Судья, давлат прокурор (айбловчиси) ва адвокатнинг касбий-психологик хусусиятлари - Psixologiya - Referatlar

Судья, давлат прокурор (айбловчиси) ва адвокатнинг касбий-психологик хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

118 KB

Ko'chirib olish

Судья, давлат прокурор (айбловчиси) ва адвокатнинг касбий-психологик хусусиятлари Режа 1.Судья, прокурор ва адвокатлар фаолиятидаги мукаммаллик, билимдонлик, касбий маҳорат, кўникма ва сезгирлик томонлари. 2.Судья, прокурор, адвокатларнинг шахсий сифатлари ва улар фикрининг муҳимлиги. 3. Судья ва халқ маслахатчилари ўртасидаги муносабат психологияси прокурорнинг айблов ва адвокатнинг оқлов нутқларининг психологик хусусиятлари. Юрист, ҳуқуқшунос меҳнатининг юксак самарадорлигида шахс сифатидаги фазилатларнинг ушбу касб талабларига жавоб бериши муҳим аҳамият касб этади. Ҳуқуқшунослик фаолиятининг асосий жиҳатларини, шунингдек, унда кўзга ташланадиган инсоний сифатларни комплекс,

мажмуавий тарзда акс эттирувчи ҳуқуқшунослик профессиограммаларини яратиш ушбу фаолият психологик таҳлилининг асосий талабларидан биридир. Профессиограмма қуйидаги жиҳатларни қамраб олиши лозим: 1. Ижтимоий фаолият. 2. Суриштирув фаолияти. 3. Реконструктив фаолият. 4. Коммуникатив (алоқага киришиш) фаолияти. 5. Ташкилий фаолият. 6. Далиллаш фаолияти. Ўзларига топширилган ҳудудда ҳуқуқбузарлик ва жиноятчиликка қарши курашнинг ташкилотчилари бўлган терговчи, тезкор ходим, ахлоқ тузатиш муассасаси тарбиячиси, профилактика нозири ва прокурор фаолияти ўзаро боғлиқ ҳолда олиб борилади, амалга оширилади. Бу фаолият жиноятчиликнинг олдини олишга қаратилган профилактик тадбирлар ишлаб чиқиш, ҳуқуқий тарғибот олиб бориш, жиноятчи хулқ-атворини ижтимоий меъёрлар талабига бўйсундириш, жазони ўтаб қайтганларни ижтимоий мослаштириш (реадаптациялаштириш), ҳуқуқбузарликка мойиллиги бор шахсларни аниқлаб, уларни қайта тарбиялаш мақсадида шахсга ижобий таъсир кўрсатадиган психологик чоралар тизимини яратиш сингари вазифаларни ўз ичига олади. Суриштирув фаолияти касб-корга оид масалаларни ҳал этиш учун зарур бўлган илк маълумотларни йиғишни билдиради. Терговчи, тезкор ходим, судья профессиограммаларида бу фаолиятнинг қиёсий вазни айниқса юқоридир. Реконструктив фаолият - жиноий иш бўйича жами тўпланган маълумотлар жорий ва якуний таҳлили бўлиб, унинг синтези ва махсус билимларга таянган ҳолда фаразларни илгари суриш. Ишни режалаштириш ҳам реконструктив фаолиятнинг натижаси ҳисобланади. Коммуникатив (алоқага кириш) фаолияти муомала жараёнида зарур

маълумотни олишни англатади. Бу фаолият айниқса, тергов мобайнида, адвокатлар, тезкор ходимлар, меҳнат-ахлоқ тузатиш муассасалари ходимлари ишида катта аҳамият касб этади. Ташкилий фаолият ишчи версия (тахмин) ва режаларни амалга ошириш чоғидаги иродавий хатти-ҳаракатлардан иборатдир. У муайян профессионал масалани ҳал этиш учун ўзини ва одамларни сафарбар этиш сингари иккита омилга бўлинади. Далиллаш фаолияти иш бўйича олинган барча маълумотларни қонунда кўзда тутилган тарзда, махсус шаклда баён (қарор, протокол, ҳукм ва ҳоказо тарзда) этишни билдиради. Ҳуқуқшунос касбининг профессиограммасини таҳлил қилишни терговчи касбидан бошлаш мақсадга мувофиқ деб ўйлаймиз, чунки терговчи профессиограммаси умуман ҳуқуқшунослик фаолияти учун муштарак бўлган психик қонуниятларни тўлароқ акс эттириш имконини беради. Терговчи тергов хатти-ҳаракатларининг ташкилотчиси бўлиб, масъулиятли қарорларни қабул қилади, улар бажарилишига эришади, шу тариқа кўплаб кишилар фаолиятининг мувофиқлаштирувчиси вазифасини ўтайди. Амалий иш ундан ҳамиша диққат-эътиборлилик, аниқлик ва саришталикни талаб этади. Терговчи фаолиятининг реконструктив жиҳати маълумотларни қайта ишлаш ва қарорлар қабул қилишда кўзга ташланади. Терговчи айни чоғда жуда кўп нарсаларни: жиноят процессуал кодекси, жиноят кодекси, криминалистика ва психология, бухгалтерия ҳисоби, баллистика ва бошқа билимларни чуқур эгаллаган бўлиши зарур. У ҳар томонлама билимдон бўлиши билан бирга, маънавий-ахлоқий қиёфа, маданият борасида ҳам бошқаларга ўрнак бўлмоғи мақсадга мувофиқдир. Терговчи ўзида аниқ, ихтиёрий диққатни тарбиялаши керак. Бу ўз ишига қизиқишнинг мезонларидан биридир. Бундай қизиқиш бўлмаган тақдирда, диққатни тарбиялашга қаратилган барча уринишлар зое кетаверади. Криминалистик кузатувчанлик (воқеа юз берган шароитни кўздан

