O’simlik kasalliklarini hisobga olish uslublari - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

O’simlik kasalliklarini hisobga olish uslublari

Yuklangan vaqt:

27.04.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1171 KB

Ko'chirib olish

O’simlik kasalliklarini hisobga olish uslublari Reja: 1. Urug’ni zararsizlantirishda ishlatiladigan kimyoviy dorilarni sinash 2. G’o’za kasalliklarini hisoblash 3. O’simlikning rivojlanish davrida uchraydigan kasalliklarga qarshi dorilarni sinash 4. G’o’zaning vilt kasalliklarini hisoblash 5. Qand lavlagi kasalliklarini hisoblash. 6. Olmaning kalmaraz (antraknoz) va un shudring kasalliklariga qarshi yangi fungitsidlarni sinash uslubi 7. Tokning oidium va antraknoz kasalliklariga qarshi yangi fungitsidlarni sinash

Qishloq xo’jalik ekinlari kasalliklariga qarshi kimyoviy kurash asosan ikki davrda: ekishdan oldin urug’ni dorilash yoki tuproqni zararsizlantirish hamda o’suv davrida bevosita o’simlikka qo’llash orqali olib boriladi. Urug’ni zararsizlantirishda ishlatiladigan kimyoviy dorilarni sinash Urug’ni dorilash paxta, bug’doy va boshqa ekinlarni etishtirishda juda katta ahamiyatga ega bo’lib, bir necha turdagi xavfli kasalliklar rivojlanishining oldini oladi kimyoviy dorilarni sinash, avvalo, bir xil navli sifatli urug’ni tanlash, yerni ekishga tayyorlashdan boshlanadi. Sinalayotgan barcha dorilar dastlab laboratoriya sharoitida, so’ngra dala sharoitida o’rganiladi. Sinalayotgan dorilar sarfi dori tavsiya qilgan korxonaning tavsiyasiga binoan, izlanishlar davomida esa dastlabki natijalar asosida belgilanadi. Urug’ faqat namlash yo’li bilan dorilanadi. Bunda g’alla ekinlarining bir tonna urug’iga 5-15 litr, bir tonna chigitga esa 15-25 litr (tuksiz chigitga 15-20 litr, tukli chigitga 20-25 litr) suv sarflanadi. Laboratoriya sharoitida sinalayotgan dorini kasallikka, urug’ning unib chiqish foizi va tezligiga ta'sirini o’rganish 4 takrorlanishda, har birida 100 donadan urug’ ekiladigan tunuka moslamalarda bajariladi. Kuzatishlar 25 kun davomida olib boriladi. Dala sharoitida urug’ni unib chiqish foizi ekin turiga bog’liq holda ma'lum bir joydagi urug’ning umumiy soni ekishdan oldin va unib chiqqandan so’ng tup sonini sanash yo’li bilan 4 takrorlanishda aniqlanadi. Ko’chat qalinligi bo’yicha oxirgi ma'lumotlar o’simlik 2 chinbarg chiqargandan so’ng tayyorlanadi. O’simlikning kasalliklar bilan zararlanishi o’simlik va kasallik turiga binoan alohida-alohida olib boriladi. Kimyoviy preparatlarni sinashda andoza preparati va dorilanmagan nazorat bo’laklari ham bo’lishi shart. Sinalayotgan yangi kimyoviy preparatlarning biologik samaradorligi tajriba maqsadiga binoai andoza va nazorat variantlariga nisbatan formula yordamida aniqlanadi va 33-nchi jadvalga kiritiladi.

Yil yakunida hosildorlik har bir tajriba bo’laklarida alohida hisoblanadi. Katta maydondagi tajribalar yakuniga ko’ra tajriba o’tkazilgan xo’jalikdan tasdiqlovchi xujjat olinadi va hisobot bilan birgalikda kimyo komissiyasiga topshiriladi. Sinalayotgan yangi kimyoviy preparatlarning biologik samaradorligi tajriba maqsadiga binoan andoza va nazorat variantlariga nisbatan formula yordamida aniqlanadi va 26-nchi jadvalga kiritiladi. Yil yakunida hosildorlik har bir tajriba bo’laklarida alohida hisoblanadi. Katta maydondagi tajribalar yakuniga ko’ra tajriba o’tkazilgan xo’jalikdan tasdiqlovchi xujjat olinadi va hisobot bilan birgalikda kimyo komissiyasiga topshiriladi. jadval .......................................kasalliklarga...................................(ekin turi) (preparat nomi) biologik samaradorligi Variantla r Preparatning sarf me'yori t/l/kg Unib chiqish tezligi % Unib chiqish % Kasallanish % Biologik samaradorlik % Ildiz chirish bilan Gommoz bilan Ildiz chirish bilan Gommoz bilan Sinovdagi dori Andoza Nazorat (dorisiz) NSR Kasalliklarning o’suv davrida rivojlanishi va unga qarshi sinalayotgan dorilarning ta'siri quyidagi uslublar asosida aniqlanadi:

G’o’za kasalliklarini hisoblash Gommoz - Xanthomonas malvacearum Dow. Ildiz chirish - Rhizoctonia solani Kuch. Kasalliklarni hisoblash kichik bo’lakli dala tajribalarida uzunligi 7 metrdan bo’lgan 4 qatorli bo’laklarda 4 takrorlanishda olib boriladi. Bunda ko’chat qalinligi 2 marta: yagona qilishdan va hosilni yig’ishdan oldin hisoblanadi. Ildiz chirish kasalining rivojlanishi ham g’o’za rivojlanishining ikki davrida: g’o’za maysalari unib chiqqanda va yagonalashdan oldin hisoblanadi. Kichik bo’lakli tajribalarda 7 metrdagi barcha o’simlik hisobga olinadi. Ishlab chiqarish sharoitidagi yirik tajribalarda esa, har gektar maydonning 10 joyidan (shaxmat usulida) 10 tadan o’simlik hisobga olinadi va kasallanish darajasi aniqlanadi. Sinalayotgan dorining gommoz kasalligi ta'sirini o’rganishda uning chigit, barg, chin barg, poya va ko’sak shakllari alohida hisob qilinadi va kasallanish darajasi ildiz chirishni hisobga olish uslubi asosida aniqlanadi. Makrosporioz kasalligi ham 2 marta: yagonalashgacha bo’lgan davrda va ko’sak ochilganda, 1 ga maydonning har biri 1 m2 dan bo’lgan 10 joyidan namuna - o’simlik olish yo’li bilan hisoblanadi. O’simlikning rivojlanish davrida uchraydigan kasalliklarga qarshi dorilarni sinash O’simliklar rivojlanish davrida vertitsillyoz va fuzarioz viltlari, makrosporioz, parsha, un shudring va boshqa turdagi ko’plab kasalliklarga chalinadi. Shuning uchun bu kasalliklarga qarshi o’simlikni rivojlanish davrida ham kimyoviy preparatlarni qo’llash tavsiya etiladi. Kimyoviy dorilarni ishlab chiqarish sharoitida sinash bo’yicha bajarilayotgan tajribalar tuproq va iqlim sharoitlari turlicha bo’lgan xududlarda olib boriladi

