Спортчиларнинг индивидуал психологик хусусиятларини урганиш ва темпераментлар хусусида кузатишлар олиб бориш - Psixologiya - Referatlar

Спортчиларнинг индивидуал психологик хусусиятларини урганиш ва темпераментлар хусусида кузатишлар олиб бориш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

79.5 KB

Ko'chirib olish

Спортчиларнинг индивидуал психологик хусусиятларини урганиш ва темпераментлар хусусида кузатишлар олиб бориш Режа: 1. Индивдуал психологик хусусиятлар хақида умумий тушунча. 2. Реакция ва унинг спорт фаолиятидаги ахамияти. 3. Спортда диққатнинг ахамияти.

Таянч иборалар: иродалилик, чидамлилик, ички фаоллик, психологик хусусиятлар, реакция, реакция турлари, диққат, мухим объектга йуналтириш, кенг марказлашган диққат, спорт курсаткичлари ва диққатнинг боғлиқлиги. 1. Индивдуал психологик хусусиятлар хақида умумий тушунча.Психик ходисалар 3 та бир-бирига боғланган гурухларга а жралади, психик жараёнлар, шахснинг психик хусусиятлари ва психик холат. Бу лар ичида охиргиси (психик холат) хар-хил давомийлик ва суратлиликка эгадир. Психлогик тайёргарлик натижасида спорт мусобақасида иштирок этиш учун психик тайёргарлик х олати вужудга келади. У мусобақали кураш учун психик жараёнларни фаоллаштиришда зарурлиги билан характер ланади. Спорт фаолиятида спортчининг психик тайёргарлигининг ахамияти катта булиб, у ютуқларнинг асосий шартларидан бири булиб қолади. Спортчини уз кучига ишончи, спорт курашига интилиш, бутун кучни сафарбар қилиш ва ғалабага эришиш . Эмоционал кузғалишнинг оптимал даражада чидам бериш. Спорт курашида узининт хатти-харакатлари билан кураша олиши. Мусобақага психологик тайёргарлик тизими: Мусобақага психологик тайёргарлик тизими уз ичига қатор вазифаларни олиб бу вазифаларни хал қилиш жараёнида спортчининг мусобақага психик тайёргарлиги шаклланади. М усобакага психологик тайерлаш тизимига қуйидаги звенолар киради: мусобақа шароити хақида ахборотлар туплаш, мусобақа олдидан спортчини машқланган холатини бахолаш ва уз-узини бахолаш. Мусобақада иштирок этишнинг мақсад ва вазифалари. Мусобақада чиқишнинг мотивларини фаоллаштириш.Ақлий фаолият эксперементларини режалаштириш спортчида уз имкониятларини руебга чиқаришга ишонч хиссини шакллантириш.

Максимал иродавий зур беришни фаоллаштириш ва уни мусобақа шароитида намоён қила билиш. Оптимал эмопионал холатни шакллантириш. Мусобақа шароитида психик холатларни бошқариш ва уз- узини бошқариш приёмларини эталлаш. Юқоридаги звенолар бир бирлари билан узвий боғланиб кетгандир, агар звенолардан биттасида бушашиш вужудга келса, хамма тизимда етишмовчилик вужудга келиши мумкин. Мусобақа тайёргарлик пайтида спортчи учун мусобақа шароити, рақиби, мусобақа утказиладиган жой ва тамошабинлар хақидаги хабарлар жуда хам зарурдир. Узини рақиби хақидаги билимлар мусобақага тайёрланиш учун аниқ тадбирлар ишлаб чиқиб ^ имконини беради, рақиб ^хақида маълумотларнинг мавжуд булмаслиги, спортчида хавотирланиш холатини вужудга келтиради. Психологик тайёрлаш жараёнида ахборотлар етказиш формаси катта ахамиятга эгадир. Бир хилдаги хабарни шундай эълон қилиш мумкиндирки, у булажак мусобақадаги курашга ижобий ёки муносабатларни вужудга келтариш мумкин. Юқори даражали машқланган холатни (спорт формасида) спортчи уз фаолиятида жисмоний, техник ва тактик маълумотларни сифатлироқ курсата олади. Спорт амалиётида спортчини машқланган холатини бахоловчи қатор^ объектив методлар мавжуд лекин айни методлар уз- узидан бахолашга таянмаса тула булиши мумкин эмас (масалан бутун объектив маълумотларга кура спортчи яхши машқланган деб фараз қилайлик, лекин у узи субъектив равишда спорт формаси холатига эришмадим деб хис қилса, бу хол унинг мусобақага мувоффақиятли иштирок этишига тусиқлик қилади. Мусобақада иштирок этувчи спортчи ёки маълум конкрет аниқ ва тушунарли вазифага эга булиши керак. Мусобақа вазифасининг характери ва унга спортчининг муносабатини унинг узига хос маълум кучга эга эмоционал кечинмаларни шарт қилади. Шунинг учун ^хам спортчи олдига қу йган вазифаларнинг мухимлиги ва мохиятини очиши керак. Мусобақанинг мақсади спортчи учун мусобақа^ унинг эътиқодига айланиб кетиши керак. Спортчиларнинг психологик тайёрлашда социал ахамиятта эга мотивлар шакилланишининг