кечиришда) шароитни режали, мақсадли, ўйланган тарзда идрок этиш демакдир. Психологияда бундай идрок юқорида таъкидланганидек, кузатиш деб юритилади. У барча ҳиссиёт органларининг актив фаолиятини тақозо этади. Кузатиш имкон қадар самарали бўлиши учун воқеа ҳақида умумий таассурот ҳосил қилиш, воқеа жойини кўздан кечириш муҳим аҳамиятга эга. Дастлабки маълумот асосида кўпинча зиддиятли характерга эга, кейинчалик тасдиқланмаслиги ҳам мумкин бўлган тахминлар тузилиши эҳтимоли мавжуд, бироқ шундай бўлса-да, бу терговчига ҳаракат режасини тузиб олишга, воқеанинг хаёлий моделини тиклашга имкон беради. Зарур ахборот келиб тушишини ташкил қилиш, уни тўғри тизимлаштириш ва таҳлил қилиш, кераклиларини ажратиб олиш малакаси терговчига хос бўлиши зарур. Кузатувчанлик ҳар қандай тергов ҳаракатида, у хоҳ воқеа юз берган жойни кўздан кечириш ёки гувоҳни тергов қилиш бўлсин, зарур ҳолатларни илғаб олишда қўл келади. Жиноятни фош этиш ва ҳақиқатни билишда фактларни шунчаки қайд этишнинг ўзи камлик қилади. Фактлардан далил сифатида фойдаланиш учун эса уларни тўғри изоҳлаш, вужудга келиш сабабларини аниқлаш, тергов қилинаётган воқеага алоқадорлигини исботлаш керак. Тўғри далиллаш воқеалараро боғлиқликни аниқ белгилаш демакдир, нотўғри далиллаш эса ҳақиқатдан йироқ алоқадорликни ишга тиркашни келтириб чиқаради. Далиллашга ноқобиллик одатда фактларнинг ўзаро мос келишини сезмаслик ва кўра олмасликда намоён бўлади. Кўриниб турибдики, терговчининг кузатувчанлиги ҳуқуқшунослик фаолиятининг асосий мезонларидан биридир. Бундай кузатувчанликни ўткир мушоҳада ҳосиласи деб аташ мумкин, зеро мазкур фазилат терговчига иш давомида жуда ҳам асқотади. Психологик кузатиш инсон хулқ-атвори, хатти-ҳаракатларини олдиндан кўра билишни ҳам назарда тутиб, терговчи зарур пайтларда кузатилаётган кишини бошқариш имконига эга бўлади. Кузатувчанлик табиий қобилият бўлмай,