Sinaladigan dorilar sarfi, ishlatish muddatlari dorini tavsiya qilgan korxona ko’rsatmasiga hamda kasallikning rivojlanish davriga asosan aniqlanadi. Kasallanish foizini aniqlashda quyidagi formuladan foydalaniladi: Bu yerda: X - kasallanish foizi; a - aniqlangan kasal o’simliklar soni; v - hisoblangan umumiy o’simliklar soni. O’simliklarning kasallik bilan zararlanish darajasi dori sepilganidan so’ng, o’simlikning turli biologik rivojlanish davrlarida, jumladan, g’o’zaning shonalash, gullash, ko’sak tugish va pishish davrlarida hisoblanadi. Hosildorlik yalpi hosilni terib aniqlanadi. Bunga imkoniyat bo’lmasa, terimdan oldin tajriba bo’lakchalaridagi barcha g’o’zalardagi ko’sak soni hisoblanib chiqiladi va bitta o’simlikdagi ko’saklarning o’rtacha soni aniqlanadi. Hosilni yig’ib olish davriga kelib har bir tajriba bo’lagidan 25 tup o’simlikning pastki, o’rta va yuqori kismlaridan 1 tadan ko’sakdagi hosil terib olinib, tortiladi xamda bitta ko’sakdagi paxtaning o’rtacha og’irligi aniqlanadi. G’o’zaning vilt kasalliklarini hisoblash Vertitsillez vilt-Verticillium dahliae Kleb. Fuzarioz vilt-Fusarium oxysporium; f.vasinfectum Vilt kasalliklariga qarshi ishlatiladigan kimyoviy preparatlar asosan g’o’za rivojlanishining uch davrida: 3-5 barg paydo bo’lganda; shonalab, gullash oldidan va ko’sak tugish boshlanadigan davrlarida qo’llaniladi. Ishlab chiqarish sharoitidagi tajribalarda g’o’zani vilt bilan kasallanganligini hisoblash uchun har bir gektardan har birida 10 tadan o’simlik bo’lgan 10 tadan namuna shaxmat tarzida olinadi. Birinchi namunani olishda dala chetidan besh qator tashlash shart bo’lsa, keyingilarida 29 tadan ariq tashlanadi yoki oldinga 50 m yuriladi.

Vilt bilan kasallanish darajasi g’o’za rivojlanishning shonalash, birinchi ko’sak tugish va paxtani ochilish davrlarida aniqlanadi. Tajribada yangi kimyoviy preparatlarning andoza va nazorat variantlariga nisbatan biologik samaradorligi ushbu qo’llanmaning formula yordamida aniqlanadi va jadvalga kiritiladi. jadval G’o’zada vilt kasalligiga qarshi...............................preparatning biologik samaradorligi (tajriba o’tkazilgan joy paxta navi dori qo’llangan kun) O’silikni fazalar bo’yicha vilt bilan kasallanishi % Biologik samaradorlik, % Sinovdagi dori Andoza Nazorat (dorisiz) NSR Qand lavlagi kasalliklarini hisoblash. Un shudring - Erysiphe communis Grev. Tajribalar 50 m 2 gacha bo’lgan bo’lakchalarda 4 takrorlanishda, katta bo’lakli dala tajribalari esa har bir 1-2 ga maydonda 3 takrorlanishda o’tkaziladi. Sinalayotgan fungitsid birinchi marta kasallikning boshlanish davrida, ikkinchi va qolganlari esa zarurat bo’lganda har 15-20 kundan so’ng sepiladi. Bunda 1 ga maydonda ishlatiladigan ish eritmasining miqdori lavlagining rivojlanishiga ko’ra 200 litrdan 800 litrgacha bo’lishi mumkin. Tajriba variontl ari Preporotning sarf me'yori t/l/kg Hosildorlik ga/s Qo‗shimcha hosil ga/s SHonalash Qo‗sak tugish Pishish Shonalash Qo‗sak tugish Pishish

Lavlagi bargining kasallanish darajasi dori sepishdan oldin va so’ngra har oyda bir marta, oxirgisi esa lavlagini kavlab olishdan oldin hisoblanadi. Hisoblar har bir tajriba bo’lakchalari o’rtasidagi ikki qatorning 5 joyidan 10 tadan o’simlikda olib boriladi. Lavlagi bargining un shudring kasali bilan zararlanishini baholashda 9 balli tizim qo’llaniladi. Bunda: 0- kasallik yo’q; 1- barcha bargning 2,5 % kasallangan; 2- - « - - « - 2,5-5,0 %- « - 3- - « - - « - 6-10 % - « - 4- - « - - « - 11-15 %- « - 5- - « - - « - 16-25 %- « - 6- - « - - « - 26-35 %- « - 7- - « - - « - 36-67 %- « - 8- barcha barg 67 % dan yuqori kasallangan. Hosildorlik barcha tajriba bo’lakchalarida etilgan hosilni alohida yig’ishtirib olish va ildiz mevani alohida tortib kurish orqali aniqlanadi. Tajriba yakunida olingan ma'lumotlar jadvalga kiritiladi. jadval Qand lavlagida un shudring kasalligiga qarshi.................... preparatining biologik samaradorligi Variantlar Preparat sarf meyori, ga/l, kg Kasallanish, % Kasallikning Rivojlanishi % Biologik samaradorlik, % 1 2 3 4 5 Sinovdaga dori Andoza Nazorat NSR Olmaning kalmaraz (antraknoz) va un shudring kasalliklariga qarshi yangi fungitsidlarni sinash uslubi Tajriba maydoni va variantlarga qo’yiladigan talablar.

Tajriba o’tkaziladigan bog’ maydoni joylashishi, tuproq sharoiti, daraxtlarning yoshi, rivojlanishi, navlar tarkibi va hosildorligi jihatidan bir xil bo’lishi lozim. Butun tajriba dalasidagi agrotexnik tadbirlar: erni haydash, daraxt qator oralariga ishlov berish, o’g’itlash, sug’orish, begona o’tlarga qarshi kurashish va xakazo ishlar o’z vaqtida va sifatli o’tkazilishi lozim. Sinov tajribalari olmaning kalmaraz va un shudring kasalliklariga o’rta va kuchli chalinuvchan navlarida o’tkaziladi. Buning uchun iloji boricha oldingi yillarda kasallik kuchli rivojlangan va kasallik yuqumlari zahirasi ko’p bo’lgan bog’lar tanlab olinadi. Bunda, tajriba uchun ajratilgan bog’ning har joyidan 3-5 ta daraxt tanlab olinib, fungitsidlar bilan ishlov beriladi. Ishlov berilgan har bir daraxt bitta takrorlanish bo’lib xizmat qiladi. Katta bo’lakli sinov tajribalarini o’tkazishda ishlovlar beriladigan maydonlar kattaligi preparatlar miqdoriga bog’liq. Lekin shuni esda tutish kerakki, tajribaning har bir takrorlanishida kamida 5-6 qator daraxtlar preparatlar bilan ishlanadi. Tajribadagi takrorlanishlar soni esa uchtadan kam bo’lmasligi lozim. Tajriba dalasida variantlar navbat bilan, birin-ketin joylashtiriladi. Hap bir variantlar orasida ikki qatordan kam bo’lmagan himoya yo’lakchalari qoldiriladi. Purkalgan fungitsidlarning biologik va iqtisodiy samaradorligi aniqlash uchun tajriba dalasida belgilangan hisob daraxtlari ajratiladi. Bu daraxtlar variantning markaziy qatorlarida, bir tekisda joylashgan bo’lishi lozim. Tajribaning har bir takrorlanishida 5 tadan daraxt olinadi. Variantning uch karra takrorlanishida ular 15 ta daraxtni tashkil etadi. Bog’dagi barcha purkash ishlari OVT traktorli purkagichi bilan olib boriladi. Ish eritmasining sarfi daraxtlarning katta- kichikligiga qarab, gektariga 1500-2000 litrni tashkil etadi. Ishlovlar erta tongda, shamol esmayotgan vaqtda o’tkaziladi. Ishlov paytida daraxtlarning barglari va novdalarini yaxshilab ho’llanishiga e'tibor berish lozim.