ахамияти, айниқса жавобгарлик мусобақаларидаги ахамияти каттадир. Булажак спорт фаолиятини режалаштириш идеомотор қонунига буйсунувчи харакат тасаввурлари формасида олиб борилади. Ишончнинг мавжудлиги спортчиларнинг уз имкониятларини амалга оширишларининг ша ртидир. Ишончнинг йуқлиги эса бунинг аксидир. Спортчининг уз имкониятига ишончи бу узининг жисмоний, техник, тактик тайёргарлигини англашнинг якунидир. Спорт шахс темпераменти ва характерини тарбиялашда хам зур кучга эга. Илмий текширишлар шуни курсатадики, куп йиллик тажрибага эга булган тренер ва спортчиларни текширилганда улар орасида буш асаб тизимига эга булганлари кам учрайди. Вахоланки спорт билан шуғулланмаган кишилар у ртасида буш асаб тизимли кишилар тез-тез учраб туради. Флегматик - темпераментли киши яқин дистанцияга тез югираолмайди, боксда эса тез харакат қила олмайди, аммо асаб тизими тренировка қилиш натижасида бундай типни узгариши спортнинг айрим турларини эгаллай олганлиги исботланган. Холерик - тепераментли кишилар яқин дистанцияга югуришга, боксга жуда мос келадилар, лекин мусобақа пайтида ошиқча хаяжонланадилар, учраган тусиқларни енгишда аччиқланадилар. 2. РЕАКЦИЯ ВА СПОРТ ФАОЛИЯТИДАГИ АХАМИЯТИ. Спортда онгли, иродавий харакат катта урин эгаллаб, купинча реакция шаклида намоён булади. Реакция онгли жавоб харакат булиб, спортчи булажак қузғовчини олдиндан билади ва унга тегишли маьлум жавобни олдиндан тайёрлайди. Реакция жараёнига стартни олиш мумкин. Спортчи стартга тайёрланар экан, у фақат олдиндан қуйишни узининг мақсадини тасаввур қилиб қолмай, балки унга эришиш воситаларини хам тасаввур қилади. Реакция жараёнининг узга хос хусусияти шундан иборатки, у

муддатда утади. Реакцияниш структураси (тузилиши). Реакция жараёни олдин маълум булган шартли қузғов чини идрок қилиш, англаш ва унга мувоффиқ жавоб харакат қилишдан иборатдир. Реакциянинг З-хил даври мавжуддир: Дастлабки давр - бунга стартни мисолга олсак, д астлабки сигналдан то стартгача булган вақтини ичига олади. Марказий ёки яширин (латент) даври - бу сигналнинг берилишидан то жавоб харакатгача булган даврни уз ичига олади. Бу давр жуда хам қисқа вақтда утсада, лекин реакция жараёнида катта роль уйнайди. Спортчи мия ярим шарларда жавоб харакатни тайёрлашдан иборат кучли асаб жараён ривожланади. Якунловчи давр - бу жавоб харакатидан то тугаллашгача булган даврини уз ичига олади. Реакциялар сенсор, мотор ва нейтрал типларга ажратилади. Сенсор типда спортчиларда дастлабки даврда сигнални идрок қилишда асосан эшитиш анализаторлари қузғалган холда булади. Мотор (мускул) харакат анализаторлар бир мунча тормозланган холда булади. Эшитиш анализаторлари эса бир мунча секин ёки бутунлай тормозланган булади. Нейтрал типда спортчиларда дасталбки даврда эшитиш ва мушак-харакат анализаторларида қузғалиш мувозанат х олатда булади. Реакция оддий ва мураккаб турга ажратилади. Оддий реакцияда, олдиндан маълум булган холатни олдиндан урганиб, олинган жавоб харакат билан мазкур сигналга жавоб қайтарилади.Мураккаб реакцияда, олдиндан маълум булмаган қузғовчига булмаган жавоб билан харакатланиш мураккаб реакция дейилади. (мисол футболда дарвозобоннинг харакатланиши).

