Табиятни муҳофаза қилишда шахс психологиясини ўрни - Psixologiya - Referatlar

Табиятни муҳофаза қилишда шахс психологиясини ўрни

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4050.4814453125 KB

Ko'chirib olish

Табиятни муҳофаза қилишда шахс психологиясини ўрни РЕЖА: 1. Инсон ва табиат ўртасидаги психологик муҳитнинг боғлиқлик жихатлари. 2. Атроф муҳитнинг инсон психикасига таъсири.(салбий ва ижобий томонлари) 3. Махаллий аҳолининг табиатга нотуғри муносабатининг психологик жихатлари. 4. Аҳолини экологик онг ва экологик маданиятини шакиллантиришда психологияни ўрни.(таклиф ва хулосалар.) 1

1.Инсон ва табиат ўртасидаги психологик муҳитнинг боғлиқлик жихатлари. Инсон – Ер куррасининг жонли қобиғи – биосферада яшовчи организмлар туркумига кирувчи, лекин мураккаб ҳаётий фаолият юритувчи индивиддир . Ер сайёраси доимий ҳаракатдаги чексиз Коинотнинг бир зарраси ҳисобланади. Сайёрамиз барча зарур яшаш шароитлари мавжуд, 7 миллиард «фазогирлари» бўлган, Коинотнинг қоронғу бўшлиғида учиб бораётган, космик кеманинг ўзгинасидир. Она сайёрамиз- Ерда ҳаётнинг мавжудлиги энг буюк мўжизалардан ҳисобланади. Инсониятнинг ривожланиш тарихи табиий шароитларга мослашиш, янги ерларни очиш, табиий бойликларни топиш ва ўзлаштиришдан иборат бўлган. Тараққиётнинг дастлабки босқичида аҳоли сонининг ўсиши озиқ-овқат етишмаслиги, йиртқич ҳайвонлар, иқлим шароитлари каби омиллар таъсирида чекланган. “Табиат-жамият» тизимининг эволюцион ривожланиши тарихида бешта ижтимоий- экологик босқични ажратиш мумкин. 1 . Узоқ вақт давомида инсонлар тайёр маҳсулотларни термачилаб ва ов билан кун кечирганлар. Инсонлар табиий шароит ва озиқ-овқатнинг мавжудлигига тўла қарам бўлган. 40 минг йил олдин ер юзида аҳоли сони 10 млн. кишидан ортган. Кейинги 30 минг йил давомида меҳнат ва ов қуролларини такомиллаштириш, ҳайвонларни хонакилаштириш, айрим ўсимликларни етиштириш билан инсоният овқат таъминоти масаласини асосан ҳал қилган. Бу даврда инсонларнинг атроф-муҳитга таъсири маҳаллий даражада бўлган. Бу ибтидоий босқич деб юритилади. Кейинчалик деҳқончилик ва чорвачиликнинг 2

ривожланиши билан инсонлар ўтроқ яшашга ўта бошладилар ва жамият шаклланди. Инсонларнинг атроф-муҳитга таъсири характери ва миқёси ўзгарган. 2. 10 минг йил олдин озиқ етишмаслиги ва табиий шароитларнинг чекловчи роли яна ҳам камайган. Ер юзида аҳоли сони 50 млн. кишидан ортган. Дастлабки антик шаҳарлар вужудга келган, маданият ривожланган. Ўсимлик ва ҳайвонларнинг ҳаёт тарзи, яшаш шароитлари ва мослашишлари, сонининг ўзгаришлари ҳақидаги дастлабки экологик билимлар эрамиздан аввалги асарларда қадимги Рим ва Юнонистонда вужудга келган. Бу даврга келиб табиатга инсон таъсирининг кучайиши - ўрмонларнинг кесилиши, ерларнинг шўр босиши, дастлабки чўллашиш вазиятлари кузатилган. Антропоген таъсир натижасида, айрим ҳайвон турлари қирилиб кетган, алоҳида ноёб ўсимлик ва ҳайвон турлари муҳофаза қилинган. Бу аграр босқич деб юритилади. Кейинчалик инсонларнинг атроф табиий муҳитга таъсири кучайиб борган. 3. Ўрта асрларга келиб аҳоли сони 500 млн. кишидан ортган. Ўрта Осиёда дастлабки экологик билимлар вужудга келган. Европада Уйғониш даврида экологик билимлар ривожланган. XYIII асрнинг охирларида, 1784-йилда буғ машинасининг ихтиро қилиниши билан инсоният тарихидаги индустриал босқич бошланган. Бу даврга келиб инсон хилма-хил табиий ресурслардан фойдалана бошлаган, антропоген модда алмашинувининг кўлами ошган. 4. XIX асрда аҳоли сони 1 млрд. кишидан ошган, табиий ресурсларни қазиб олиш ва ишлатиш ҳажми ўсган, айрим ўсимлик ва ҳайвон турлари қирилиб кетган. Атроф-муҳитнинг ифлосланиши кучая бошлаган. XIX асрнинг иккинчи ярмидан жамият тарихидаги техноген босқич ажратилади. 3