Olmaning kalmaraz kasalligiga qarshi fungitsidlarni sinab ko’rishda andoza sifatida. tarkibida mis bo’lgan preparatlardan biri ishlatiladi. Un shudring kasalligiga qarshi esa 1 foizli kolloid oltingugurt olinadi. Fungitsidlar bilan barcha ishlovlar vaqti va miqdori shu mintaqaning kurash tadbirlari tartibiga binoan o’tkaziladi. Ayniqsa, birinchi ishlov o’tkaziladigan vaqtga katta e'tibor berish lozim. Shuning uchun kalmaraz kasalligining askosporalari ustidan kuzatish olib boriladi. Askosporalar qizg’ish-sariq tusga kirishi tabiatda sporalarning tarqalishi va olma zararlanishini bildiradi. Shu muddatlarda o’tkazilgan ishlov yaxshi natijalar beradi. Olmaning kalmaraz kasalligiga karshi ishlatiladigan fungitsidlar samaradorligini aniqlash. Olmaning kalmaraz kasalligiga qarshi fungitsidlar samaradorligi quyidagi ko’rsatgichlarda aniqlanadi: -gul tugunlarining zararlanishi va to’kilishi; -barg va mevalarning o’suv davrida zararlanishi; -barg va mevalarning kasallik ta'sirida to’kilishi; -mevalarning zararlanishi; -hosildorlik, uning kalmaraz bilan zararlanish darajasini aniqlash. Gul tugunlarining kalmaraz kasalligi bilan zararlanishini hisobga olish. Bahor erta va seryog’in kelib, kasallik yuqumlari zahirasi katta bo’lgan yillarda kalmaraz kasalligining birinchi belgilari juda barvaqt paydo bo’ladi va kasallik katta zarar keltiradi. Kasallikning ta'sirida ko’pchilik gullar va meva tugunchalari to’kilib olma hosildorligini keskin kamayishi kuzatiladi. Shuning uchun gul tugunlarining zararlanishi hisobga olingan, ularning ortiqchasi to’kiladigan davrda kuzatuvlar quyidagi usulda o’tkaziladi: tanlangan olma daraxtining to’rt tarafidan 50 tadan gul tugunlari qarab chiqilib, ulardagi to’kilgan gullar (o’rnilariga qarab) va saqlanib qolgan tugunchalar hisoblab chiqiladi. Variantlar bo’yicha to’kilgan va saqlanib qolgan tugunchalar oddiy hisob- kitoblar bilan foiz hisobida aniqlanadi. Bundan tashqari, tanlangan olma daraxti

tagidan 100 ta to’kilgan meva tugunchasi terib olinib, ularning kalmaraz bilan zararlanish darajasi aniqlanadi. Bunda, ayniqsa, meva bandlari va kosachabarglar zararlanishiga e'tibor bermoq lozim. Tekshiruvlar natijasida zararlangan va sog’lom tugunchalar foiz hisobida aniqlanadi. Barglar va mevalarning kalmaraz kasalligi bilan zararlanishini hisobga olish. Olmaning barg va mevalari kalmaraz bilan zararlanishi mavsum davomida uch marta hisobga olinadi. Birinchi hisob kasallikning dastlabki paydo bo’lishidan bir oy keyin o’tkaziladi. Ikkinchi hisobni esa kasallikning eng yuqori rivojlangan davrida o’tkazilib, kasallangan barg va mevalarning to’kilish davrigacha tamomlash lozim. Uchinchi hisob ikkinchi hisobdan bir oy keyin amalga oshiriladi. Bu hisob vaqtida tanlangan olma daraxtining 4 tomonidan 200 ta barg va 200 ta meva uzilmasdan ko’rib chiqiladi. Zararlanish darajasi har bir barg va mevaga quyidagi ball shkalasi bo’yicha belgilanadi: 1 - shkala - olma barglarining kalmaraz bilan zararlanishini aniqlash uchun: Ballar: 0 - zararlanish yo’q 0,1 - barglarda 5 dan ortiq bo’lmagan kichkina dog’lar; 1- dog’lar barglarning 10 foizgacha qismini egallaydi; 2- dog’lar barglarning 10 foizdan 25 foizgacha qismini egallaydi; 3- dog’lar barglarning 25 foizdan 50 foizgacha qismini egallaydi; 4- dog’lar barglarning 50 foizdan ko’p qismini egallaydi. 2 - shkala - olma mevalarining kalmaraz kasalligi bilan zararlanish darajasini aniqlash uchun Ballar - 0 - zararlanish yo’q; 0,1 - mevalarda 1 dan 3 gacha bo’lgan mayda, zo’rg’a ko’rinadigan dog’lar; 1- dog’lar mevalarning yuzasini 5 foizgacha qoplagan; 2- dog’lar mevalarning yuzasini 5 foizdan 25 foizgacha qoplagan; 3- dog’lar mevalarning yuzasini 25 foizdan 50 foizgacha qoplagan; 4- dog’lar mevalarning yuzasini 50 foizdan ko’p qoplagan. Kalmaraz kasalligidan to’kilgan barg va mevalarni hisobga olish

Olma daraxtlarining kalmaraz bilan kuchli zararlanishi barg va mevalarning yoz davrida ko’plab to’kilishiga olib keladi. Barg va mevalar yoz oylarining boshida juda ko’p to’kiladi. Ularni ana shu davrda hisobga olinadi. To’kilish foizlari daraxtlardagi barglar va mevalarning to’kilishini, ko’z bilan chamalash orqali aniqlanadi. Hisoblar barglari to’kilmay, yaxshi saqlangan variantlardagi daraxtlardan boshlanadi. Hosilni hisobga olish. Hosilni tajriba uchun olingan navlarning etilgan mevalarini yig’ishtirib olish davrida hisobga olinadi. Fungitsidlarning dala sinov tajribalari o’tkazilganda, daraxtlardagi hosilning umumiy miqdori va ularning kasallik bilan zararlanish darajasi aniqlanadi. Daraxt hosilining miqdori, uzilgan barcha mevalarning miqdori oddiy o’lchash yo’li bilan aniqlanadi va ulardan variantdagi daraxtlar hosilining o’rtacha miqdori topiladi. Kasallik bilan zararlanish darajasi ajratib olingan namunalarni yaxshilab tekshirish orqali aniqlanadi. Namunalar, barcha hosil yig’ib olingandan so’ng, qutilardagi mevalardan tanlamasdan teng miqdorda olinadi. Olingan namunalarning kalmaraz kasalligi bilan zararlanish darajasi 2-shkala yordamida aniqlanib, hisob daftarchalariga kayd etiladi. Olingan ma'lumotlar asosida sog’lom va kalmaraz bilan zararlangan mevalarning foizlardagi hisobi, mevalarning boshqa xil kasalliklar bilan zararlanish darajalari aniqlanadi. Katta bo’lakli dala tajribalarida yuqoridagi ikkita ko’rsatgichdan tashqari, olingan hosilga sifat baholari ham beriladi. Buning uchun tanlangan daraxtlardan yig’ilgan hosildan 300- 500 ta meva ajratib olinib, GOST bo’yicha 3 turga: 1 nav, 2 nav, nostandart mahsulot turlariga bo’linadi. Bo’lingan namunalar alohida- alohida tortilib, har bir mahsulot turi bo’yicha mevalarning o’rtacha miqdori aniqlanadi. Olmaning un shudring kasalligiga qarshi ishlatiladigan fungitsidlar samaradorligini aniqlash. Olmaning un shudring kasalligiga qarshi fungitsidlar samaradorligi quyidagi ko’rsatgichlar asosida aniqlanadi: -kasallik paydo bo’lish davri;

