, 5-6 mm, 3-4 urug’li. Iyun-sentyabr oylarida gullab urug’laydi. Ariq, kanal va daryo bo’ylarida, bog’ va tokzorlarda begona o’t sifatida uchrab, parazit holda o’sadi. Daraxt va butalarga chirmashib, parazitlik qiladi.

Ildiz parazitlari. Bularga avtotrof o’simliklarning ildiziga so’rg’ichi bilan yopishib parazitlik qiladigan o’simliklar kiradi. Misr shumg’iyasi-Ozabanche aegyptica Pus. Bir yillik o’t. Bo’yi 40 sm gacha. Poyasi tik o’sadi, ilonizli, shoxlangan oqish. To’pguli 25 sm. Iyun-oktyabr oylarida gullab urug’laydi. Sabzavot, poliz ekinlarini, yovvoyi o’simliklardan qo’ypechak, qo’ytikan, ituzum va boshqalarni zararlaydi. К ungaboqar shumg’iyasi-O.cumana Waeer. Shumg’iyadoshlar oilasiga kiradi. Poyasi oddiy, shoxlanmagan, qo’ng’irroq, etli, pastki qismi yo’g’onlashgan, bo’yi 25 sm gacha yetadi. Iyul oyidan boshlab gullaydi va hosil tugadi. Asosan urug’idan ko’payadi. Bir tup o’simlik 60-150 mingtagacha urug’ qiladi. Urug’i juda mayda. Asosan kungabo-qar ildizida, ba’zan pomidor, tamaki, maxsar va poliz ekinlarida para-zitlik qiladi. Bundan tashqarii shumg’iyaning quyidagi turlari ham uchraydi: dev shumg’iya, nozik shumg’iya, qizil shumg’iya va Ural shumg’iyasi. Bu o’simliklar shuvoq va shunga o’xshash o’simliklarda parazitlik qiladi Yarim parazitlar. Bu guruhga kiruvchi o’simliklarning yashil barglari bo’lib, fotosintezga layoqatli. Lekin, suv va oziq moddalarni boshqa o’simliklarning ildizi yoki tanasidan so’rib oladi. Rossiyaning Yevropa qismida, zubchatka, ochan-ka, igna bargli o’rmonlarda esa, omela kabi yarim parazitlar uchraydi. 8.Y erlarni begona o’tlar bilan ifloslanganligini hisobga olish, xaritasini tuzish va uning ahamiyati. Dalalarda begona o’tlarga qarshi samarali kurash uchun avval ularni aniqlash, qay darajada ifloslangan-ligini bilish, xarita tuzish hamda ularga qarshi kurash tadbirlarini to’gri tashkil etish lozim. Bunda begona o’tlar 2 xil usulda, ya’ni yurib ko’z bilan chamalab (taxminan) va aniq hisobga olinadi. К o’z bilan chamalash usuli oson va qulay, chunki bunda dalaning diagonali bo’yicha ma’lum oraliqda yurilib, begona o’tlar taxminan hisobga olinadi va ballarga ajratiladi. Olingan ma’lumotlar jamlanib har bir dala yoki ekinzorning yovvoyi o’simliklar bilan ifloslanish turi va darajasi ballarda beriladi.

Ballarga ajratishda akademik A.I.Mal’sevning quyidagi 4 balli shkalasidan foydalaniladi. 1 ball - o’simlik qoplamida 5 % gacha begona o’t bo’ladi. 2 ball - o’simlik qoplamida 5-25 %. 3 ball - o’simlik qoplamida begona o’t 26-50% 4 ballda esa begona o’tlar madaniy o’simliklarga qaraganda ko’pchilikni tashkil etadi. . Yovvoyi o’simliklarni aniq usul bilan hisobga olish. Ilmiy-tadqiqot ishlarida dalalarni begona o’tlar bilan ifloslanganlik darajasi va turini aniqlashda miqdoriy-tortish usulidan foydalaniladi. Tekshirilayotgan dalaning bir nechta joyidan diagonaliga yurilib, 10-15 joyga o’lchami 50x50 sm (0,25m 2 ) yoki 1,0x1,0 (1,0 m 2 ) yog’och ramka qo’yiladi va uning ichidagi yovvoyi o’simliklarning turlari hisobga olinadi. Maydoni 50 ga bo’lgan yerda 10 ta nuqtada, 50 ga dan 100 gacha- 15 ta va 100 ga dan ortiq bo’lgan yerda 20 ta nuqtada yovvoyi o’simliklar hisobga olinadi. Ramkaning ichiga tushmay qolgan, zararlilik darajasi yuqori bo’lgan karantin va zararli o’simliklar ham alohida qayd qilinadi. Olingan natijalar qaydnomaga kiritiladi. Qaydnomada begona o’tlar nomi va soni ko’rsatiladi. Tekshirilgan maydonning o’t bosganlik darajasi begona o’tlarning soniga qarab guruhlarga bo’linadi va dona/m 2 da ifodalanadi. Masalan: 1-5; 5,1-15; 15,1-50; 50,1-100 va 100 dona /m 2 dan ortiq. Yovvoyi o’simliklarning soni alohida turlar va guruhlar bo’yicha ko’rsatiladi. Dalalarni o’t bosganlik darajasini belgilashda yovvoyi o’simlikning quruq massasini hisobga olish ham muhim hisoblanadi. Buning uchun ramka ichidagi begona o’tlar ildiz bo’g’zidan kesib olinadi, xaltacha yoki paketlarga solinib quritish shkafi yoki oftobda quritiladi. Texnik tarozilarda tortib og’irligi aniqlanadi. Olingan ma’lumotlar gr/m 2 larda ifodalanadi Tekshirish natijasida olingan ma’lumotlarga asosan xo’jalik dalalarini begona o’tlar bilan ifloslanganlik xaritasi tuziladi. Xarita dalalarda begona o’tlarning

tarkibi va miqdorining o’zgarishiga ko’ra ularga qarshi har xil kurash tadbirlarini tanlashga va qo’llashga imkon beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.Vorobyov S.A., К ashtanov A.N., Likov A.M., Makarov I.P. Zemle-delie. M.: Agropromizdat. 1991. 2. Ermatov A.Q. Sug’oriladigan dehqonchilik. T.:O’qituvchi. 1983. 3. Ermatov A.Q.,G’aniyev V. Dehqonchilik. T.: Mehnat. 1990. 4.Zaurov E.I. Dehqonchilikdan laboratoriya ishlari va amaliy mashg’u-lotlar T:. «O’qituvchi»,1979 . 5. Tursunxujaev Z., Bolkunov A. Nauchniyi osnovi xlopkovix sevooborotov. T.: Mehnat, 1987. 6.H.Sheraliev. M.Shodmanov Dehqonchilik. Ma’ruzalar matni T.:2004 7. Astanov R., Shodmanov M., Madraimova S. Sistema zemleldeliya .Tekst leksiy. T.: 2004. 8. O’zbekiston Respublikasining "Suvdan foydalanish to’g’risida"gi qonuni, T.1993.

O'xshashlar

Organik va mineral o’g’itlar. Begona o’tlar

Bog’ zararkunandalarini hisobga olish uslublari

G’alla zararkunandalarini hisobga olish uslublari

O’simlik kasalliklarini hisobga olish uslublari

Hammaxo’r zararkunandalarni hisobga olish uslublari