XX асрнинг иккинчи ярмига келиб ҳаёт шароитларининг яхшиланиши, фан-техника инқилоби аҳоли сонининг кескин ортиши-«Демографик портлаш»га олиб келди(1-расм.) 1 -расм. Демографик портлаш Дунё регионлари ҳиссаси: 1-Шимолий Америка; 2- Лотин Америкаси; 3- Австралия ва Океания; 4-Африка; 5-Россия ва МДҲ; 6-Ҳиндистон; 7-Хитой; 8- Осиёнинг қолган қисми (Акимова, Хаскин,1998) Ер юзи аҳолиси сонининг кескин ўсиши одамлар ўртача умр давомийлигининг ортиши, озиқ махсулотлари билан таъминланишининг яхшиланиши, айрим касалликларнинг тугатилиши, болалар ўлиминиг камайиши ва бошқалар билан боғлиқдир. 5. Аҳоли сонининг ўсиши, табиатга таъсирнинг кучайиши натижасида маҳаллий, регионал, дунё миқёсидаги глобал экологик муаммолар келиб чиқди. Ядро энергиясидан кенг фойдаланила бошлади. Инсон космосга чиқиб, Ойни забт этди. Жамият тараққиётининг ноосфера ( “ ноос ” -ақл, “ сфера ” -қобиқ) босқичига ўта бошлади . Бизга маълумки табиат ва инсон ўртасидаги боғлиқлик унинг бир бутинлигини таъминлайди. Демак инсон билан табиат муносабатлари ибтидоий босқичдан то ҳозирги кунга қадар ҳам психологик жиҳатдан ривожланиб ўзгариб такомиллашиб келмоқда. 4

Табиат ўзгариши орқали инсон психикасида ҳам сезиларли даражада ўзгаришлар кузатилади. Ҳозирги фан тараққиёти орқали биз ўтмиш аждотларимизни яшаш тарзини ўргана оламиз. Ер юзидаги инсонлар ўзининг жойлашиш ўрнига қараб турли этнопсихологикик хусусият характерига эга ва улар табиат инъом этган фел-атвори, такрорланмас даражада фарқ қилади. Масалан тоғлик ҳудутда истиқомат қиладиган инсонлар билан табианнинг бошқа жойида чўл ҳудудидаги инсоларнинг характери турлича кўринишда бўлади.Кўриниб турибдики дунёни қай ерида бўлмасин унинг табиат билан боғлиқ психологик ранг-баранглиги мавжуд.Чунки табиат иқлими ер куррасининг ҳар бир майдонида ҳар ҳил кўринишга эга.(Антактида,Африка) Инсоннинг табиат билан боғлиқлик томони табиат ўзи иқлим ўзгаришлари орқали инсонга бевосита ўз таъсирини ўтказиб туради.Шунинг учун дунё турли ҳил миллат ва эллатлардан ҳамда ирқлардан ташкил топган физиологик ҳам психологик жиҳатдан. Т абиат ўзаро боғлик бўлган объектлар ва жараёнларнинг ягона, жуда мураккаб мажмуидир. Инсон – табиатнинг ажралмас кисми. У табиат билан доимий равишда ўзаро алоқада бўлган холдагина мавжуд бўла олади. Одамзотга нима керак булса, барчасини табиатдан олади. Ижтимоий мавжудот сифатида у, энг аввало, ўзининг мехнат фаолияти билан табиатга жуда катта ў згартирувчи таъсир к ў рсатади. Одамзотнинг ме ҳ нат фаолияти жараёнида табиат билан инсон жамиятининг сифатий жи ҳ атдан мутла қ о янги ў заро таъсири юзага келади. У хайвонларнинг атроф-му ҳ ит билан ў заро таъсиридан тамомила фарк килади. Қ ис қ ача қ илиб айтганда, хайвон табиатдан фа қ ат фойдаланади. Ундаги иштироки доирасидагина ў згаришлар содир қ илади. Инсон эса табиатга кир ит ган ў згартиришлари билан уни ў з онги тафакури билан эхтиёжларини қондириш йўлида, ма қ садлари учун ҳ измат килишига мажбур этади, ту ғ риро ғ и, унинг устидан ҳ укмронлик килишга интилади. Бизга маълум инсонятнинг тарихий босқичи унинг доимо узликсиз равишда янги шароит ва 5

янгилик очишга янги қулайликлар яратишдан чарчамай табиатдан кенг ва аёвсиз фойдаланиб келмоқда. Инсон ўзи учун мухим,шароит излаб табиатга ўз таъсирини ҳали тўхтатиб улгирмади. Буни қуйидаги расм орқали ҳам тушинишимиз мумкин.Ша х а р қишлоқ ва бошқа е рла р 45% Ха йда ла дга н е рла р 10% Ўтлоқ ва яйловла р 17% Ўрмонла р 28% 44-ра см. Дунё е р фонди 6

