Psixologning kasbiy va shaxsiy sifatlari - Psixologiya - Referatlar

Psixologning kasbiy va shaxsiy sifatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

162 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Psixologning kasbiy va s h axsiy sifatlari Reja: 1. Psixologning kasbiy faoliyati haqida umumiy tushuncha. 2. Maktab psixologining ish faoliyati 3. Mehribonlik uylarida psixologning olib boradigan ishlari 4. Amaliyotchi psixolog maktabda qanday bo’lishi kerak 5. Kasbiy faoliyatda psixologning o’z o’rnini topishi 6. Psixologning o’ziga xos shaxsiy sifatlari

www.arxiv.uz Bugungi kunda ko’pchilik umumiy o’rta ta’lim maktablari o’zining psixologlariga ega. Biroq shunga qaramay direktor va o’qituvchilar ko’pincha psixologning qo’lidan nima kelishi mumkinligini yaxshi tasavvur etolmaydilar. Ularga psixolog hamma muammolarini bir zumda hal qilib beradigandek tuyuladi. Ammo psixologning maktabda ish boshlaganidan keyin maktabda tashqi jihatdan hech narsa o’zgarmaganini ko’rishgach, ularda «Maktab psixologining o’zi nima keragi bor?» degan tipdagi savollar tug’iladi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, maktabdagi amaliy ish uchun psixolog o’rgangan nazariy bilimlar etmay qoladi. Maktabga kelib qolgach, psixologlar ko’pincha amaliyotning ular oldiga qo’ygan muammolaridan dovdirab qoladilar. Shunday ahvolga tushib qolmasligi uchun psixolog avvalo maktabga nima maqsadda borayotganligini aniqlashtirib olishi kerak. Psixologik maslahatning umumiy maqsadlaridan kelib chiqib, psixolog umumiy o’rta ta’lim maktabida quyidagi vazifalarni bajarishi talab etiladi: 1. Bolalarning har-bir yosh bosqichida shaxs sifatida va intellektual jihatdan to’laqonli rivojlanishini ta’minlash, ularda o’z-o’zini tarbiyalash va rivojlantirish qobiliyatini shakllantirish: 2. Har bir bolaga indivudual yondashuvni va uning psixologik- pedagogik o’rganilishini taminlash: 3. Bolaning intellektual jihatdan va shaxs sifatida rivojlanish jarayonida yuz berishi mumkin bo’lgan chetga chiqishlarni profilaktika qilish. Shunday qilib, psixolog maktabga avvalo bolalar uchun keladi. Lekin bu psixolog o’qituvchilar bilan ishlamaydi, degani emas. Psixolog maktabda engib o’tishi kerak bo’lgan birinchi to’siq - bu maktabning pedagogik jamoasiga qo’shila olishdir. Bordi-yu , psixolog bu murakkab organizmga qo’shilib keta olmasa, o’z ishida muvaffaqiyatga erishishi dargumondir. Psixolog adaptastion davrining qiyin kechishiga bir necha omil sabab bo’ladi. Ko’pincha o’qituvchilar psixologni bolalarni qanday qilib tarbiyalashni,