-meva va barg novdalarining zararlanishi; -daraxt xosildorligi va uning kasalliklar bilan zararlanishi. Kasallikning dastlabki paydo bo’lish davri tajribadagi daraxtlarni har 3-5 kun ichida bir marta kuzatish orqali aniqlanadi. Agarda kasallik borligi ma'lum bo’lsa, daraxtlar to’rt tomonidan ko’rib chiqiladi va zararlanish darajasi quyidagi ball shkalasida aniqlanadi: 3-shkala - olmaning un shudring bilan zararlanish darajasini aniqlash: Ballar: 0 - zararlanish yo’q; 0,1 - daraxtda alohida zararlangan va soni 10 dan oshmagan novdalar; 1- daraxtdagi novda va gullar 3 foizgacha zararlangan; 2- daraxtdagi novda va tup gullar 5 foizdan 10 foizgacha zararlangan; 3- daraxtdagi novda va tup gullar 10 foizdan 25 foizgacha zararlangan; 4- daraxtdagi novda va tup gullar 25 foizdan yuqori zararlangan. Keyingi hisoblar har bir purkashdan oldin va undan 5 kun o’tgach o’tkaziladi. Bu vaqtda daraxtlarga umumiy baho berish bilan birgalikda alohida shoxlarda mukammal hisoblar o’tkaziladi. Buning uchun 6axorda tanlangan daraxtlarning to’rt tomonidan 1 metrli shoxlar tanlab olinib, yorliqlar osiladi. Butun yoz davomida o’tkaziladigan hisoblar vaqtida bu shoxlardagi barcha tup barggullar, o’suv novdalari ko’rib chiqiladi va ularning un shudring bilan zararlanish darajasi quyidagi ball shkalasi bo’yicha aniqlanadi: 4-shkala - olma novdalarining un shudring bilan zararlanishini aniqlash Ballar: 0 - zararlanish yo’q; 1- barglarda zo’rg’a ko’rinadigan zararlanishlar; 2- novdadagi barglarning 25 foizgacha zararlanishi; 3- novdadagi barglarning 25 foizdan 50 foizgacha zararlanishi; 4- novdadagi barglarning 50 foizdan ko’pi zararlanishi. Tanlangan daraxtlardagi xosilning hisobi olmaning kalmaraz kasalligidagi hisoblar singari o’tkaziladi. Olingan natijalar jadvallarga kiritilib hisobot yoziladi. Sinalgan fungitsidlarning iqtisodiy samaradorligini aniqlash.

Fungitsidlarning ishlab chiqarish sharoitidagi sinov tajribalarida olingan iqtisodiy samaradorlik quyidagi ma'lumotlarga asosan hisob etiladi: -hosilning sifat; -hosil miqdori; -hosilning terish, kimyoviy va tashkiliy xo’jalik tadbirlariga ketgan harajatlardan tashqari, so’mda ifodalangan bahosi. Iqtisodiy samaradorlikni aniqlash uchun har bir variantdagi tanlangan hisob daraxtlarining o’rtacha hosildorligi va ulardagi mevalarning navlari (1 nav, 2 nav va nostandart) miqdorini bilgan holda, har bir nav mevalari miqdori, ularning davlat tayyorlov narxlari hisoblab chiqiladi. So’ngra daraxt hosilining umumiy narxi aniqlanadi va gektar hisobiga ko’paytiriladi. O’tkazilgan tadbirlardan olingan sof foyda 1 gektar erdan olingan hosilning umumiy narxidan kimyoviy va tashkiliy xo’jalik tadbirlari uchun ketgan harajatlarni olib tashlash bilan keltirib chiqariladi. Harajatlar to’g’risidagi ma'lumotlar xo’jalik hisob-h kitob bo’limidan olinadi. Olingan natijalar 29-nchi jadvalga kiritiladi. jadval Olma barglari va mevalarining kalmaraz kasalligi bilan zararlanishini hisobga olish. Xo’jalik__________olma navi___________________________ 0 0 ,1 1 2 3 4 0 0 ,1 1 2 3 4 Daraxt tartib razkami Tajriba variantlari Hisoblangan barglar soni (dona) Ballar bo‗yicha zararlangan barglar Zararlangan barglar soni, (dona) Zararlanish foizi, % Kasallik rivoji, % Hisoblangan mevalar soni, (dona) Ballar bo‗yicha zararlangan mevalar Zararlangan mevalar soni, (dona) Zararlanish foizi, % Kasallik rivoji, %

jadval Hosilni hisobga olish va uni sifat jihatdan tahlil qilish Ballar bo’yicha kalmaraz bilan zararlangan mevalar Shu jumladan Daraxtdagi hosilning y umumiy miqdori hosili, (kg) 0 0,1 1 2 3 4 jadval Sinalgan fungitsidlarning iqtisodiy samaradorligini aniqlash Oling an mahsulot navlari (ga/s) Harajatlar (ga/so’m) Prepar at narxi Tajriba variantlari Takrorlanishlar Namunalardagi mevalar soni, (dona) Namunaning umumiy miqdori ( )kg 1 nav miqdori, kg 2 nav miqdori, kg Nostandart mevalar miqdori, (kg Tajriba variantlari Ishlov maydoni, ( )ga Hosildorlik, ga/s Umumi harajotlar (ga/so‗m) Yig‗ishtirilgan hosil narhi (ga/so‗m) Harajatlardan tashqari foyda (ga/so‗m) Qo‗shimcha foyida (ga/so‗m) I nav II nav Nostandart

Olingan ma'lumotlarning tahlili ularni hisobot tarikasida bayon etish Mevali daraxtlarning kasalliklariga qarshi fungitsidlarning sinov ma'lumotlari quyidagi ko’rsatgichlarni tahlil etish orqali olinadi, bular: 1.zararlanish foizini aniqlash; 2.kasallikning rivojlanish foizini aniqlash; 3.preparatning biologik samaradorligini aniqlash. Fungitsidlarning biologik samaradorligi nazorat variantiga nisbatan quyidagi formula yordamida aniqlanadi: Bu yerda: S - samaradorlik ( % ); V - tajribadagi zararlangan o’simlik a'zolarining soni; A - nazoratdagi zararlangan o’simlik a'zolarining soni. Tajriba variantidan olingan ma'lumotlar jadvallar tariqasida hisobotga kiritiladi. Hisobotning matnida tajriba o’tkazish sharoiti, yilning ob-havo va joyning iqlimi, agrotexnika tadbirlar, kurash choralari, o’rganilgan kasalliklarning rivojlanish sur'atlari xaqida ma'lumotlar beriladi. Hisobot oxirida sinalgan fungitsidlarning kasallikka va o’simlikka ta'siri to’g’risida xulosalar va takliflar bayon etiladi. Tokning oidium va antraknoz kasalliklariga qarshi yangi fungitsidlarni sinashTashkil xo‗jalik tadbirlari uchun uchun Purkashga to‗lash Umumiy tadbirlar uchu n Sinov

Fungitsidlarni sinash uchun tanlab olingan tokzor tajriba olib boriladigan mintaqaning sharoitiga xos bo’lishi lozim. Ya'ni tajriba dalasining tuprog’i, tokzorning pastqam yoki tepalikda joylashishi, er osti suvlarining past yoki balandligi va tok tuplariga shakl berish turlari ushbu mintaqaning tokzorlari bilan bir xil bo’lishi kerak. Tajriba dalasida oidium va antraknoz kasalliklariga kuchli chalinuvchan tok navlarini tanlab, ularda yangi fungitsidlar sinovi o’tkaziladi. Tok navlaridan qopa kishmish, Xusayni, Pushti toyfi navlarini tanlangan ma'qul. Chunki, bu xuraki navlar respublikamizning barcha mintaqalarida o’stiriladi va ular oidium hamda antraknoz kasalliklari bilan kuchli zararlanadi. Tajriba variantlari tokzorda birin-ketin, bir xilda joylashtiriladi. Har bir variant 3-4 takrorlanishdan iborat bo’ladi. Sinash uchun ajratilgan fungitsidlar tajriba dalasiga traktor purkagichlari yordamida purkaladi. Bunda, tok tuplarining yaxshi xo’llanishiga alohida e'tibor berish lozim. Simbag’izlarga boylangan qalin tok navdalari va barglari ish eritmasini tutib qolib, preparat samaradorligini kamaytiradi. Shuning uchun traktor purkagichlari har bir qator oralig’idan yuritiladi. Tajriba dalasida barcha variantlardagi ishlovlar bir kunda, ertalabki salqinda o’tkaziladi. Ishlov paytida havo ochiq va shamol esmayotgan bo’lishi lozim. Agarda, ishlovdan keyin yog’ingarchilik bo’lib o’tsa, ishlov qayta takrorlanadi. Dastlabki dala sinov tajribalarida har bir takrorlanish uchun 3-5 ta tok tupi olinadi. Keng ko’llamdagi tajribalar uchun variantlarning takrorlanishlar soni 3 gacha kamaytirilishi mumkin, lekin ularning maydoni kamida 0,5 gektarni tashkil etishi lozim. Har bir takrorlanish 5 dan kam bo’lmagan qatorni o’z ichiga oladi. Tajribadagi variantlar va takrorlanishlar orasida 2 qatordan kam bo’lmagan himoya yo’lakchalari qoldiriladi. Takrorlanishlarning o’rta qatorlaridan 5 tupdan tok hisob va kuzatishlar uchun belgilanadi. Bunday tok tuplari qatorlarda bir tekisda joylashishi shart. Sinov tajribalarida tok tuplariga oidium kasaliga qarshi andoza sifatida 1 foizli kolloid oltingugurt eritmasi purkaladi. Antroknoz kasaliga qarshi tarkibida mis bo’lgan preparatlardan biri ishlatiladi.