48-расм. Ўзбекистонда ер ресурсларидан фойдаланиш 447,4 минг кв.км Ўрмонлар 3,2% Табиий яйловлар 50,1% Бошқа ва ишлатилмайдиган ерлар 35,3% Лалмикор ерлар 1,7% Суғориладиган ерлар 9,7%Инсон ва табиатдаги психологик ҳамда, физиологик боғлиқлиги, унинг биринчи навбатда табиат ўзи инъом этган табий(биологик)эҳтиёжлари асосида шакилланиб ривожланиб келади. Чунки инсон табиатнинг энг асосий тирик мавжудоти (яхлит,бир бутун)ҳисобланади. Инсон табиат азоси сифатида дунёга келади ва унда ўсиб такомиллашиб боради.Унинг табиат билан боғлиқлик жихатлари яни муносабати психикалогик жихатдан инсон бўлиб шакилланишида, дунёни билиш жараёнлари орқали танийди ва ўз муносабатини акс эттиради.Инсоннинг психик акс эттириши унинг интилиши, қизиқиши табиат ходисаларини ўрганиши орқали номоён бўлган. Инсон ва табиат ўртасидаги психологик муҳитнинг боғлиқлик жихатлари табиат узи кашф қилган инсон яна табиатдан андоза олади ва шу асосида психологик мухит номоён бўлиб боради. 7

Инсоннинг темперамнти, храктерининг ҳилма-ҳиллиги бу табиатнинг исонга берган хулқ-атворида,унинг табиатга, ўзгаларга бўлган муносабатида ўз аксини топади. 2.Атроф муҳитнинг инсон психикасига таъсири.(салбий томонлари) Инсон ва табиат Ер планетасида жуда узвий боғланган ва ўзаро кучли таъсир доирасида туради. Айнан ўзаро таъсир доирасида, чунки инсонни табиатга бўлган ҳар қандай таъсири (хоҳ у ижобий ёки салбий кўринишда намоён бўл ма син) охир оқибатда инсоннинг ўзига акс садо бўлиб қайтади (ё раҳматини ёғдиради, ё ўчини олади) . Инсоннинг табиат билан узвий боғлиқлиги унинг табиатга бўлган муносабатида ўз аксини топади.Инсоният табиатга етарлича ўз салбий таъсирларини ўзининг ривожланиш йўлида олиб борган фан 8

техникаси киритган ютиқлари билан биргаликда атмосферани, қўйинки табиатни ифлосланишига олиб келди. Хуллас, табиат , инсон , жамият, давлат ва ҳамжамият муносабатлари ўзаро узвий алоқадорлиги атроф - муҳит ҳолати да акс этади. Е р курраси атрофини ўраб олган ҳаво қатлами атмосфера дейилади. Ер атмосфераси амалий жиҳатдан чексиз, унинг кимёвий таркиби бир ҳил баландликларда деярли ўзгармайди. Аммо ишлаб чиқаришнинг узлуксиз ривожланиши натижасида атмосфера таркиби ифлосланиб бормокда. Бундан ташқари, Ер сиртидан учиб чиққан турли туман чанг, металл заррачалари ҳавога тўпланиб, маҳсус инверция қатламини ҳосил килади. У эса куёшдан келаётган ёруғлик оқимининг ер сиртига ўтишига тўсқинлик килади. Оқибатда ерда иклим ўзгаради. Тирик мавжудотнинг ҳаёти ҳавф остида қолади. Ҳозирги кунда атмосферани муҳофаза килиш масаласи жаҳон ҳалқларини ташвишга солиб келмокда. Фақат атмосфера туфайли Ерда ҳаёт мавжуд, акс ҳолда, у Ой сингари ҳаётсиз бўлиб қолар эди. Атмосфера табиатнинг энг муҳим элементларидан бири бўлиб, тирик организмнинг яшаши учун жуда ҳам зарурдир. Чунки организм, хусусан инсон овқатсиз, сувсиз бир неча кун яшаши мумкин , лекин ҳавосиз беш дақиқа яшайди, холос. Инсоннинг равнақи тоза ҳавога боғлик экан, Ердаги хаётнинг, айниқса инсоннинг равнақи тоза ҳавога боғлиқ. Чунки ҳар бир киши бир суткада 25 кг ҳаво ютади. Шунинг учун ҳаво ифлосланиб унинг кимёвий таркиби ва физик хоссалари ўзгариши билан ҳар бирга организмнинг физиологик ҳамда психологик ҳолати ҳам ўзгаради. *Атмосферанинг ифлосланиши муаммолари.(табий) 2-расм. Вулқон отилишида газ-чанг чиқарилиши 9

Атмосферанинг ифлосланиши деганда унинг таркиби ва ҳоссаларининг инсон саломатлиги, ҳайвонлар, ўсимликлар ва экосистемаларга салбий таъсир кўрсатадиган ўзгариши тушунилади. Атмосфера табиий ва сунъий йўллар билан ифлосланади. *Атмосферанинг ифлосланиши муаммолари(Суний, инсон томонидан) 3- расм. Ўрмонларнинг ёниши. Ўрмонларни кесилиши. 1952 йили 5-9 декабрда Лондонда юз берган смог оқибатида 4000 дан ортиқ 10