турмуш тажрибасида шаклланади, профессионал фаолият мобайнида такомиллашади ҳамда кундалик машқ қилиб туришни тақозо этади. Терговчи фаолиятида коммуникатив соҳа (муомалага киришувчанлик) ҳам асосийларидан бўлиб ҳисобланади, чунки терговчи ўта мушкул вазиятларда мулоқот олиб бориши туфайли аввало, суҳбатдош қобилиятига эга бўлмоғи даркор. Сўроқ жараёнига икки кишининг суҳбати ва бир-бирига таъсир ўтказиши тарзида ёндашилганда, улар фаолиятини ҳуқуқий мувофиқлаштириш шартидан келиб чиқиб, ҳар бир суҳбатдошнинг ролларига хос хусусиятларни аниқлаб олиш лозим. Терговчи ва сўроқ қилинаётган шахснинг бир-бирларини тушуниши, англаши улар ўртасидаги психологик муносабат қай даражада эканлигига боғлиқ. Тергов ҳаракатларида ҳимоячининг иштироки терговчи учун муайян қийинчилик туғдириш билан бирга терговчи ва сўроқ қилинаётган шахс ўртасидаги психологик контакт (алоқа) ўрнатилишига халақит бериши мумкин. Шунга ўхшаш ҳолатлар мутахассиснинг профессионал, психологик жиҳатдан мукаммал тайёргарликдан ўтган бўлишини талаб этади. Далиллаш фаолиятининг моҳияти терговчи учун излаб топилган маълумотларни янги, ёзма шаклда баён этишдан иборатдир. Терговчи дастлабки маълумотларни тинтув, сўроқ, юзлаштириш, шунингдек ҳужжатларни таҳлил қилиш жараёнида тўплайди. Жами маълумотлар таҳлил қилиниб, саралаб олингандан кейин терговчи қонунда кўзда тутилган тартибда қарор , протоколлар ва ҳоказо шаклларда махсус ёзма матн тузади. Умуман олганда, терговчи гувоҳ, жабрланувчи ёки гумонланувчининг кўрсатмаларини компьютер (машинка) ёзуви, аудио ва видео ёзув, баъзан стенография усулида қайд этади. Бу усуллар терговчи фаолияти самарадорлигини ошириб, айни чоғда ундан сўроқ, воқеа жойини кўздан кечиришдаги ноқулай об-ҳаво ҳамда бошқа шароитларда (ёмғир, шамол, қаттиқ совуқ ва ҳ.к.) махсус техник воситаларни қўллаш кўникмаларини ҳам талаб этади. Терговчи иши самарадорлиги, маданияти кўрсаткичи иш кунининг

ўзига ва бировга тааллуқли бирор соати беҳуда ўтказилмаганлиги билан ўлчанади. Терговчи ишининг хусусиятлари ҳорғинлик, руҳий зўриқиш, чарчоқни бартараф этишда дам олишнинг ўзига хос маромини талаб этади. Терговчининг фаол дам олиши, яъни очиқ ҳавода сайр қилиши, томорқада ишлаши, саёҳатга, балиқ овига чиқиши, соғлом турмуш тарзига риоя қилиши муҳим аҳамият касб этади. Жиноят процессуал кодексининг шартларига кўра, терговда биргаликда иштирок этаётган шахслар ўртасида терговчи етакчи бўлиб ҳисобланади. У суриштирув органлари ваколатига кирадиган топшириқлар бериш ҳуқуқига эга. У жиноий ишни тергов қилишда ўзаро ҳамкорликни, мақсад ва йўналишларни белгилаб беради. Терговчи воқеа жойини кўздан кечиришда қатнашаётганларни бошқариши, уларнинг хатти-ҳаракатларини мувофиқлаштириши, шарт-шароитни баҳолаши, хуллас ўзининг қарор қабул қилиш малакалари, қобилиятини намоён этиши зарур. Тергов иши мутахассисда қуйидаги сифатлар бўлиши мақсадга мувофиқ: 1. Жиноий ишни лозим, керакли тартибда, мақсадга мувофиқ тарзда тергов қилиш, тизимли тарзда олиб бориш учун фаолиятни уюштира билиш, тинимсиз изланиш, қатъиятлилик зарур. 2. Жиноий иш тергови жараёнида унга раҳбарлик қилиш учун масъулият, талабчанлик, топқирлик, сир сақлай билиш талаб этилади. 3. Ҳамкасблар ва раҳбарият билан муносабатда ўзини тута билиш, ўзига танқидий нуқтаи назарда қараш, интизомлилик ҳамда қадрини билиш муҳимдир. Тасаввур каби фикрлаш ҳам терговнинг бошидан охиригача давом этадиган жараёндир. Ҳар қандай фикрлаш икки зарур шартни: билиш ва билимни фаолиятда қўллашни тақозо этади. Қонунни яхши билиш, бироқ уни амалиётда қўллай олмаслик, криминалистикадан бохабар бўлиш, бироқ жиноятчини тергов қила олмаслик эҳтимоли ҳам мавжуд. Турли фаолиятларнинг уйғунлашуви ва фикрлаш, мулоҳаза юритиш орқали жиноят, қонунбузарликнинг сабабларини топиш ҳамда исботлаш мумкин.

