Шахс психологияси психологияда шахс тушунчаси - Psixologiya - Referatlar

Шахс психологияси психологияда шахс тушунчаси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

71 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Шахс психологияси психологияда шахс тушунчаси Психология фанининг ўрганиш объекти одамдир. Одам инсоншунослик фанлари томонидан ҳар томонлама ўрганилиб келинмоқда. Психологияда одам биологик эволюция маҳсули сифатида, жамият ишлаб чиқаришининг асосий ҳаракатлантирувчи кучи сифатида, ишлаб чиқариш ва бошқа ижтимоий муносабатларнинг субъекти сифатида ўрганилади. Одамнинг бошқа шахслар билан, ташқи олам билан бўлган муносабатлари хилма-хил бўлганлиги учун унга хос бўлган психологик сифатлар ва фазилатлар ҳам ниҳоятда хилма-хилдир. Инсон илгарилари ҳам жамиятнинг асосий ишлаб чиқарувчи кучи ва барча ижтимоий жараёнларнинг субъекти бўлиб келган. Ҳозирги даврда одамнинг психологик сифатларини кенг намоён қилишига жамият томонидан эҳтиёж ортиб бормоқда. Мустақиллик туфайли жамиятда янги-янги уюшмалар, гуруҳлар вужудга келди. Ишбилармонлик ҳаракати авж олиб бормоқда. Буларнинг ҳаммаси ҳар бир шахсга хос бўлган психологик сифатларни мукаммал билишни тақозо этмоқда. Дарҳақиқат, мустақиллик туфайли халқимизнинг маънавий оламида, онгида жиддий ўзгаришлар юзага келмоқда. Шунинг учун давримиз шахсининг психологик сифатларини тадқиқ этиш муаммоларига ана шу сифатий ўзгаришларни ҳисобга олган ҳолда ёндошмоқ зарур. Инсоннинг психологик хусусиятлари, сифатлари деганда ҳар бир конкрет одамнинг, яъни шахснинг ўзига хос бўлган хусусиятлари тушунилади. Маълумки, ҳар бир одамнинг ўз эҳтиёжлари, қизиқишлари, ишонч - эътиқоди, малака ва одатлари, қобилияти, истеъдоди, темперамент типи ва характер хислатлари бўлади. Умумий психология фани инсон шахсига хос бўлган ана шу хусусиятларнинг юзага келиши ва намоён

www.arxiv.uz бўлиши қонуниятларини ўрганади.Шахсдаги барча психик жараёнлар ва шахсий хусусиятлар ўз-ўзича юзага келмайди. Психик жараёнлар (сезги, идрок, хотира, хаёл ва ҳ.к.) ҳам, шахснинг психологик хусусиятлари (эҳтиёжлари, қизиқишлари, малака ва одатлари, қобилиятлари, истеъдоди ва ҳ.к.) ҳам одамнинг фаолияти жараёнида намоён бўлади. Бунинг учун умумий психология шахсни унинг турли фаолияти давомида ўрганади. Одамнинг турли йўналишдаги фаолияти эса бошқалар билан қиладиган муносабатлари жараёнида амалга ошади. Одам ўз фаолияти жараёнида бошқа одамлар билангина эмас, балки атрофдаги нарсалар ва ўз-ўзи билан ҳам муносабатга киришади, бунинг натижасида у бошқа шахслар ва нарсаларни ўз онгида акс эттиради. Шунинг учун психологияда шахснинг психик жараёнлари ва психологик хусусиятларини ўрганиш бош муаммодир. Умумий психологиянинг сўнгги йиллардаги эришган ютуқларига асосланиб, шахсга қуйидагича психологик таъриф бериш мумкин; “Онг эгаси бўлиб, жамиятга аъзо ҳисобланувчи, ижтимоий муносабатларга киришувчи ва жамият тараққиётида фаол иштирок этувчи одам шахс деб айтилади”. Одам индивид сифатида дунёга келади ва кейинчалик шахсга айланади. Ҳар бир индивид ёшлик чоғидаёқ тайёр ҳолдаги ижтимоий муносабатлар тизимига дуч келади ва бу муносабатлар жараёнида шахс сифатида шаклланади. Шунинг учун ҳам шахс ижтимоий муносабатларнинг мажмуидан иборатдир. Шахс ва унинг моҳияти ҳақидаги психологик таълимотга мувофиқ ҳар бир конкрет шахс ўзи мансуб бўлган ижтимоий муҳит ва сиёсий шароитнинг маҳсулидир. Психологик тадқиқотлар натижаларига кўра, одам ҳаётининг илк даври тирик мавжудотлик бўлиб, бу тирик мавжудот дунёга келгандан кейин ижтимоий тараққиёт жараёнида шахс сифатида шаклланади. Чақалоқ дунёга келишининг биринчи куниданоқ бевосита ижтимоий муҳитнинг доимий таъсири остида бўлади. Агар тирик мавжудот сифатида дунёга келгач, одам