киши нобуд бўлган. Кейинги йилларда дунёнинг йирик шаҳарларида Лондон типидаги смог, Лос-Анжелес типидаги смоглар қайд қилинган. -расм. Лос- Анжелесда смог Фотокимёвий смог деганда саноат ва транспорт чиқинди газларининг қуёш нурлари таъсирида реакцияга киришиб ҳавфли бирикмаларни ҳосил қилиши тушунилади. Жумладан, озон, формальдегид ва бошқа бирикмаларнинг ҳосил бўлиши ва миқдорининг ортиши кузатилади. Смогнинг олдини олиш муҳим аҳамиятига эга. Ер юзида атмосфера ҳавосининг ифлосланишини камайтириш учун тезлик билан зарур чоралар кўрилиши лозим. Америкалик метеоролог Луис Баттан айтганидек: «Ёки инсонлар ҳаводаги тутунни камайтирадилар, акс ҳолда тутун ер юзидаги инсонларни камайтиради». Атмосфера ҳавосининг ифлосланиши турли ижтимоий-иқтисодий оқбатларга олиб келади. Инсонлар соғлиғининг ёмонлашуви, бинолар, тарихий обидаларнинг емирилиши, ўcимлик ва ҳайвонларнинг нобуд бўлиши ва бошқа ҳодисалар катта иқтисодий зарар етказади. Атмосфера ҳавоси ўз ўзини тозалаш хусусиятига эга. Лекин йирик саноат районлари, шаҳарларда атмосферанинг бу имконияти чекланган. Юқори даражадаги техноген ифлосланишни бартараф қилиш инсонларнинг ўзлари амалга оширишлари лозим бўлган вазифадир. Ҳаво ифлосланишининг олдини олиш ва камайтиришнинг турли йўллари мавжуд. Чанг, газ тозаловчи қурилмалар ўрнатиш, ишлаб чиқариш 11

технологиясини ўзгартириш, айниқса кам чиқитли, чиқиндисиз технологияга ўтиш ушбу муаммони ҳал қилишнинг энг истиқболли йўлларидан ҳисобланади. Зарарли корхоналар шаҳар чеккасига чиқарилади, санитар-химоя зоналари ташкил қилинади. Зарарли таъсири даражасига кўра корхоналар беш синфга бўлинади. Биринчи синф корхоналари учун санитар-химоя зонасининг кенглиги 1000 м, иккинчиси-500 м, учинчиси-300 м, тўртинчиси-100 м, ва бешинчиси-50 м қилиб белгиланади ва кўкаламзорлаштирилади. Санитар- химоя зонасида турар жойлар, мактаблар, спорт майдончаларининг бўлиши мумкин эмас. Ҳ озирги ва қ тда ҳ авонинг ифлосланишида автотранспортнинг ҳ иссаси ошиб бормо қ да. Дунё бўйича 600 млн.дан орти қ автомобил ҳ ар куни ҳ авога юз минглаб тонна зарарли бирикмалар чи қ аради. Кўпкина шаҳарларда шовқин – инсон ҳаёт фаолиятини 8-12 йилга камайтиради. Баланд даражали шовқин - инсоннинг нерв ва юрак системаларининг бузилишига , психик толиқиш , вегатив невроз касалликларига олиб келади. Шовқин одамнинг дам ва ишлашига халақит беради , меҳнат унумдорлигини псайтиради . Катта ёшдаги одамлар шовқинни тез сеза олади . Шундай қилиб одамлар , 27 ёшида 46,3 %, 28-37 ёшида 57 %, 38-57 ёшларида 62,4 %, 58 ва ундан катта ёшларда -72% ўзининг сезгиларини кўрсатади . Шовқиннинг таъсирида инсон организмининг бошқа органлари ҳам ўзгаришини кўришимиз мумкин. Масалан , юрак ритмининг тезланиши , инсон миясини фаолигини пасайиши билан характерланади. Ер атмосферасига барча техноген манбалардан чиқариладиган зарарли бирикмалар(ХХ асрнинг 90-йиллари) 12

Бирикмалар Млн.т йил аттиқ заррачалар ва саноат чанги Углерод оксидлари Учувчан углеводородлар ва бошқа органика Олтингугурт оксидлари Азот оксидлари Фосфор бирикмалари Сероводород Аммиак Хлор Фторли водород 580 360 320 160 110 18 10 8 1 1 Агрегат ҳолатига кўра атмосферани ифлословчи бирикмаларни тўрт гуруҳга бўлиш мумкин: қаттиқ, суюқ, газсимон ва аралаш бирикмалар. Ҳавони ифлословчи асосий модда ва бирикмаларга аэрозоллар, қаттиқ заррачалар, чанг, қурум, азот оксидлари( N О х ), углерод оксидлари(СО,СО 2 ) , олтингугурт оксидлари( S О х ), хлорфторуглеродлар, металл оксидлари ва бошқалар киради. Атмосферага ўн минглаб модда ва бирикмалар чиқарилган бўлиб, уларнинг ўзаро бирикиб ҳосил қилган аралашмалари тўла ўрганилмаган. Бундай номаълум бирикмаларнинг тирик жонзотларга, шу жумладан инсон соғлиғига таъсири аниқ баҳоланган эмас. Атмосферанинг кимёвий, физик, акустик (шовқин), иссиқлик, электромагнит ифлосланиши йирик шаҳарлар ва саноат районларида юқори даражага етган. 13