Криминалистик тахминни тергов иши мобайнида текшириш психологик жиҳатдан анча қийин. Бундай текширишда «ўзини тасдиқлаш механизми» ишга тушиб кетиши мумкин. Бунинг натижасида субъект фақат ўзи илгари сурган версияни тасдиқловчи маълумотларни ҳаққоний деб ҳисоблайди, бу тахминга зид маълумотлар эса сохта деб қабул қилинади. Иш бўйича фаразни танлаш ва баҳолашга «ўзини тасдиқлаш механизми» билан бирга психологик инверсия ҳам таъсир ўтказади, бу таъсир оқибатида терговчи версиялардан бирини мақсадга мувофиқ деб топади. Психологик инверсия масалани ечиш жараёнида муайян бир метод ёки образга мойиллик демакдир. Терговчи шахси мураккаб ва серқиррадир. Терговчининг муайян ижтимоий ролни эгаллаганлиги, ишида кўпинча эмоционал тазйиқларга учраши, баъзан унга турли-туман салбий ҳиссиётлар-ҳайиқиш, ачиниш, қўрқув, нафрат, ғазаб таъсир этиб туриши ундан муайян жисмоний ва психологик, иродавий зўр беришни талаб қилади. Ўз хизмат бурчи тақозосига кўра у бундай ҳиссиётларни жиловлаши, енгиши лозим. Юқоридаги эмоциялар таъсирида вужудга келадиган асабийлашишни бартараф этиш учун ижобий таассуротлар зарур. Ўз меҳнатидан қониқиш, жамият ва одамларга фойдаси тегаётганлигини англаш ҳисси шу жумладандир. Қарийб ҳар бир иш юзасидан терговчи бир пайтнинг ўзида содир этилган жиноятнинг сабаблари ва шарт-шароитларини аниқловчи криминолог ва социолог функцияларини бажаради. Шу билан бирга у жиноят содир этган шахсга тарбиявий таъсир ўтказувчи педагог сифатида иш кўради. Судьянинг фаолияти эса ниҳоятда мураккаб, турфа хил бўлиб, ушбу касб соҳибларидан махсус фазилатлар ва малакани талаб қилади. Унинг касбга оид фаолияти қонун билан аниқ ва равшан белгилаб қўйилган. Судья фармон бериш ваколатларига эга, уларни давлат номидан қўллайди, бу эса ўз хатти-ҳаракатлари учун юксак профессионал масъулият ҳиссини талаб қилади. Суд ишлари ҳажми ва моҳиятига кўра ранг-барангдир. Судья

ишининг кенг қамровлилиги юқори даражадаги умумий ва ҳуқуқий топқирлик, билимдонликни, хилма-хил вазиятларда тўғри қарор чиқара билишни тақозо этади. Судьянинг асосий вазифаси далилларни чуқур ва ҳар томонлама ўрганиш ҳамда тегишли қонунчилик меъёрлари доирасида муайян иш бўйича адолатли суд ҳукми ёки қарорини чиқаришдан иборатдир. Судьялар жамоатчилик фикрига қуйидагича таъсир ўтказадилар: 1. Фуқароларда ҳуқуқий онгни шакллантирадилар. 2. Жиноий ишни кўриб чиқиш жараёнида жазонинг муқаррарлигига оид ижтимоий- психологик тушунчани ривожлантирадилар. 3. Суд жараёнининг юқори савияда ўтиши жиноятчи ва унинг шерикларига нисбатан ахлоқий, маънавий қоралаш муҳитини яратади. 4. Суд жараёни жамоатчиликда жиноятни келтириб чиқарган сабаблар ва шарт-шароитларни билиш хоҳишини вужудга келтиради. Судьянинг хулқ-атвори, суд залида йиғилганларда ҳурмат-эҳтиром уйғотиши, унинг мураккаб вазифаси, одамлар тақдирини ҳал этиш борасидаги ҳуқуқи, қобилияти, малакасига заррача шубҳа туғдирмаслиги зарур. Судья шахсининг мулоқотга киришиш, жамоатчилик фикрини шакллантиришга оид касбий хусусиятлари ана шу фазилатларни намоён эта билишида кўзга ташланади. Судья шахси, ўз қиёфаси билан ушбу ишнинг барча томонларини миридан-сиригача ўрганиш истагини намоён эта билиши лозим. Бу эса айнан мана шу судьяга ва умуман адолатли судьга нисбатан эҳтиром уйғотади, жараённинг барча қатнашчиларида фактлар, ўз нуқтаи назарлари, у ёки бу тафсилотларни қандай идрок этишларини тўла-тўкис ва муфассал баён этишга рағбат яратади. Судьянинг мулоқотга киришиш қобилиятига қўл ва бармоқнинг ортиқча ҳаракатлари, имо-ишоралар, қизиққонлик, қўполлик, истеҳзо, насиҳатгўйлик каби хусусиятлар соя солмаслиги керак. Судья