3.Спортда диққатнинг ахамияти Диққат спортчи фаолияти ақлий жараёнининг сифатини таъминлайдиган ички фаоллик ички фаоллик булиб, унинг барча машқларни бажаришдаги харакатлари хам диққат иштироки билан содир булади. Масалан, машхур каратэчилар қисқа вақт давомида бир нечта хужум услублари ёрдамида жуда куп харакатларни тез ва аниқ бажарадилар. Каратэчи агар хар бир машқни бажарганда диққатини бир йуналишга туплаб, харакат қиладиган булса мусобақада мухим объектлар спортчи диққатидан ташқарида қолиб кетган булар эди. Спортчи кучли марказлашган диққат билан тупни нишонга уриши ёки тупни командадаги уз дустига туғри узатиши билан бир вақтнинг узида рақибларнинг уйин жойларини алмаштириб турган харакатларини хам доимо диққат билан кузатиб туриши керак. Ёш уйинчилар билан ишлаётган мураббийлар, уйинчиларда кенг марказлашган диққатни ривожлантириш билан бирга бажараётган хар бир харакатни диққат билан кузатиб юришга одатлантиришлари зарур. Спортда диққатнинг алохида ахамиятидан ташқари, энг мухим хусусиятлар билан диққат билан харакат бажаришдир. Баъзи сабабларга кура кучли хаяжонланиш натижасида фикрнинг узгариши спортчининг тактик ёки техник вазифаларини хал этишда диққатни узига жалб этади. Спортчи ички хис-туйғуни қаттиқ назорат қилган холда, диққатини ташқарида булаётган ходисага йуналтиришга урганиши мақсадга мувофиқдир. Агар спортчи диққатини ички- халақит бераётган фикрдан ташқи мусобақа жараёнига кучира олмаса ёки кечикиб кучирса, рақибнинг тактик фикри ва харакатларини кечикиб идрок қилади, натижада спортчи мураккаб тактик харакатларни туғри хал қилишда қийналади, сергаклик ва ишчанлик харакати, хавфли вазиятларда узини туғри бошқариши ва назорат қилиш қобилияти пасайиб кетади. Иродавий диққати яхши ривожланмаган диққати спорт мусобақалар пайтида ташвишланиши ва вахимага тушиши натижасида тез тормозланади,

диққат хажми тораяди, спортчига хос махсус қобилиятлар пасайиб кетади: турли туман салбий фикрларнинг вужудга келиши оқибатида ташқи ахборотларни қабул қилишга халақит беради. Америкалик машхур психолог М.Найдиффер томонидан спортда 4 тип диққат мавжудлиги аниқланган: 1. Кенг ички марказлашган диққат 2. Кенг ташқи марказлашган диққат 3. Тор ташқи марказлашган диққат 4. Тор ички марказлашган диққат Кенг ички марказлашган диққат сохиби булган спортчининг диққати барқарор, ички дунёси, фикри доимо назоратда булади, мусобақада булаётган воқеаларни яхши тушунади ва тахлил қилади, фикран хулоса чиқара билиш қобилияти яхши ривожланган, уз хатоларини тушуниб, бошқа такрорламасликка харакат қилади. Бу тип диққат эгалари мусобақа вазиятига қараб узини тезда унглаб олади, доимо юқори ишчанликда булади, рақибининг уйин вақтида бажараётган харакатларидан тез, аниқ хулоса чиқаради. Бундай типга эга булган спортчиларда учрайдиган камчиликлардан бири узоқ муддат тахлил қилиши натижасида ташқи объектда булаётган ходисаларга диққатини тез кучишида қобилиятсизлик қилади. Масалан, туп устаси узи билан уйинда тупни олиб юришни яхши намойиш этади. Лекин, рақибининг тактик харакатлари ёки уйинчилик махоратини уз вақтида эмас, кечикиб англайди, натижада рақиб тезкорлик билан билан вазиятдан фойдаланади. Кенг ташқи марказлашган диққат тури спортчилар учун муваффақият келтиради. Бу тип сохиблари ташқи таъсирларга нисбатан қисқа вақтда, тез ва аниқ қарорга келиши билан фарқланади. Футболчиларнинг купчилиги кенг ташқи марказлашган диққатга эгадирлар. Улар ташқи вазиятнинг узгарганини тезда сезиб олади ва шунга қараб узларининг уйин харакатларини осонлик билан узгартиради. Уйин пайтида очиқ турган спортчига тезда тупни етказиб бериш қобилиятининг устунлиги яққол