Tajribada sinalgan fungitsidlarning oidium va antraknoz kasalliklariga qarshi kurashdagi biologik samaradorligi quyidagi ko’rsatgichlarda ifodalanadi: - novdalar, barglar va uzum boshlarining zararlanishi; -zararlangan gultuplar, barglarning qurib qolishi va to’kilishi; -turli fungitsidlarning qo’llanishi natijasida tokning hosildorligi. Tok barglarining oidium va antraknoz bilan zararlanish darajasini hisobga olish. Tok barglarining oidium va antraknoz bilan zararlanishini hisobga olish kasalliklar dastlabki paydo bo’lgan davrdan boshlanib har oyda bir marta o’tkaziladi. Dala sinov tajribalarida barglarning zararlanish darajasi faqat hisob uchun tanlangan tok tuplarida aniqlanadi. Barglarning oidium va antraknoz bilan zararlanishini hisobga olish belgilangan tok navdalarida olib boriladi. Buning uchun erta bahorda hisob uchun tanlangan tok tuplarida 3 tadan novda belgilanadi va yorliqlar osiladi. Bu novdalar tok tupining pastki, o’rta va yuqori qavatlarida joylashgan bo’lib, butun yoz davomida hisob uchun xizmat qiladi. Hisob paytida novdadagi barcha barglar qarab chiqiladi va ularning zararlanish darajasi quyidagi ballar shkalasi orqali aniqlanadi: 1 -shkala: tok barglarining oidium va antraknoz bilan zararlanishini aniqlash. Ballar: 0- zararlanish yo’q; 0,1 - barglarda kamdam-kam, zo’rg’a ko’zga tashlanadigan dog’lar; 1- dog’lar barg yaprohinning 10 foizini egallagan; 2- dog’lar barg yaprog’ining 10 dan 25 foizgacha qismini egallagan; 3- dog’lar barg yaprog’ining 25 dan 50 foizgacha qismini egallagan; 4- dog’lar barg shapolog’ining 50 dan ortiq qismini egallagan; Tok, tuplaridagi uzum boshlarining oidium va antraknoz bilan zararlanishini hisobga olish Tok tuplaridagi uzum boshlarining oidium va antraknoz bilan zararlanishi zararlangan barglarni hisobga olish bilan bir vaqtda amalga oshiriladi. Bunda hisob uchun tanlangan tok tupidagi barcha uzum boshlari ko’zdan

kechiriladi va ularning oidium va antraknoz bilan zararlanish darajasi aniqlanadi. Oidium va antraknoz bilan zaralangan uzum boshlaridagi kasallik belgilarining bir- biridan farq qilishini inobatga olib, ularning har biriga alohida ball shkalasi qo’llanadi. 2-shkala: tok tuplaridagi uzum boshlarining oidium bilan zararlanishini aniqlash. Ballar: 0-zararlanish yuq; 0,1-uzum boshidagi ayrim mevalar zararlangan; 1- uzum boshidagi mevalar 5 foizgacha zararlangan; 2-uzum boshidagi mevalar 5 foizdan 10 foizgacha zararlangan; 3-uzum boshidagi mevalar 10 foizdan 25 foizgacha zararlangan; 4-uzum boshidagi mevalar 25 foizdan ortiq zararlangan. 3-shqala: tok tuplaridagi uzum boshlarining antraknoz bilan zararlanishini aniqlash. Ballar: 0-zararlanish yuq; 0,1-mevada, meva bandlarida yoki taroqlarida kamdam-kam, zo’rg’a ko’rinadigan dog’lar; 1-uzum boshlaridagi mevalarining 5 foizi zararlangan, meva bandlari, taroqlarida 1-2 ta chuqur yaralar; 2-uzum boshlarining mevalari 10 foizgacha zararlangan, meva bandlari va taroklarida 3 tagacha yara; 3- uzum boshlarining mevalari 25 foizgacha zararlangan, 5 ta chuqur yara; 4- uzum boshlarining mevalari 25 foizdan ko’proq zararlangan, 5 tadan ko’proq chuqur yara. Antroknoz kasalligi tok tuplarining yashil novdalarini ham juda kuchli zararlaydi. Sinaladigan fungitsidlarning samaradorligini to’liq aniqlash uchun yashil novdalarning kasallanish darajasini yaniqlash muhim ahamiyatga ega. Buning uchun tanlangan tok tuplaridagi belgilanib, yorliqlar osilgan 3 ta novdada

kuzatishlar olib boriladi. Bu kuzatishlar barglar va uzum boshlarining zararlanishini aniqlash vaqtida o’tkazilib, bunda paydo bo’la boshlagan yashil novdalar ko’zdan kechiriladi va ularning zararlanish darajasi quyidagi ball shkalasi bo’yicha aniqlanadi: 4-shkala: tok tuplaridagi yashil novdalarning antraknoz bilan zararlanishini aniqlash. Ballar: 0- zararlanish yuch; 0,1-kamdam-kam, yuzaki dog’lar; 1-novda sirtining 10 foizgacha zararlanishi, 1-2 chukur yara; 2-novda sirtining 25 foizgacha zararlanishi, 5 tagacha chuqur yara; 3- novda sirtining 50 foizgacha zararlanishi, 5-10 chuqur yara; 4-novda sirtining 50 foizdan orta щ zararlanishi, 10 tadan ortiq chuqur yara. Tok tuplaridagi zararlangan to’pgullar va barglarning qurib qolishi va to’kilishini hisobga olish Tok tuplarining antraknoz bilan o’ta kuchli zararlanadigan vaqti may-iyun oylari hisoblanib, bu davrda to’pgullar shakllana boshlaydi. Endi shakllana boshlagan to’pgullar nihoyatda nozik bo’lib, kasallanish oqibatida tezda qurib koladi. To’pgullarning qurib kolishini hisobga olish uchun sinov tajriba variantlaridagi tanlangan tok tuplari gullashdan so’ng batafsil tekshirib chiqiladi. Ulardagi sog’lom va kasallik oqibatida qurib qolgan to’pgullar soni aniqlanadi. Antraknoz bilan kuchli zararlangan tok barglari sarg’ayib, qurib, to’kilib ketadi va natijada tok tupi barglarining assimilyasiya qilish yuzasi keskin kamayib ketadi. Tok barglarining qurib, to’kilib ketishi hisobga olish uchun tanlangan tok to’plarining yorliqlar osilgan 3 ta novdasidagi butun barglar ko’zdan kechiriladi Qurigan to’kilgan barglar novdadagi barg qo’ltiqlari o’rni bo’yicha hisobga olinadi. Barglarning qurib, to’kilib ketishini hisobga olish, qurigan to’pgullarni aniqlash bilan bir vaqtda, ammo rejalashtirilgan xomtokdan oldin o’tkazilishi lozim.