мулоҳазакорлик, очиқ кўнгиллик каби фазилатларга сўзсиз эга бўлиши, хулқ- атворида, ҳис-туйғуларида, нутқ оҳангида босиқлик, вазминлик кўриниб туриши даркор. Судья суд тергови жараёнида ташқи кўриниши, хатти- ҳаракатлари, суд иштирокчиларидан биронтасига муносабати орқали кўриб чиқилаётган иш бўйича аллақачон муайян бир хулоса чиқарганини сездириб қўймаслиги зарур. Конструктив, коллегиал фаолият фақат маслаҳатлашув хонасида тўғри ҳукм чиқаришни таъминлабгина қолмай, идрок этиш фаолиятини тўғри изга солиш имкониятини туғдиради. Судья фаолиятининг ўзига хос хусусияти шундаки, у бошқа судьяларга ва жараённинг бошқа маслаҳатчиларига, иштирокчиларига ўз фикрини ўтказа олмайди, бундай қилишга ҳақи йўқ. Судья фаолиятининг реконструктив соҳаси- амалдаги қонунларга мувофиқ адолатли ҳукм ёки қарор чиқариш мақсадида иш бўйича йиғилган барча маълумотлар жорий ва тугал таҳлилидан иборат. Бу жараёнда судьянинг салоҳияти, зеҳни ва ижтимоий ақл-идроки, хотираси, тасаввури, фикрлаши, интуицияси кўзга ташланади. Айрим кишиларда мавжуд бўлган судьянинг вазифаси берилаётган саволларга жавоб ва изоҳларни диққат билан тинглашдангина иборат, деган фикр нотўғридир. Судья ёлғон кўрсатма бераётган судланувчи, гувоҳларга қатъий таъсир кўрсата олиш малакасига эга бўлиши лозим. Судьядан суддаги у ёки бу шахснинг ноўрин хулқ- атворини жиловлаш, хатти-ҳаракатлари ва сўзларининг мантиқий асоссизлигини ўз ўрнида кўрсата билиш қобилияти талаб этилади. Далиллаш фаолияти судья профессиограммасининг якуний босқичи бўлиб, суд жараёни мобайнида йиғилган жами маълумотларни қонунда белгиланган махсус шаклга келтириш, ҳукм, баённома, ажрим ва ҳоказоларни тузишдан иборатдир. Бу фаолиятда судьянинг филологик, умумий ва ёзма нутқ маданияти, унинг ёзма ҳужжатлар тайёрлаш бўйича касб-кор малакаси кўзга ташланади. Психологик билимларни пухта эгаллаган судья маълумотларни айтаётган кишининг мансабига тўғри муносабатда бўлади, ҳуқуқий далиллар бузиб талқин қилинишининг сабабларини аниқлай

олади, судланувчи шахсининг психик хусусиятларини, хатти-ҳаракатлари мотивини тушунади ва унинг шахсига таъсир ўтказа билади. Прокуратура ходимларининг фаолияти ҳам серқирра ва масъулиятлидир. Прокурор назоратининг қуйидаги тармоқлари мавжуд: 1. Давлат бошқаруви, идоралар, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, мансабдор шахслар ва фуқаролар томонидан қонунлар ижроси устидан назорат. 2. Суриштирув ва дастлабки тергов идоралари томонидан қонунлар ижроси устидан назорат. 3. Судларда иш кўрилаётганида қонунлар ижроси устидан назорат. 4. Ҳибсхоналар, дастлабки қамоққа олиш жойларида, жазони ўташ ва бошқа мажбурий турдаги чораларни ўташ жойларида қонунлар ижроси устидан назорат. Юқоридагилардан ташқари, прокуратура бошқа соҳаларда қонунлар ижросини назорат қилиш билан бирга оғир жиноятларни тергов қилиш, давлат манфаатлари ва фуқаролар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш билан шуғулланади. Ўз кундалик фаолиятида прокурор ва унинг ёрдамчилари қонунларни тўла-тўкис ва чуқур билиш билан бирга уларни амалиётда тўғри қўллай олишлари лозим. Бу эса прокуратура ходимларидан юксак ақл-идрок, чуқур салоҳиятни талаб этади. Муайян бир воқеликнинг сабабларини аниқловчи фикрлаш сабабий оқибат деб юритилади. Фикрлашнинг бу хусусияти ақл-идрокнинг қуйидаги сифатларини тақозо этади: - чуқурлилик- юзадаги кўзга кўриниб турган фактларнинг моҳиятини, юз бераётган ҳодисаларнинг асл мазмунини идрок этиш. Воқеа-ҳодисалар ва хатти-ҳаракат, хулқ-атворнинг яқин ўртада ва кейинчалик кутилаётган бевосита ва билвосита натижаларини кўра билиш; - кенг қамровлилик-илм ва тажрибанинг турли соҳалардаги билимларини қўллаб, кенг доирадаги саволлар ва фактларни қамраб олиш; -сафарбарлик-фикрлашнинг сермаҳсуллиги, мураккаб шароитларда,