www.arxiv.uz ижтимоий муҳитдан четда қолса, унда шахслик белгилари пайдо ҳам бўлмайди, ривожланмайди ҳам. Психология тарихида айиқни эмиб ўсган болалар, павиани эмиб ўсган болалар, қоплонни ва қўйни эмиб ўсган болаларга мисоллар борки, бундай одам болалари одам сингари юришни ҳам гапиришни ҳам, фикрлашни ҳам билмайдилар.Уларда инсонликнинг асосий белгилари шаклланмайди ва ўсмайди. Демак, тирик мавжудот сифатида дунёга келган одам боласи ижтимоий муҳитдан четда қолса, у шахслик белгиларига эга бўлмайди. Психологик тадқиқотларнинг исботича, фақат ижтимоий муҳитда, бошқа шахслар билан муносабатда бўлгандагина, одам ўзини шахс сифатида англайди, унинг ўзлиги пайдо бўлади ва тараққий этади. Дарҳақиқат, одам ўзини ойнага солгандай, бошқа одамларга разм солади ва бунинг натижасида ўзини одам деб била бошлайди. Шундай экан, шахснинг моҳиятини унинг ижтимоий мавжудотлиги, ижтимоий муносабатларнинг йиғиндиси ташкил этади. Ҳар бир шахснинг ўзи мансуб бўлган жамоа аъзоларига нисбатан иқтисодий, сиёсий, маънавий ва ахлоқий алоқалари ўша шахснинг ижтимоий муносабатлари бўлиб, бу муносабатларнинг йиғиндиси одамнинг шахс сифатида шаклланишидаги асосий омиллардир. Биз бу ўринда шахснинг моҳияти муаммоларига умумий психологик жиҳатдангина ёндошамиз. Чунки ҳозирги вақтда шахснинг моҳиятини турли томондан ўрганувчи фанлар тизими мавжуд бўлиб, бу фанларнинг ҳар қайсиси шахснинг моҳиятини ўз предмети нуқтаи назаридан ўрганади. Масалан, шахснинг синфлар ва жамият таркибидаги ўрнини тарихий материализм, шахсни ижтимоий бойликларни ишлаб чиқарувчи ва истеъмол қилувчи сифатида иқтисод назарияси, шахс тарбиясининг моҳияти, тамойиллари, усул ва воситаларини педагогика фани ўрганади ва ҳ.к. Шахсшунослик фанлари тизимидаги энг масъулиятли соҳа психология фани зиммасидадир. Психология фанининг ҳамма тармоқлари инсон шахсини турли томонлардан ўрганишдан ташқари, умумий психология

www.arxiv.uz бошқа тармоқлар билан боғлиқ ҳолда шахснинг руҳий оламини (ички дунёсини) , бу оламнинг ташқи дунё билан муносабат йўлларини, ҳар бир шахснинг бошқалардан фарқини, индивидуаллигини, ўзигагина хос бўлган шахсиятини таъминловчи хусусиятларни ўрганади. Онглилик, жамиятга аъзо бўлиш, жамият тараққиётида фаол иштирок этиш каби жараёнларда шахснинг ўзлиги намоён бўлади. Одамдаги ўзлик унинг хулқ-атворида, бошқалар билан муносабатларида, иродавий ҳаракатларида, қобилияти ва қизиқишларида ифодаланади ҳамда унинг ижтимоий мавқеини белгилайди. Одам шахс бўлиб дунёга келмайди, балки у ижтимоий тараққиёт жараёнида шахслик белгиларига эга бўла боради. Ҳадиси шарифда айтилганидек, ҳар бир гўдак ислом табиатида туғилади, сўнг ота-онаси уни ё яҳудий, ё насроний, ё мажусий қилади. Демак, одамнинг шахсий хусусиятларини у мансуб бўлган ижтимоий-тарихий шароитдан, унинг бу шароитда эгаллаган мавқеидан ажралган ҳолда қараш мумкин эмас. Тарихий шароит ва ижтимоий муҳит таъсирида одамнинг шахслик моҳиятини ифодаловчи психологик белгилар вужудга келади. Бу хусусиятлар шахснинг ижтимоийлиги, онги, ўз-ўзини англаши, аниқ мақсад сари интилиш эҳтиёжлари, эътиқоди, идеали ва дунёқараши кабилардир. Амалий фаолият жараёнида шахснинг бошқалар билан бўлган муносабатлари йиғиндиси унинг ижтимоийлигидир. Одам бошқалар билан муносабатда бўлгандагина унда онг пайдо бўлади ва психик ҳаёт муайян мазмун касб этади. Одам онгининг юксак белгиси ўз-ўзини англашидир. Бу сифат одамнинг субъектив равишда ўз “Мен”ини ҳис қилишида намоён бўлади. Одам ўз теварак-атрофидаги оламдан ажралган ҳолда ўз “Мен”ини англай олмайди. Чунки одам онгининг, ўзини англашининг, “Мен”ининг мазмуни ўша одамни қуршаб турган реал воқелик инъикосидир. Шахс ҳамма вақт муайян мақсадни кўзлайди ва интилади. Бу турдаги ҳаракатларида шахснинг ўзини англашининг мазмуни ифодаланади. Одам ҳаётини бусиз тасаввур қилиб бўлмайди.