Tok tuplarining hosilini hisobga olish. Sinov tajriba maydonidagi tok tuplarining xosilni hisobga olish uchun har bir variantdagi tanlangan tok tuplari hosilining umumiy mikdori va bu hosilning kasalliklar bilan zararlanish darajasi aniqlanadi. Katta dala tajribalarida har bir variantdagi o’simlikning hosildorligi ham aniqlanadi. Tok tuplari hosilining umumiy miqdori hosilni yig’ishtirib olish vaqtida hisobga olinadi. Bunda variantdagi tanlangan tok tuplarining hosili alohida tarozida tortish yo’li bilan o’lchanadi va o’rtacha kattalik hisoblab chiqariladi. Hosilning oidium va antraknoz bilan zararlanishini tahlil kilish uchun tanlangan tok tuplaridagi barcha uzum boshlari ko’zdan kechirilib, ularning zararlanish darajasi 2 va 3-ball shkalalari bo’yicha aniqlanadi. Yangi fungitsidlarga katta dala tajribalarini o’tkazishda iqtisodiy baho beriladi. Olingan ma'lumotlarni tahlil etish va ularni hisobot sifatida taqdim etish Tok kasalliklariga qarshi fungitsidlarning sinov ma'lumotlari o’simlikning zararlanishi, kasallikning rivojlanish darajasi, preparatlarning biologik samaradorligini tahlil etish orqali olinadi. Fungitsidlarning biologik samaradorligi nazorat variantiga nisbatan kuyidagi formula yordamida anqlanadi: Bu erda: S - samaradorlik (foizda); V - tajribadaga zararlangan o’simlik a'zolarining soni; A - nazoratdagi zararlangan o’simlik a'zolarining soni. Tajriba variantidan olingan barcha ma'lumotlar ma'lum jakllardagi jadvallar holida hisobotga kiritiladi (32-34 jadvalda). Hisobot matnida tajriba o’tkazish sharoitlari, yilning ob-havo va joyning iqlimi agrotexnik tadbirlar, kurash choralari, o’rganilgan kasallikning rivojlanish sur'atlari xaqida ma'lumotlar beriladi.

Hisobotning oxirida sinalgan fungitsidlarning kasallikka va o’simlikka ta'siri to’g’risidagi xulosalar va takliflar bayon etiladi. jadval Tok hosilini hisobga olish va uni sifat jihatidan tahlil qilish Ballar bo’yicha zarar- langan uzum boshlari Shunda n 0 0,1 1 2 3 4 Sinalayotgan dori Andoza Nazorat (dorisiz) NSR jadval Sinalgan fungisidlarning iqtisodiy samaradorligini aniqlash Olinga n mahsulot navlari (1 ga/s) Harajatlar (ga/ so'm) Preparatl ar narxi Tajriba variantlari Takrorla nishlar Takrorla ngandagi tuplar so ni, dona Tuplardagi hosilning umumiy miqdori, (kg) Ilova I nav (kg) II nav (kg) Nostandart (kg) Tajribaning variantlari Ishlov maydoni, ga Hosildorlik, s/ga Umumiy harajatlar (ga/so'm) Yig'ishtirilgan hosil narxi (ga/so' m ) Harajatlardan tashqari foyda (ga/so' m ) Qo'shimcha foyda (ga/so'm) I nav II nav Nostandart Tashkil, xo'jalik Purkashga haq to'lash Umumiy tadbirlar uchu n Sinov uchu n

Novdalarning zararlanishi, % Barglarning zararlanishi, % Uzum boshlarining zararlanishi, % I I I I I I I I I I I I I I I I I I jadval hisob hisob Hisob hisob hisob hisob hisob hisob hisob Ochiq daladagi sabzavot va poliz ekinlarining kasalliklarini hisoblash Fuzarioz - Fusarium oxysporium Schl. Makrosporioz - Macrosporium solani El. et Mart. Un shudring - Erysiphe cicnoracearum D., Sphaelotheca tuligineu Poll. Kimyoviy dorilarni sinash bo’yicha o’tkaziladigan dala tajribalari 4 takrorlanishda ekin turiga ko’ra quyidagi, hajmda o’tkaziladi: Bodringda kamida 20 m 2 , pomidorda 40 m 2 , piyoz, sholg’omda - 10-25 m 2 , poliz ekinlarida 100 m 2 . Katta dala tajribalari piyozda 0,03-0,05 ga, qolgan ekinlarda esa 0,05-0,1 ga maydonda olib borilishi lozim. Dastlabki dorilash o’simlikda kasallikning birinchi belgilari paydo bo’lishiga, keyingi dorilashlar esa kasallikning rivojlanishiga qarab o’tkaziladi. Ish eritmasining sarfi gektariga 400-600 litrni tashkil etishi lozim. Bodring va poliz ekinlarini un shudring bilan kasallanish darajasini aniqlashda quyidagi ball shkalasi qo’laniladi: Ballar; 0- zararlanish yo’q; 1- bargda bir dona dog’ bor; 2- bargda ko’p sonli dog’lar bor (5% gacha); 3- barg 6-10% zararlangan; Variant raqami Qo‗llanilgan preparatlar Ish eritmasining quyuqligi, % Hosildagi uzum boshlari zararlanishi, % Tupning o‗rtacha hosildorligi, kg la ni riv oji zararlanishi rivoji zararlanishi rivoji zararlanishi Rivoji zararlanishi rivoji zararlanishi rivoji zararlanishi rivoji zararlanishi rivoji zararlanishi rivoji zararlanishi rivoji

4- barg 11-25% zararlangan; 5- barg 26-50 % zararlangan; 6- barg 51-75% zararlangan; 7- barg 76-100% zararlangan. Bodring va pomidor hosili har bir terimda hisoblab boriladi. Bunda har safar mevaning kasallanish darajasi ham hisobga olinadi. Issiqhona sharoitida kasalliklarni hisoblash Issiqxona sharoitida kimyoviy dorilarni sinash kamida 8m2 maydonda 4 takrorlanishda o’tkaziladi. O’simlikka ishlov berish muddatlari, birinchi marta kasallik belgilari paydo bo’lishiga ko’ra, keyingilari esa kasallikning rivojlanishiga qarab belgilanadi. Kichik hajmdagi tajribalarda har bir qatordan 5-10 tadan, katta maydonlardagi tajribalarda esa 20-30 tadan model o’simlik belgilanadi va hisob ishlari doimo aynan shu o’simliklarda olib boriladi. Kartoshka kasalliklariga qarshi fungitsid va biologik faol moddalarni (BFM) sinash. Tajribalar 100-200 m2 gacha bo’lgan bo’lakchalarda 4 ta takrorlanishda o’tkazilishi kerak. Katta dala tajribalari 0,5-1 ga maydonda 3 ta takrorlanishda o’tkaziladi. Sinalayotgan fungitsid yoki BFM dastlab kasallikni boshlanish davrida (shonalash-gullash fazasida) purkaladi. Ikkinchi va uchinchi purkash, zaruriyat tug’ilganda o’tkaziladi. Bunda 1 ga maydonga purkaladigan ish eritmasi 600 l bo’lishi mumkin. Kartoshka barglarini kasallanish darajasi har gal dori sepishdan oldin va undan 15, 30 kun keyin, hamda hosilni yig’ib-terib olishdan oldin o’tkaziladi. Bunda, har bo’lakchadan (qaytarishdan) 8 ta namuna olinib, har birida 5 tadan (umuman 40 ta) o’simlik ko’riladi. Har bir o’simlikdan o’rtacha rivojlangan 1 ta novda tekshirilib, undagi barcha barg soni, kasallanganligi va kasallanish darajasi 9 balli shkala bo’yicha aniqlanib jurnalga yoziladi. Bunday nazoratlar tajribadagi barcha variantlar bo’yicha bir necha marta o’tkazilib, natijalari 42-