4-расм. Иссиқлик электростанцияси Атмосферанинг энг хавфли ифлосланиши радиоактив ифлосланишдир . Радиоактив ифлосланишнинг асосий манбалари ядро қуролининг синовлари, атом эектростанцияларидаги фалокатлар ҳисобланади. Радиоактив ифлосланиш рак ва бошқа касалликларнинг ортишига олиб келади. Ҳавонинг кучли ифлосланиши инсон соғлиғига, барча жонзотларга салбий таъсир кўрсатади. Юқорида санаб ўтган инсон томонидан кашф этилган кимёвий корхона ва электростанциялари инсон саломатлигига унинг психикасига қанчалик таъсир этишини кўрдик. Чунки инсон психикаси унинг табий саломатлиги билан узвий боғлиқ хисобланади.Охириги олинган маълумотларга қараганда психиканинг бузилиши турли касалликларни келтириб чиқаради. Инсон психикасини бузилиш ҳоллари кўпроқ табиат ходисалари билан ҳам боғлиқ. Масалан оддий овқатланиш жараёнида инсон кайфиятининг бузилиши овқат хазм қилиш жараёнига салбий таъсир қилади. Ибн Сино бобомиз ўтказган тажрибаларида яни у ҳайвонларда ўтказган икки дона қўзичоқ боласини бир вақтда боққан фақат бирининг рўпарасида бўри турган.Бир хил овқат ва бир ҳил вақтда парвариш қилган. Лекин кутилган натижа рўпарасида бўри турган қўзичоқ кундан кунга ўсмай ёмонлашиб борган.Бўрини кўрмаган қўзичоқ ўсишда давом этган.Бундан кўриниб турибдики инсон психикаси нафақат ўзи билан боғлиқ балки атроф муҳит ташқи таъсирларга ҳам ўз жавобини беради.Салбий таъсирлар инсон психикасига ўз навбатида ташқи ва ички омил асосида вужудга келади.Ташқи таъсир табиат ўзгаришлари асосида бўлса ички таъсир инсон саломатлигини бузилиши билан ҳарактерланади. 14

Шаҳарлар ва саноат районларида кишилар ўртасида асаб, юрак-қон томир, сурункали бронхит, эмфизема, нафас қисиши ва ўпка раки касалликларининг кўпайиши кузатилади. Кўз касалликлари ва болалар касалликларининг ортиши қайд қилинган. Шаҳар ҳавосида саноат корхоналари ва автотранспорт чиқиндиларида канцероген моддалар бўлиб (бенз(а)пирен, ароматик углеводородлар), уларнинг сурункали таъсири натижасида рак касалликлари келиб чиқади. Автотранспортнинг чиқинди газларидаги қўрғошин бирикмалари ҳам инсон соғлиғи учун айниқса ҳавфли ҳисобланади. Ҳ озирги пайтда планетамиз а ҳ олисининг учдан бир қ исми турли минта қ аларда сув ресурсларига нисбатан ўта о ғ ир му ҳ тожликни бошидан кечирмо қ да. Ҳ ар куни ривожланаётган мамлакатлар болаларидан 6 минг нафари санитария – гигиена қ оидаларига мутло қ о тў ғ ри келмайдиган сув истеъмол қ илинганликлари туфайли ҳ алок бўлмо қ да. Ер юзидаги дарёларнинг ярмига я қ ини ифлосланган, уларнинг ресурслари тушиб бормо қ да. Шунингдек ер шарида бот қ о қ ликлар майдони 15

ва ички сув ресуслари қ ис қ армо қ да.Ба лиқ х ўж а лиги 1,5% Суғориш 90,2% Са ноа т 2,2% Хўж а лик- ичимлик 6,2% 38-ра см. Ўзбе кистонда ишла тила дига н сувла рнинг та қсимла ниши Бизда эса, тоза ичимлик сувга бўлган э ҳ тиёжнинг тобора ошиб бориши тендинцияси аслида а ҳ оли сонининг кўпайишида эмас, балки биринчидан, кишиларда тозалик ва озодаликнинг, шунингдек, саноатда тоза ичимлик сувга бўлган э ҳ тиёжнинг кучайиб бориши билан ўлчанса, иккинчидан, тоза ичимлик сувдан о қ илона фойдаланиш даражасининг сусайиши ва айрим инсонларнинг маъсулиятсизлиги натижасида рўй бермо қ да. 16