хавфли вазиятларда билимларини сафарбар этиш ва қўллай билиш; -тезкорлик- шароитни дарҳол баҳолаб, зарур чораларни кўриб, масалани ўша заҳоти ҳал қилиш; - мустақиллик- мақсад ва вазифаларни белгилаш, уларни ҳал этиш йўлларини топиш, бегоналарнинг ёрдамисиз мақсадга эришиш; - собитқадамлик- муайян вазифанинг ечими учун иродани сафарбар этиш, бу вазифани узоқ муддат мобайнида идрок этиб, режалаштириб, ҳал этиш йўлида изланиш; - танқидий муносабат- воқеликка турли нуқтаи назардан ёндашиш қобилияти, кўникиб қолинган тартибга қарама-қарши бўлган ҳолатдаги ўзаро мантиқий боғлиқлик, алоқадорликни тан олиш, янги фаолиятни қайта қуриш, қарорларни ўзгартириш. Прокурор кучли ирода фазилатига эга бўлиши лозим. Унинг касбига оид фаолияти шахсий ташаббусни, қатъиятни, собитқадамлиликни, мақсад сари интилишни, ташкилотчилик қобилиятларини талаб қилади. Судда Давлат қораловчиси сифатида майдонга чиқаётган прокурор давлат номидан айбловни қувватлар экан, жамият фуқароларининг, жамиятдаги кўпчиликнинг манфаатларини ёқлайди. Бу эса жиноий ишни чуқур ва атрофлича таҳлил қила олиш, адолатли ҳукм талабларини ўзига ваколат берган халққа тушунарли тарзда баён эта билишни тақозо қилади. Судда жиноий иш кўриб чиқилаётганда прокурор фикрининг шаклланиши мураккаб жараёндир. Бу жараёнга қонунда кўзда тутилган ҳуқуқий ҳаракатдаги маълумотлардан ташқари бошқа қатор омиллар ҳам таъсир кўрсатади. Прокурор жиноий иш қўзғатилганидан бошлаб, ҳукм чиқарилгунга қадар ушбу жараёнда иштирок этади. Шунинг учун унинг фикр-мулоҳазаси ҳукм қабул қилишда етакчи роль ўйнайди, у биринчи бўлиб айблов фикрини баён қилади. Прокурор фикрларининг аниқ ва равшан бўлиши, далилий ифодаланиши муҳим аҳамиятга эга. Адвокатнинг фаолияти кўп жиҳатдан унинг ижтимоий-психологик ролига хос хусусиятлар билан асосланади. Адвокатлар фуқароларга ҳуқуқий

ёрдам кўрсатишга даъват этиладилар. Бу уларнинг профессионал бурчидир. Қонун бўйича адвокатга судланувчининг барча ҳуқуқлари ва манфаатларини ҳимоя қилиш вазифаси юклатилади. Адвокатнинг самарали фаолияти одамлар билан психологик муомала ўрнатиш, ўз ҳимоясидаги кишига шахс сифатида тўғри ёндаша билиш, суд, терговчилар ва прокурор билан тегишли тарзда ҳамкорлик қила олишига боғлиқ. Бунинг учун аввало адвокат ташкилотчилик қобилиятига эга бўлиши лозим. Суд жараёнида қатнашиш учун тайёргарлик режасини тузиш, амалиётга мос келадиган, профессионал тажрибада орттирилган методлар ва усулларни қўллаш шу жумладандир. Тўғри ва юқори малакали ҳимоя айбсиз одам беҳуда судга берилиши ва ҳукм қилинишининг олдини оладиган кафолат бўлиб ҳисобланади. Адвокатнинг ишда ютиб чиқиши кўп жиҳатдан турли-туман далил- исботлар орасидан ҳимоясидаги шахсни оқлайдиган ёки айбини енгиллаштирадиган ҳолатларни топа билиши ҳамда ўз ўрнида қўллай олишига боғлиқ. Бунинг учун изланиш, ижодий тафаккур, турли хил иш шарт-шароитларида тўғри йўлни топиш қобилияти зарур. Принципиаллик, ҳалоллик, ўз ҳимоясидаги шахснинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари бузилишига муросасизлик адвокат хулқ-атворининг бош хусусиятларидир. У ўз шахсий фикрига эга бўлиши, таассуротларга берилмаслиги, эътиқоди ва нуқтаи назаридан чекинмаслиги лозим. Одатда, адвокат жиноий ишдаги барча материалларни ўз ҳимоясидаги шахс манфаати нуқтаи назаридан кўриб чиқади. Ҳимоячи орқали жамият гўё айбланувчига ёрдам қўлини чўзади. Жиноят содир этган шахснинг ижобий фазилатларини кўра олиш, унинг тақдири, келажаги ҳақида қайғуриш адвокат фаолиятининг ижтимоий қиррасини белгилаб беради. Судда ҳимоячининг реконструктив фаолияти етакчи ўринни эгаллайди. Бу эса ўткир хотирани, чуқур таҳлилий ва синтетик тафаккурни, кенг тасаввурни тақозо этади. Адвокатнинг муомала фаолиятида икки омил муҳимдир:

А) ўз ҳимоясидаги шахс билан психологик контакт ўрнатиш; Б) суд ҳайъати аъзолари ва суд жараёнининг бошқа қатнашчилари билан психологик алоқа (контакт) ўрнатиш. Бу ўринда адвокатнинг суд нотиғи сифатидаги қобилияти алоҳида аҳамият касб этади. Ҳимояда судланувчи ва жамият манфаатлари муштараклигини кўрсатиш, моҳият-эътиборига кўра хусусий манфаатни ҳимоя қилиш давомида ҳимоянинг ижтимоий аҳамиятини таъкидлаш адвокат касб-кор маданиятининг муҳим кўринишларидандир. Фаолияти мобайнида ўзига маълум бўлиб қолган маълумотларни адвокат ҳуқуқий ёрдам кўрсатиши муносабати билан яшириш, бекор этишга ҳақи йўқ. Адвокатлар аҳоли ўртасида ҳуқуқий қонунчиликнинг у ёки бу қоидаларини тушунтира бориб, фуқароларнинг ҳуқуқий онги шаклланишига катта ҳиссаларини қўшадилар, жиноятларнинг олдини олишга ёрдам берадилар. Жиноятчиликка қарши курашнинг олдинги маррасида бўлган жиноят қидирув бўлими тезкор ходимининг фаолияти қотиллик, ўғирлик, босқинчилик, талончилик каби жиноятларнинг олдини олиш, уларни очиш, тергов қилишдан иборатдир. Унинг фаолияти фавқулодда вазиятларда, асабий ҳолатларда кечиши билан ажралиб туради. Шунинг учун жиноят қидирув бўлинмасидаги ходимнинг иш фаолияти кучли хотирани, сир бой бермаслик, ўзини тута билиш, тез ва совуққонлик билан қарор чиқариш, ўта ҳушёрлик ва қатъиятни талаб этади. Жиноят қидирув бўлинмаси ходимларининг турли-тумаан фаолиятлари икки йўналишда амалга ошади. Биринчидан, терговчи билан бирга жиноят қидирув бўлинмасининг ходими воқеа юз берган жойга чиқади, кўздан кечириш, тинтув қилиш ва бошқа тергов жараёнларида қатнашади. Иккинчидан, жиноят қидирув бўлинмаси ходими касб-корига оид метод ва усулларни қўллаб, рақибларнинг ғаразли ниятларини билиб олиш ва уларни рўёбга чиқармасликни таъминлаш чора-тадбирларини кўради. Бундай