jadvalga kiritiladi. Kartoshkani fitoftoroz, makrosporioz, alternarioz kasalliklari bilan zararlanishini baholashda 9 balli shkala ko’llaniladi: Ballar: 0- kasallik yo’q; 1- barglarni kasallanishi boshlanib, u 2,5% ni tashkil etadi; 2- kam zararlangan, ba'zi bir dog’lar bargni 5% ni egallagan; 3- kam zararlangan, kasallik bargni 10%-ni egallagan; 4- kam zararlangan, kasallik bargni 15%-ni egallagan; 5- qattiq zararlangan, barglarni hammasi kasallanib, 25% qurib qolgan; 6- qattiq zararlangan, barglarning 50% ko’rib qolgan va poya zararlanishi boshlangan; 7- 75% barglar qurib qolgan, poya zararlanishi kuchaygan; 8- bo’laklardagi hamma o’simlik qurigan Kichik dala tajribasida hosildorlikni aniqlash uchun har bo’lakdan 50 tadan O’simlikning hosili aniqlanadi. Katta dala tajribalarda esa 1 ga erni 5 ta joyidan tanlovsiz 10 tadan va qolgan bo’laklardan - 50 tadan (jami 3 ga erdan 600 ta) o’simlikning hosili aniqlanib, farq hisoblanadi. Variantlar bo’yicha o’simliklarni kasallanish darajasi quyidagi formula yordamida aniqlanadi: O ’ q x100% BxS O’k- kasallanish darajasi, %; A). ∑(axv) - har variantda kasallangan barglar sonini (a) ularga xos ballga (v) ko’paytmasining yig’indisi; B) - nazorat uchun olingan o’simlik (barg) soni; S) - tajribada qabul qilingan eng yuqori kasallanish bali. Bu formula bo’yicha hisob-kitob qilish misoli jadvalda keltirilgan. Olingan natijalar asosida ilmiy hisobot yozish uchun 36 jadval berilib, unda misol keltirilgan. Ushbu hisob-kitobni har bir namuna uchun emas, balki variant bo’yicha o’rtacha sonlarga asoslanib qilsa ham bo’ladi.

Bug’doy kasalliklariga qarshi fungitsid va antibiotiklarni sinash Sariq zang kasali - Puccinia striiformis. Ko’ng’ir zang kasali - P. recoudita. G’alla ekinlarida kasalliklarga qarshi kimyoviy preparatlarni (fungitsidlarni) sinash, ularni biologik va iqtisodiy samaradorligini baholash uchun kichik va katta dala tajribalari o’tkazilishi lozim. jadval Kartoshka kasalliklariga qarshi fungitsidlarni sinash bo’yicha tutiladigan daftar jadvalining ko’rinishi va natijalarini ifodalash (misol) Barglarni kasallanishi, ball (v) 1 5 3 0 5 5 1 4 5,4 1 * * * * * * * 31 7 ,0 2 5 2 0 4 4 1 7 8,6 7 40 1 1,3 3 5 2 0 4 8 1 4 9,1 9 39 1 0,1 4 5 3 0 4 3 1 8 1,8 8 50 1 4,5 5 5 1 0 4 5 1 0 2,2 5 34 9 ,4 6 5 1 0 4 7 1 4 9,7 3 40 1 0,6 7 5 0 4 9 0 ,0 ,0 9 0 0 8 5 3 0 5 1 2 2 3,1 9 52 1 2,7 O’r tacha 7,5 4 7,7 1 3,6 8,5 Namunalar Har 1namunada qo‗rilgan o‗simlik va novda soni, dona SHundan nechtasi kasallangan, dona % Umumiy barg soni, dona Undan qasallangan - lari, dona U(axv **)) Kasallanish darajasi, %

r**) Birinchi namuna bo’yicha misol: ∑(axv)=(2xl) +(2x2)+(2x3)+(3x4)+(1x6)=31 *kasallangan barglarning bali (a). Misol : O ’ q x BxS 55x9 jadval Umumiy kasallanish, % hosildorlik, s/ga Fungitsidlarni kartoshkada fitoftoraga (alternarioz, makrosporioz) qarshi sinash natijalari (misol) Dori sepilgung a qadar Dori sepilganidan keyingi kunlar barg i (B) 15 30 Yig'im- terim O' B O' B O' B 1 . Цинеб 0,4 14, 3 9,1 14, 5 16, 1 13, 1 8,3 14, 4 9,1 4,2 89, 1 244, 5 55, 0 2 . Полихом 0,4 13, 4 7,8 15, 2 7,1 14, 4 7,0 15, 2 8,3 5,1 85, 6 235, 1 45, 6 3 . Андоз, Бордо суюқлиг и 1 % 9,8 8,7 10, 7 9,8 17, 1 14, 3 37, 5 28, 5 9,4 73, 5 222, 1 32, 6 4 . Назорат (дорисиз ) 15, 0 13,2 21, 3 22, 2 31, 1 39, 3 64, 3 74, 4 35, 4 - Kichik dala tajribalarida ijobiy natija bergan fungitsid va aitibiotiklar ishlab chiqarish sharoitida katta dala tajsribasida sinash uchun tavsiya qilinadi. Katta dala r i a n t l e ' i s ha a umumiy Qo'shimcha O'simlik (O') m m

tajribalari turli geografik (iqmiy) sharoitlarda o’tkaziladi va sinovda bo’lgan dorilarga baho beriladi. Kichik va katta dala tajribalarida andoza va nazorat variantlari bo’lishi shart. Andoza sifatida shu o’simlikda ushbu kasalikka qarshi ishlab chiqarishda qo’llanilayotgan fungitsid yoki antibiotiklardan biri olinadi. Tajribalarni kasallikka sezgir bo’lgan o’simlik navlarida o’tkazish maqsadga muvoffivdir. Tajribalar olib borilayotgan joyni iqlim sharoiti xaqidagi ma'lumotlar unga yaqin joylashgan meteostansiyadan olinadi. Bug’doyni sariq va qo’ng’ir zang kasalliklariga qarshi fungitsid va BFM sinash. Kichik dala tajribalari tabiiy zararlangan maydonda olib borilib, har bir bo’lakcha uchun 100-200 m2 olinadi (yuqum bilan sun'iy zararlangan maydonda bo’lakchalar kichikroq bo’lishi mumkin). Tajribalar 4-5 qaytarishda o’tkaziladi. Amaliy tajribalar esa, har bir bo’lakcha (variant) 1-5 ga maydonda 3 ta takrorlanishda o’tkaziladi. Zamburug’ining ureydosporalari 1 ta bargda 1-2 ta bo’lganda zang kasalliklariga qarshi fungitsidlardan foydalaniladi. Bunda 1 ga maydonga 200-300 l ishchi eritmasi sarflanadi. Bug’doyni zang kasalliklari bilan zararlanishini hisoblash. Kichik va katta dala tajribalarini o’tkazishda bug’doyni kasallik bilan zararlanish holatini to’g’ri belgilash zarur. Kichik dala tajribalarida har bir bo’lakchani 3 ta joydan qatorasiga 20 tadan o’simlikda, katta dala tajribasida esa har bir bo’lakda diagonal bo’yicha 10 ta joyda 10 tadan o’simlikda purkashdan oldin va purkashdan keyin har 10 kunda hisob ishlari olib boriladi. Ushbu usulda zararlanish darajasi sariq zang uchun Manners rasm 6, qo’ng’ir zang kasalini aniqlash uchun esa Piterson va boshqalar (1968) shkalasidan (rasm 7) foydalaniladi.

rasm. G’alla ekin barglarida sariq zang kasallik darajasini belgilash uchun tavsiya etilgan shkala. rasm. G’alla ekin barglarida poya va qo’ng’ir zang kasal darajasini belgilash uchun tavsiya etilgan shkala. (Piterson va boshq.,1968) Kasallikning rivojlanishi quyidagi formula asosida aniqlanadi: Kr x100% BxS Bu yerda: Kr - kasallikni rivojlanishi, %; ∑(axv) - ballar jamlanmasi; B - hisobga olingan jami kasal va sog’ o’simliklar soni, dona; S – shkaladagi eng yuqori ball (4). Bu formula yordamida hisob-kitob qilish misolini kartoshka kasalliklariga fungitsidlarni sinash bo’limidagi 43 jadvaldan ko’rsa bo’ladi. Hosildorlikni aniqlash bug’doy pishgan davrida o’tkaziladi. Unda 10 ta joydan 1 m2 bug’doy o’rib olinadi, o’lchab hosildorlik ga/ s hisobida aniqlanadi.