www.arxiv.uz Одамнинг маълум мақсадни кўзлаши ва унга интилиши унинг эҳтиёжларига асосланади. Табиийки, одам эҳтиёжларсиз яшай олмайди. Одамнинг яшаши учун моддий эҳтиёжлар ҳам, маънавий эҳтиёжлар ҳам баб- баравардир. Чунки одам яшаши учун емоқ, ичмоқ, турар жой, кийим-кечак каби бир қанча нарсалар зарурки, буларнинг барчаси шахснинг турли йўналишларидаги эҳтиёжларидир. Одамдаги эҳтиёжлар ижтимоий муҳит, таълим-тарбия ва амалий фаолият таъсирида шаклланади. Моддий эҳтиёжлар ҳам, маънавий эҳтиёжлар ҳам ғайратга, шижоатга ундайди, унга кўтаринки кайфият бағишлайди, олға, янги ҳаракатларга отлантиради. Одам эҳтиёжлари орасида меҳнат қилиш эҳтиёжи алоҳида аҳамият касб этади. Меҳнат шахсдаги моддий ва маънавий эҳтиёжларни қондиришнинг ягона шартидир. Шахснинг ўтмиш маънавий қадриятларига ва ўз давридаги илғор ғояларга нисбатан бўлган садоқати ва содиқлиги унинг эътиқоди бўлиб, бу қадриятлар ва илғор ғояларни давр ва шароит тақозосига асосланган ҳолда тараққий эттириш борасидаги ҳаракатлари мажмуи эса идеалидир. Ҳар бир шахсдаги эътиқод ва идеал унинг эҳтиёжлари ва қизиқишлари билан боғлиқ ҳолда намоён бўлади. Шахсдаги жамият моддий ва маънавий эҳтиёжларини ривожлантиришга йўналтирилган ғоялар инсон умрига мазмун бағишлайди, мавжуд жамиятни ривожлантиришда ҳаракатлантирувчи бўлиб хизмат қилади. Шахснинг энг қимматли сифатларидан бири мустақиллик, ички эркинлик, ички ўзига хосликдир. Мустақиллик ўзганинг йўл-йўриғисиз муҳим қарорга келиш ва уни амалга ошириш қобилиятини; масъуллик, ўз ҳатти-ҳаракаталри учун жавоб беришга тайёрликни; хулқ, феъл-атворнинг реаллигига, ижтимоий жиҳатига ва маънавий тўғрилигига бўлган эътиқодни ўз ичига олади. Шахсдаги унинг мустақиллигини ифодаловчи бу сифатлар бир-бири билан мустаҳкам боғлиқ бўлиб, улардан бирортасининг етишмаслиги шахснинг мустақиллик сифатига салбий таъсир этади. Психологияда