ҳолларда жиноят қидирув бўлинмаси ходими махсус усуллар ёрдамида хавфли жиноятчилар, уларнинг турар жойлари, алоқалари, мақсадлари ҳақида зарур ахборотларни олишга тўғри келади. Кўпчилик ҳолларда бундай фаолиятнинг натижаси сифатида жиноятчилар далилий ашёлар билан тўсатдан қўлга туширилади. Жиноят қидирув бўлинмаси ходимида кузатиш психологик жараён ва фаолиятнинг шаклларидан бири тарзида интеллектуал тафаккурнинг шартларидан бўлган кузатувчанликни, бошқача қилиб айтганда, фаҳм- фаросатни ривожлантиради. Психологик кузатувчанликнинг муҳим қирраларидан бири -ўзини кузата олиш, хатти-ҳаракатлари ва хулқ-атворини таҳлил қилиш, ўз хатоларини эътиборга олиш ва уларни вақтида тузатишдан иборат. Жиноят қидирув бўлинмаси ходими фаолиятининг ташкилий томони алоҳида аҳамиятга эга. Ходим интизомли, ўзига талабчан бўлиши, вақтни тўғри режалаштириши, кўнгилли ёрдамчилар ва жамоатчилик меҳнатини ташкил эта олиши, уларнинг ёрдамидан самарали фойдаланиши даркор. Ходим фаолиятининг реконструктив томонидан шундан иборатки, у тахминни яратишда муҳим роль ўйнайди, жиноят кўриниши лавҳасини тиклайди, иш бўйича асосий фаразларни ишлаб чиқади ва қидирув ишларини режалаштиради. Жиноят қидирув бўлими ходими ақл-идроки, меҳнат фаолияти мобайнида амалий тафаккури тезкорлиги билан ажралиб туради ва тезкор ходим деб номланади. Унинг тафаккурида таҳлил (анализ) ва умумлаштириш (синтез) бирдай аҳамият касб этиб, ўзаро уйғунликни тақозо этади. Ходим фаолиятининг аҳамияти шундаки, у жиноятларнинг олдини олишга интилиши, ўз ҳудудида ҳисобда турадиган шахслар томонидан жиноий мақсадларни амалга оширишда ғов бўладиган вазиятни вужудга келтириши лозим. Бунинг учун у одамлар билан тез тил топишиши, лозим пайтда актёрлик қобилиятини намоён этиши, ўзгарувчан шарт-шароитни

эътиборга ола билиши, топқирлиги ва иродасига таяниши, қонунлар доирасида ишонтириш ва мажбурлашни қўллай олиши даркор. Иқтисодий жиноятларга қарши кураш ходимларининг фаолияти юзаки қараганда икир-чикирлардан иборат иш бўлса-да, оғир ва дарҳол кўзга ташланмайдиган меҳнатдир. Бироқ, бу бўлинма ходимларининг халққа ғараз мақсадларда, ўз манфаатларини кўзлаб ўзлаштирилган катта миқдордаги моддий бойликларни қайтаришда тутган ўринлари беқиёсдир. Бошқа турдаги жиноятларда одатда жиноят содир этилгандан сўнг унинг изига тушилса, иқтисодий жиноятларга кураш соҳасида кўз илғамас белгиларни қидириб топиш орқали жиноят иши қўзғатилади. Иқтисодий жиноятлар бўлинмаларининг ходимлари жиноятчиларга қарши муваффақиятли кураш олиб бориш учун умумий маданият, интеллектуал ва профессионал қобилият соҳасида қонунбузарлардан устун туришлари керак. Мураккаб, исботлаш қийин бўлган давлат ва жамоа мулкини ўзлаштиришдай жиноятларни фош этиш улардан бухгалтерия ҳисобини, товаршуносликни, маҳсулот ишлаб чиқариш технологиясини, қайта ишлашнинг ўзига хос томонларини, маҳсулотни элтиш ва сақлаш қоидалари ва ҳоказоларни миридан-сиригача билишларини талаб этади. Ушбу бўлинма ходими учун энг муҳими, одамларнинг феъл-атворини билиш, уларнинг дилига йўл топиш, ҳалол одамни нопок кимсадан ажрата олиш, ўғрилар гуруҳининг мураккаб поғоналарида тўғри йўлни топиш, бу поғоналардаги ожиз бўғинни илғаб, унинг ёрдамида мураккаб жиноятни фош этишдир. Бундай жиноятларни очишда, тергов қилиш жараёнида саноат, қишлоқ хўжалиги ва бошқа соҳаларда жиноят содир этилишига туртки бўлган мотивлар ва шароитларни қидириб топиш муҳимдир. АДАБИЁТЛАР 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т.2003. 2. Ўзбекистон Республикаси Конституциясига шарҳлар.Т.2001, 590 б.

3. Ўзбекистон Республикасининг жиноят процессуал кодексига шарҳлар. Т. Адолат, 2000й. 768 б. 4. Ўзбекистон Республикасининг жиноят процессуал кодекси.Т. Адолат, 2006й 5. Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодекси.Т. Адолат, 2007й 6. Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик процессуал кодекси.Т. Адолат, 2006й 7. Каримов И.А. “Баркамол авлод-Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори”. Т., 1997. 8. Каримов И.А. “Юксак маънавият- енгилмас куч”. Т., 2008. 5. Васильев B . JI . Юридическая психология. «Питер» Санкт-Петербург. 200 9 .

O'xshashlar

Суд муҳокамасининг психологик асослари. Индивидуал психологик ўзига хос хусусиятларнинг суд-психологик экспертизаси

Талабаларнинг касбий тайёрлигининг психологик муаммолари

Усмирларнинг психологик хусусиятлари

Усмирлик даврининг психологик хусусиятлари

Успиринлик даврининг психологик хусусиятлари