Суғорила дга н е рла р 78% Комуна л х ўж а лик 4% Са ноа т 18% 39-ра см. Ўзбе кистонда сувла рни ифлословчи а сосий та рмоқла р 2050 йилга келиб Ер юзи а ҳ олиси 8 млрд. га кўпайиши кутилмо қ да. Об – ҳ авонинг глобал ўсиб кетиши натижасида табиатда турли ҳ ил хавф – хатарлар, қ ур ғ о қ чилик юз бериши мумкин. Илм – фан шуни тан оладики, агар келажакда ози қ – ов қ ат ма ҳ сулотлари, айрим тугайдиган табиий ресуслар ва бош қ а нарсалар етишмаса, улар ўрнини бош қ а усуллар билан яратилган ма ҳ сулотлар босиши мумкин, лекин сувнинг ўрнини бош қ а бирор бир нарса боса олмайди. Ҳавонинг юқорилаб ўсиши туфайли инсонларда турли хил психопатологик касалликлар кузатилади. Ҳаттоки инсондаги суидцит(ўз жонига қаст қилиш) ҳолати ҳам экологияни бузилиши оқибатида рўй беради.Экологиянинг инсон психикасига таъсири шунчалик каттаки хозирга қадар инсон бундай касалликлардан азиат чекади. Ҳозирги давр техниканинг ўсган даври ҳамманинг уйида ахборот теле- комуникациялардан тўлиқ фойдаланиш имконияти бор.Бутун дунё бонг уриб табиатни асрашга доир кўрсатувлар хужжатли 17

фильмлар кўрсатади.Лекин бунинг амалий ифодаси ҳали сезиларли даражада кўринмади. 1999-2004 йилларда Ўзбекистонда атмосферага ифлословчи бирикмалар чиқарилишининг ўзгариши(минг.т) Йиллар Саноат Транспорт Ялпи чиқарилиши 1999 776,9 1520,0 2296,9 2000 755,5 1593,0 2348,5 2001 711,8 1583,5 2250,3 2002 729,4 1453,0 2182,4 2003 672,6 1348,6 2021,1 2004 646,5 1310,9 1957,4 18

* Иқлимнинг ўзгариши * Озон омили * Орол муаммоси * Оролбўйи муаммолари * Сув ресурсларидан фойдаланишнинг регионал муаммолари * Атроф му ҳ итнинг чегралараро ифлосланиши * Чўллашиш * Инфекцион ва бошқа ўта хавфли касалликларнинг тарқалиши * Табиий ва техноген характерли офатлар * Сув ресурсларининг етишмовчилиги ва ифлосланганлиги * А ҳ олининг ичимлик сув билан таъминланганлиги * Сурилма ва сел-тош қ ин ҳ одисалари * Ҳ авонинг ифлосланиши * Биохилма-хилликни асраш * А ҳ оли саломатлигининг ёмонлашуви * Фалокатлар ва офатлар * Табиий ресурслардан нооқилона фойдаланиш * Саноат ва маиший чиқиндилар * Ало ҳ ида ҳ удудларнинг радиацион ифлосланиши * Ер ости сувларининг ифлосланишиМиллийГлобал обал Регионал 41 *Атроф муҳитнинг инсон психикасига (ижобий)таъсири Ҳозирги глабаллашув жараёнида инсонларда табиат қуйнида, ўрмонларда қўйинки табий 19 Э КОЛОГИК Х АВФСИЗЛИК ТА Ҳ ДИДЛАРИ

шароитларни бевосита иштирокчиси бўлиш эҳтиёжлари туғилмоқда.Бу албатта инсонлардаги ижобий психологик жараён билан боғлиқ ҳол. Инсон кўпкина табиат манзараларини кўрганда унинг соғлигига нисбатан енгиллик хисси кучаяди ва унинг саломатлигига ижобий таъсир қилади.Табиат ўз бойликларини инсониятга беками кўст намоён қилади. Мамлакатимизнинг дам олиш жойлари табиатнинг табийлигини сақлаб қолган худудларида жойлашган. Инсониятга табиат шундай тасъсир қиладики ундан завқ олмасдан кишини иложиси йўқ.Инсониятга табиат онг ва тафаккур берган ҳозирги вақтда табиат инъомларини асрашга ундан тўғри фойдаланишга инсонни онги етади.Фақатгина соф табиатни асраш орқали инсоният кайфияти ҳам соғлиги ҳам ўз ўрнига тушади. Инсон онги ўсиб борган сари унинг онги ҳам ўсиб,кўп нарсани фарқига боришни ўрганади ва вақт бой бермасликка ундан тўғри фойдаланишга ҳаракат қилади.Бу инсонни кўпроқ қарилик даврларида юз беради. Бу борада инсон кўпроқ саир сайёҳатларга отланади чунки унинг психологик механизми инсонни яшашда давом эттиришга ундайди. Психолог олимларнинг маълумотларига қараганда инсоннинг ижтимоий муҳити шароитлари касб меҳнати,турмиш тарзи,маданияти ва маънавияти кабилар киради.Инсон шарт шароити яхши бўлиши учун нафақат табиат таъсирлари балки унинг унинг тўғри касбий фалияти турмиш тарзи ва оилавий тотувлик ҳам ўзининг инсон саломатлигига унинг кайфиятига ижобий таъсир кўрсатади. Жаҳон фани тўплаган маълумотларга қараганда, очиқ ҳавода ортиқча зўриқишсиз жисмоний меҳнат билан шуғулланган одамларда ҳаракатнинг 20