Har bir bo’lakchaning bug’doy hosilidan 1000 dona bug’doy donining og’irligi aniqlanadi. Ishlab chiqarish sharoitidagi tajribalarda kombayn yordamida har bir bo’lakchadagi hosil alodhda yig’ib olinadi. Sabzavotchilikda nematotsidlarni sinash usullari. Shish hosil qiluvchi (gallov ы e) nematodalar – Meloidogyne Sp. Shish hosil qiluvchi nematodalar turli ekinlarga zarar keltirsada, sabzavot ekinlaridan pomidor va bodringda ularning zarari katta bo’ladi. Nematodalar issiqxonalarda ko’p tarqalganda ekinlarning butunlay chirib qolishiga olib kelishi mumkin. Nematotsidlarni sinash bo’yicha tajribalar asosan issiqxonalarda va qisman ochiq dalada, sabzavot ekinlari ko’chatini ekishdan oldin yoki ekish davrida zararkunanda bir tekisda tarqalgan, ekin o’stirish agrotexnikasi bir hil bo’lgan erlarda o’tkaziladi. Tajriba rejasida sinalayotgan preparat 2-3 sarf me'yorida andoza va nazorat variantlari bo’lishi kerak. Nematotsidlarni dala sharoitida sinashda tajriba bo’laklarining sathi 50 m2 dan bo’lishi va har bir bo’lak 4-5 takrorlanishda bajarilishi lozim. Ishlab chiqarish sharoitidagi sinovlarda esa tajriba maydonchalari 0,5 gektardan 3-4 takrorda bajariladi. Kichik hajmda sinalayotgan nematotsidlar donador holatida bo’lsa, maxsus moslamalar yordamida tuproqqa solinadi, suyuk holatidagilar esa maxsus zamonaviy traktor moslamalari yordamida qo’llaniladi. Sinalayotgan preparatning sarfi tavsiya qilgan korxona ko’rsatmasiga binoan maxsus tayyorlangan tavsiyanomalardan mahalliy sharoitga moslashtirilib olinadi. Preparat samaradorligini aniqlash uchun uni qo’llashdan oldin va qo’llagach 30, 60, 90 kundan so’ng tajriba qo’yilgan maydonning har 100 m2 dagi tuproqning 30 sm gacha bo’lgan yuqori qatlamidan 25 grammdan namuna olinadi. Olingan namunalar laboratoriya sharoitida Berman usulida tekshiriladi, ya'ni namuna doka bo’lakchalariga solinib bog’lanadi va maxsus shisha idishlardagi suvga solinadi, bunda tuproq solingan dokalarning yuqori qismi suv sathi bilan

teng turishini ta'minlash kerak. Buning uchun dokadagi tuproqni maxsus moslamalar bilan idish chetiga ilib qo’yiladi. Namunalar shu holatda 18-20 soat saqlanadi. Bu davrda nematoda lichinkalari o’z og’irligi bilan tuproqli dokadan chiqib suv ostiga to’planadi. Binokulyar yordamida ularning miqdori, mikroskop ostida esa turlari aniqlanadi. Olingan tuproq namunalardagi nematodalar sonining kamayishi nematotsidlar samaradorligini belgilovchi asosiy ko’rsatgichdir. Buni aniqlash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi: Bunda: S-samaradorlik, nazoratga nisbatan zararkunanda sonining kamayishi, foiz hisobida; A-tajriba bo’lagidagi tirik nematodalarning dorilashdan oldingi soni, dona; a- yuqoridagini, dorilashdan keyingi soni, dona; V-nazorat bo’lagidagi tirik nematodalarning dorilashdan oldingi soni, dona; v-ularning, dorilashdan keyingi soni, dona. jadval Nematodalarga qarshi (preparat nomi) preparatining biologik samaradorligi (Sinalgan joy, ekin turi, kun) Dori sarf miqdori, ga/l, kg 25 gramm tuproqdagi nematodalarning miqdori, dona Nematodalar miqdorining nazoratga nisbatan kamayishi, kunlar bo’yicha, %Dori qo’llangach kunlar bo’yicha 30 60 90 30 60 90 Sinalayotga n reparat 1 2 3Tajriba bo‗laklari Takrorlanish Har 1m2 dagi hosil kg Preparat bo‗yicha Faol modda Dori qo‗llashda n oldin

o’rtacha Andoza 1 2 3 o’rtacha Nazorat 1 2 3 o’rtacha NSR Olingan natijalar 37-nchi jadvalga yoziladi. Ishlab chiqarish sharoitidagi tajribalarda sinalayotgan preparatlarning iqtisodiy samaradorligi ham aniqlanadi. Yangi sinalayotgan nematotsidlarning iqtisodiy samaradorligi andozaga nisbatan belgilanadi. Buning uchun har bir tajriba bo’lagining 1 gektardagi hosildorlik va harajatlar aniqlanadi. Barcha ma'lumotlar quyidagi jadvalga kiritiladi. jadval Nematodalarga qarshi (preparat nomi) preparatning iqtisodiy samaradorligi (Sinalgan joy, gektar, kun) ga/s ga/so’m Tajriba bo’laklari Hosildorlik, s/ga Saqlab qolingan hosil Nematotsidlarni qo’llash uchun ketgan harajatlar, ga/so’m Iqtisodiy samaradorlik, ga/so’m Sinalayotgan nematotsid Andoza Nazorat NSR Nematodalarga qarshi 90 foizdan yuqori samara bergan preparatgina istiqbolli deb hisoblanadi. Nematotsidlarni sinashda har qanday tabiiy o’zgarishlar, noqulay sharoitlar va meteorologik ma'lumotlar hisobga olinishi kerak.

Adabiyotlar : 1. Белуха Н.Т. Основы научных исследований в экономике. - Киев: Вища школа, 1985. 2. Вольф В.Г. Статистическая обработка опытных данных. - М.: Колос, 1996. 3. Деревицкий Н. Ф. Опытное дело в растениеводстве. — Кишинев: Штиинца, 1962. 4. Гар К.А. Методы испытания токсичности и эффективности инсектицидов. —М.: Сельхозгиз, 1963. 5. Доспехов Б. А. Методика полевого опыта. — М.: Колос, 1985. 6. 3ак Г.П. К вопросу о методика фитопатологического сортоиспытания. - М.: Сельхозгиз, 1939. 7. Константинов П.Н. Основы сельскохозяйственного опытного дела. - М.: Сельхозгиз, 1952. 8. Лакин Г.Ф. Биометрия. - М.: Высшая школа, 1980. 9. Литтпа Т., Хиллз Ф. Сельскохозяйственное опытное дело. Планирование и анализ. - М.: Колос, 1981. 10. Методика Государственного сортоиспытания сельскохозяйственных культур. - М.: Колос, 1971. 11. Методика полевого опыта / Под ред. П.Г.Найдина. -М.: Изд-во с.-х. литературы, 1959.

O'xshashlar

Bog’ zararkunandalarini hisobga olish uslublari

G’alla zararkunandalarini hisobga olish uslublari

Hammaxo’r zararkunandalarni hisobga olish uslublari

Sabzavot zararkunandalarini hisobga olish uslublari

G’o’zaning yer ustki zararkunandalarini hisobga olish uslublari