www.arxiv.uz мустақиллик маданиятини ва у билан боғлиқ бўлган руҳий жараёнларни ифодаловчи бир қанча хусусиятлар бор. Ўз шахсини намоён қилишга, “мен”ининг барқарорлигини сақлаб туришга қобиллик; ўз-ўзини назорат қилиш; ҳаётида кечган энг муҳим воқеалар учун бошқаларни айбдор қилмай, ҳамма масъулиятни ўз зиммасига олишга мойиллик шулар жумласидандир. Америкалик машҳур психолог Жером Каганнинг тадқиқотларига кўра, мустақиллик тенг вазиятларда шароитдан қочишга мойиллки ёки оилага ортиқча тобелик сингари болаликдан шаклланган хусусиятлар ўсмирлик даврида ҳам маълум даражада сақланади. Шуни таъкидлаш керакки, ақли расо одам тажриба жараёнида ҳам, ҳаётда ҳам и хусусидаги ҳамда атрофини ўраб турган муҳит ҳақидаги маълумотни тўлиқ ҳисобга олган ҳолда иш кўради, ҳаракат қилади. Бошқача айтганда, барча шахсий сифатлар каби мустақиллик ҳам ижтимоий шароитлар билан шахсий ҳаёт фаолияти мазмуни билан чамбарчас боғлиқдир. Шуниси ҳам борки, шахсдаги руҳий жараёнлар унинг меҳнат фаолиятидаги мустақилликнинг мазмуни ва даражасига боғлиқ бўлади. Шахсда меҳнат жараёнида шаклланган сифатлар унинг турмушида ҳам давом этади. Ижодий меҳнат билан машғул бўлган кишилар ишдан бўш вақтларида ўзларининг ақл-идроклари билан бошқалардан ажралиб турадилар. Меҳнатда мустақил психологик мослашиш қобилиятига эга бўлган кишилар бошқа шахслардаги мустақиллик сифатларини юксак даражада қадрлайдилар. Яна бир томони, шахснинг ақлий фаоллиги унинг ўз иши маъноси ва шароитларига бўлган талаблари даражасини оширади. Мустақилликнинг шахсий психологик асослари ўзгармас, доимий эмас. Шахс мустақиллигининг шаклланишида болалик даврининг катта аҳамияти бор. Чунки болаликда келажакдаги ривожланишнинг асоси ва имкониятлари таркиб топа бошлайди. Шахснинг мустақиллиги деганда, эркинлик ва ўз фаолиятини назорат қила олиш имкониятлари назарда тутилади. Бунинг икки томони бор. Биринчидан, назорат ташқарига - шахснинг эҳтиёж ва мақсадларига

www.arxiv.uz мувофиқ, атроф-муҳитни ўзгартиришга; иккинчидан, ички объектив шароитлар ва муҳит талабларига мувофиқ ўз шахсий сифатлари ва эҳтиёжларини ўзгартиришга йўналтирилади. Тадбиркор шахс ўзининг илгари ишлаб чиқилган нуқтаи назари ва режаларини қайта қуришга, ҳаёт талабларига қараб ўз ҳиссий кечинмаларини баён қилишга қобил бўлади. Шунинг учун шахс мустақиллик сифатига узоқ муддатли меҳнат ва аниқ мақсадга йўналтирилган таълим ва тарбия туфайлигина эриша олади.

www.arxiv.uz ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. Каримов И.А. Узбекистон буюк келажак сари. Т., Узбекистон, 1998. 2. Каримов И.А. “Маънавий юксалиш йўлида”. Т., “Ўзбекистон”, 1999. 3. Каримов И. А. “Ўзбекистон ХХ1 асрга интилмоқда”. Т., “Ўзбекистон”, 1999. 4. Абдурахмонов Ф. “Қадимги шарқ мамлакатларида психологик фикрлар тараққиёти”. Т., “Ўзбекистон”, 1995. 5. Абдурахмонов Ф. “Одамлар билан қандай мулоқотга киришиш ва ёндошиш керак”. Т., “Ўқитувчи”, 1996. 6. Андреева Г.М. Социальная психология. М., Аспект пресс, 1999. 7. Бадмаев Б.Ц. Психология: как ее изучить и усвоить. М., Учебная литература, 1997. 8. Давлетшин М. ва б. Психология: Изохли лугат. Т., Укитувчи, 1998. 9. Каримов В. Ижтимоий психология. Т., «Укитувчи», 1994. 10. Каримов В., Акромова Ф. Психология. Т, 2000. 11. Ғозиев Э. Интелект психологияси. Т, «Ўқитувчи», 1990. 12. Ғозиев Э. Психология. Т, «Ўқитувчи», 1994. 13. Ғозиев Э. Тафаккур психологияси. Т, «Ўқитувчи», 1990. 14. Халилов М.Х. Билиш жараёнлари психологияси. СамДУ нашри, 1999. 15. Немов Р. Практическая психология. М., Владос, 1998 16. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Шахс психологияси. Психологияда шахс муаммоси. Шахс ҳақидаги анъанавий назариялар

Шахс психологияси

Психологияда “шахс–жамияти ўз–ўзини бошқариш” масалалари

Шахс ҳақида тушунча

Шахс ва мулокот