сезилиб туради. Ушбу диққатга эга булган мураббийлар узининг хатти- харакатини бошқаришда ва назорат қилишда ожизлик қилади, кучли хиссиётлилиги сабабли ташқи таъсирлар уни ноқулай ахволга солиб қуяди. Мусобақада вазиятни туғри тахлили қилишда қобилиятсизлик қилади. Мураббийнинг таъсирчанлиги сабабли мусобақаларда кутилмаган холларда ақл билан бажарадиган ишчанлик холати пасаяди ва тактик вазифаларни кечикиб бажаради. Тор ташқи марказлашган диққат барча курашчилар ва теннисчилар учун қулайдир. Бу диққат хусусияти яхши ривожланган спортчилар бир объектда булаётган харакатларга диққатини тез кучира олади, тез, аниқ қарорга келади. Масалан, спортчи хаёлан олдиндан аниқ бир уйинчига тупни узатишни белгилаб қуйган булади, лекин рақиб охирги дақиқада уйинчини ёпиб қуйса, спортчи уйин темпини пасайтирмасдан бошқа уйинчига тупни узатиш харакатини қийинчилик билан бажаради. Тор ички марказлашган диққат узоқ масофага чопишда, оғир атлетика, улоқтириш, сузиш ва бошқа чидамликни талаб қиладиган спорт тури билан шуғулланувчи спортчиларга муваффақият келтиради. Спортчи узининг жисмоний имкониятини аниқ бахолай олади, мусобақада масофани қандай тезликда чрпиб утишини яхши хис қилади, яхши курсаткичларга эришади. Ушбу типга эга булган спортчиларга психологик эгилувчанлик етишмаслиги сабабли, кутилмаганда ташқи вазиятнинг ёки рақибнинг тактик харакатларини узгартириши туфайли узини тез унглаб, мослаша олмаслиги билан ажралиб туради. Лекин уз олдига мақсад қуйган иродали спортчилар Мақсадга эришиш учун юқори ишчанликни оширади, ғалабага эришади. Спорт фаолиятининг сифатли булишида диққатнинг хажми, кенглиги, кучи, барқарорлигининг ахамияти каттадир. Диққатнинг кенглиги, кулами яхши ривожланган одамлар зарур булган ахборотдан куп ахборотни қабул қилади, узлаштиради. Бу ортиқча вақтни олади,

қисқа вақт ичида бир қарорга келишда қийналади. Диққат типлари эътиборга олинмаса, мураббий ва спортчиларнинг бир- бирларини тушунишлари қийин кечади: мураббий ёки спортчилар командадошлари билан узаро муносабат урнатишда қийналадилар. Мураббий спортчининг рухий сифатларини, спортда диққатнинг ахамиятини яхши билса, юқорида айтилган камчиликларга йул қуймайди. Демак, спортда диққат алохида ахамиятга молик: диққатнинг типлари, диққат ва харакат уйғунигини билиш хам спортчи, хам мураббий учун мухимдир.

Фойдаланилган а дабиётлар: 1. П.А. Рудик Психология,1974й, 421-4266 2. П.А. Рудик, 1958, 369-737363. В.М.Мельников «Психология». –М.: Физкультура и спорт, 1987, стр 46. 4. www.pedagog.uz 5. www.psixolog.uz 6. www.ziyonet.uz 7. www.wiki.arxiv.uz

O'xshashlar

Шахс хусусиятларини урганиш буйича методикалар

Педагогик амалиёт даврида психологиядан бериладиган топшириклар

Суд муҳокамасининг психологик асослари. Индивидуал психологик ўзига хос хусусиятларнинг суд-психологик экспертизаси

Спорт психологиясининг предмети ва вазифалари

Шахснинг индивидуал психологик хусусиятлари ва уларни диагностика килиш ( характер кобилият темперамент )