тезлиги,қад-қомаднинг тиклиги,маънавий тетиклик,руҳий фаоллик узоқроқ сақланади. Атроф-муҳитнинг софлиги, тозали,чиройи нафақат инсон кайфиятини кўтаради балки ўзоқ умир кўришга ҳам сабаб бўлади.Олимлар маълумотларига қараганда дунё бўйича кўпроқ умир курувчилар тоғлик ҳудудда истиқомат қиладиган аҳоли вакиллари ҳисобланади.Инсон умрининг ўзоқ бўлишига асосан табиатнинг софлиги ва жисмоний ҳамда руҳий томонлари сабабчи бўлади.Соф табиатнинг инсонга ижобий таъсири унга узоқ умир кўришлигини таъминлайди.Абу Али Ибн сино бобомиз айтганларидек агар ҳаво тоза сақланганда инсон минг йил умир кўришини башорат қилган. 21

1. Махаллий аҳолининг табиатга нотуғри муносабатининг психологик жиҳатлари.(Қоронқул ваЧорбоғ) Табиатнинг бир бўлаги бўлмиш инсоният қадим даврлардан табиат қўйнида яшаб ундан унумли фойдаланиб келади. Ҳозирги даврга келиб табиат билан инсон ўртасида номутоносиблик келиб чиққани ҳеч кимга сир эмас. 22

Инсон онги билан кашф этилган турли хил маҳсулотлар табиатни қайсидир маънода ифлосланишига, уни зарарлашга олиб келмоқда.Табиатни муҳофаза қилиш, уни асраш ҳозирги давр глабал муоммоларидан бири хисобланади.Хозирда инсон психикасига ёмон таъсир қилувчи манзараларни кўплаб учратишимиз мумкин ва бунинг оқибатида психик ҳамда тиббий географик касалликлар кўпайиб боради. Инсоният онги шу даражага бориб етдики табит билан инсонят яхлит бир бутунликни ташкил қилади деган фикр туғилди. Лекин аффсуски ҳали ҳам табиатга инсон муносабати,онги етарли даражада ўзгармаган. Инсон табиатдан дам олиб, завқ олишни,унга ўзининг илиқ муносабатини билдиришни яхши кўради ва суний табиат манзараларини яратишга харакат қилад (дала ховли, бассен). Табиатдаги жониворларни ўз яшаш шароитидан махрум қилади ёки унидан бошқа мақсадларда фойдаланади.Угам Чотқол ДМТБ табиатни асрашга қаратилган ўзининг чуқур 23

ишлаб чиқилган иш режасига эга.Бўстонлиқ туманидаги аҳоли асосан чорвачилик, дехқончилик билан шуғилланади. Ҳозирги вақтда Бўстонлиқ туманидаги Қоранқул,Чорвоқ,Сижжак аҳолиси ўрганилганда мавжуд муаммо табиат ресурсларидан фойдаланишда камчиликлар борлиги аниқланди. Бутун дунёда, айниқса саноати ривожланган давлатларда, атроф- муҳитнинг доимий ёмонлашиб боришининг асосий сабабларидан бири табиий ресурслардан фойдаланиш ва ундан ишлаб чиқариш барқарорлигини таъминлай олмасликдир. Инсониятнинг энг бой табақалари доирасидаги юқори даражадаги эҳтиёжлар ва ноўрин исрофгарчиликлар камбағалчиликнинг кўпайишига ва табиат деградациясига олиб келади. Ҳозирги вақтда инсониятнинг 20% (унинг бой қисми) Сайёрамиздаги 80% ресурсларни истеъмол қилади, қолган 20% ресурслар 80% аҳолига (унинг камбағал қисмига) тўғри келади. Сайёрамиздаги ҳаво, сув ва биологик ҳилма-ҳиллик ҳаётни таъминлаш учун энг муҳим омиллар бўлиб ҳисобланади. Юқорида келтирилган маълумотлар бутун дунё аҳолиси учун.Ҳозирда мамлакатимиз ҳудудидаги табиатдан фодаланишда йўл қуйилаётган айрим муоммолрни тахлил қиламиз.Қишлоқ жойларда табиатнинг муаян бир софлиги ҳали ҳам сақланиб келмоқда .Лекин шаҳар аҳолисининг дам олишга бўлган эҳтиёжи ҳозирги кунда сезиларли даражада ўсган.Бунинг икки ҳил таъсирини кўришимиз мумкин.Биринчиси қишлоқ аҳолисининг даромади 24

ошиши.(ижобий). Иккинчиси Атроф муҳитнинг ифлосланиши ҳар ҳил чиқиндиларни кўпайиш, Дала ҳовлиларни маълум мейёрлар асосида эмаслиги туфайли сувнинг ифлосланиши.Аҳолининг кўп қисми келган сайёҳларга хизмат кўрсатиш орқали даромадини оширади.Бунинг салбий жиҳатлари санаб ўтамиз.Дала ҳовлига меҳмонларни қўйиш суний чумилиш (бассен)ҳолати бир кунда одам бошига туғри келадиган сувни бир неча баробар ошиғи билан истемол қилади. Дала ҳовли эгалари тушган даромадни бир қисмини ўтин сотиб олиш учун сарфлайди.Аҳоли қатламининг кўп қисми ёшлар ва ўрта ёшлилар ташкил қилади.(Қоранқул,Чорбоғ,Сижжак.)Олиб борилган тадқиқотлар(Угам Чотқол ДМТБ) шуни кўрсатадики Қоранқул аҳолиси тахминан 60% давлат ташкилотларида ишламайди яни ўзича даромад қилади.Бу кўрсаткич юқори зоналарда (Сижжак) юқори фоизни ташкил қилади. Юқори зоналарида яшовчи аҳолининг тумиш шароити бир мунча паст даражани ташкил қилади яни табиат ресурсларидан фойдаланишга(ўтин кесишга ) мажбур .Аҳолининг диярли кўп қисми табиатдан олинган маҳсулотлар эвазига кун кечиради. Инсон эҳтиёжи чексизлиги фан нуқтаи назаридан исботлаб берилган. Лекин табиатга бўлган муносабат бундай савияда давом этиши мумкин эмас.Чунки она табиатни ўзгариши инсоният келажагига салбий таъсир кўрсатади.Ҳудудий жойлашиш ўрнимиз табиатнинг тоғ бағирларига тўғри келади. Ҳар бир миллат, ҳалқ ўзининг этнопсихологик ҳарактерига эга.Бизнинг энг катта ютиғимиз миллий ҳарактеримиз.Ундаги инсонда шакилланган ижтимоий психологик установкалар табиатга бўлган муносабатларда ўз асини топади(ижобий,салбий). Масалан бизга маълум таълим тарбия қўйинки маҳалла. 25

* Аҳолини экологик онг ва экологик маданиятини шакиллантиришда психологияни ўрни. Бизга мълум юқорида келтирилган фикирлар асосида шу нарса маълум бўладики экологияни бузилиши инсон томонидан амалга оширилди.Инсон кашфиёти орқали табиатга нотўғри муносабат билдирилди.Энди бундай атроф-муҳитга инсониятни муносабати ўзгарди. Турли ҳил табиатни асрашга мўлжанланган жора тадбирлар жаҳон аҳолисини ташвишга солиб келмоқда.Фан техника ривожланиши инсониятни турли манбалар асосида олдиндан башорат қилиш имконини беради.Атроф муҳитни асраш унга замонавий йўллар билан ёндошиш ҳозирги замон талаби даражасига етди.Ҳозирги глобализация жараёни инсонятни экологияга бўлган муносабатини ижобий томонга ўзгартирди. Инсоният ҳар бир соҳани шакилланиши ёки ривожланиши экология билан боғлиқ жиҳатларини ўрганади ва хавсизлигини таъминлашга ҳаракат қилади. Атроф-муҳитни асрашга инсониятни экологик онгини шакиллантириш чора тадбирлари ишлаб амал қилиб келинмоқда.Ҳар бир фаннинг ўз ютуқлари бўлгани каби ҳозирги замонавий психологиянинг ҳам ўзгача ўрни аҳамияти бор.Инсоннинг экологик онгини шакиллантириш фақат экология соҳасининг вазифаси эмас балки кўп фан,ва соҳалар билан боғлиқ. Ҳар бир янгилик бир соҳа маҳсулоти деб бўлмайди.Унга бошқа фанниг ёки соҳанинг қушилиши натижасида ҳосил бўлади.Масалан журналистика соҳаси янгиликни ёки аҳборотни аҳолига сўз таъсири асосида етказиб беради.Инсоннинг таъсирланиши психологик жиҳатдан кўп нарса боғлиқ.Психология фанининг муҳим хусусияти ҳар бир шаҳснинг идивидул ҳусусиятлари асосида ўзига ҳос тарзда ёндашади. Ҳар бир даврнинг психологик хусусиятларини хисобга олган ҳолда таълими тарбиявий таъсир ўтказиш имконини беради. Одамларда эътиқод, дунёқараш, идеал,муомила,мулоқат,мустақил хулқ-атворни самарали шакиллантириш 26

Кўпроқ юқоридаги омилларга боғлиқ.Экологик онгни шакиллантиришда психологиянинг қонунларига суянмоқ мақсадга мувофиқдир.Чунки бу психологик қонуниятлар исон психикасининг махсули ҳисобланади. 27

Талаб ва таклифлар: (Маҳалий шароитда) 1. Аҳоли турар жойлари ҳамда тоғ адирларда табиатни асрашга доир плакатлар(содда ва тушинарли ҳамда таъсирчан) бўлиши керак. 2. Экалогияга алоқадор ташкилотлар ва ҳодимларни малакасини ошириш курсини ташкил қилиш. 3. Ёшлар И.Ҳ. Камолотчилар билан ҳамкорлик қилиш турли ҳил экологик тадбирларни ташкиллаштириш . 4. Маҳалла оқсоқоллари билан ҳамкорликни йўлга қўйиш (Ҳалқ билан ишлаш) . 5. « Экология ойлиги »ни жорий қилиш (хокимлик билан). 28

O'xshashlar

Шахс психологияси психологияда шахс тушунчаси

Шахс психологияси. Психологияда шахс муаммоси. Шахс ҳақидаги анъанавий назариялар

Шахс психологияси

Шахс ҳақида тушунча

Шахс ва мулокот