www.arxiv.uz qanday yashashni o’rgatuvchi inson sifatida ko’rib, dastlabki kezlardayoq unga nisbatan salbiy ustanovkani shakllantirib oladilar. O’z- o’ziga ishonchi sust bo’lgan o’qituvchilar psixologni go’yo uning kamchiliklarini oshkor etuvchi shaxs sifatida idrok etib, uni qandaydir inspektor sifatida qabul qiladilar. Bular esa psixologning maktab sharoitiga tez ko’nikib, maktab hayotiga chuqur singib ketishga halaqit beradi. Buning oldini olish uchun psixolog o’qituvchilar bilan o’zaro teng munosabatlarga kirishishi, ikkala taraf ham o’zini bilag’on qilib ko’rsatmasligi, eng muhimi bir-birini raqib deb hisoblamasligi zarur. Shunga erishish kerak-ki, o’qituvchilar psixologni ularga yordam bera oladigan boshqa mutaxassis sifatida qabul qilsinlar. Maktabdagi ilk qadamlardanoq psixolog ma’muriyatga ularning faoliyat doirasiga nimalar kirmas-ligini,mo’jizalar ko’rsatish uning qo’lidan kelmasligini tushuntirishi lozim. O’qituvchi bilan bo’lgan suhbatda u yoki bu bolaning muammosi psixologik muammo bo’lmagani uchun u bo’yicha hech narsa qila olmasligini tan olishdan qo’rqmaslik kerak. Dastlabki qadamlarni qo’yishda ota-onalar bilan aloqa o’rnatish juda muhim. Dastlabki aloqa ixtiyoriy xarakterda bo’lishi va o’zi murojaat qilgan ota-onalar bilan amalga oshirilishi kerak. Buning uchun psixolog alohida kun va soatlarni ajratishi lozim. Demak, umumiy o’rta ta’lim maktabida ishni boshlashdan avval psixolog: 1. O’zining pedagoglar jamoasi va maktab ma’muriyati bilan bo’lgan munosabatlarni to’g’ri yo’lga qo’yishi. 2. O’z ishining asosiy maqsadi - bu bolaning optimal rivojlanishini ta’minlash ekanini doim yodda saqlashi. 3. O’zining faoliyatida profilaktik ishga u bilan bevosita bog’liq bo’lgan diagnostik va rivojlantiruvchi ishga alohida e’tibor bilan qarashi (axir kasalni tuzatgandan uning oldini olgan ma’qulroq- da) lozim bo’ladi.

www.arxiv.uz Psixologning ota-ona qaramog’isiz qolgan mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilari bilan olib boradigan ishlari Psixologning mehribonlik uylarida olib boradigan ishlarining o’ziga xosligi 1987 yildan boshlab bolalar uylariga (hozirgi mehribonlik uylari) va maktab internatlarda psixolog shtati joriy etildi. Ushbu hodisa oiladan tashqarida tarbiyalanayotgan bolalarning psixik rivojlanishi uchun maxsus psixologik yordam zarurligini tan olishni anglatadi. Mehribonlik uylari yoki maktab internatlaridagi psixolog ishinig asosiy yo’nalishlari, prinstip va metodlari ko’p jihatdan oddiy maktabdagiga o’xshash bo’ladi. Biroq shu bilan birga ushbu muassasalardagi psixologlar ishi o’ziga xosliklarga ham ega. Bu o’ziga xoslik birinchidan, bunday tip muassasalardagi ta’lim tarbiya jarayonining o’ziga xosligi: ikkinchidan bolalarning psixik rivojlanishidagi o’ziga xoslik tufayli kelib chiqadi. Shu narsa ma’lumki, ilk bolalik davridanoq (1-3 yosh) internat tipidagi muassasalarda tarbiyalanayotgan bolalar bir qancha psixologik xususiyatlari bilan oilada tarbiyalanuvchi bolalardan farqlanadilar: ba’zi xususiyatlarda ushbu masalalarda tarbiyalanuvchi bolalar oddiy maktabdagi bolalar bilan barobar va hatto, ulardan ustunroq bo’lsa, ayrim xususiyatlari bilan ulardan hatto o’zidan kichik yoshdagi o’quvchilardan ham orqada qoladilar. Afsuski, bunday holat butun maktab yoshi davrida saqlanib qoladi. Buni shu bilan tushuntirish mumkinki, psixologik rivojlanishda orqada qolish ancha vaqtli, maktabgacha yosh davridayoq vujudga keladi. Uni bartaraf etish ishi maxsus muassasalarda etarli darajada olib borilmasligi oqibatida ular keyingi yosh bosqichlarida yanada chuqurlashib ketadi. Mehribonlik uylari yoki maktab-internatlarda ishlay boshlar ekan, psixolog me’yoriy hujjatlarda ko’rsatilganidek, quyidagilarni amalga oshirish talab etiladi: ota-onalar qaramog’isiz qolgan bolalar bilan mehribonlik uylari hamda internat tipidagi muassasalarda olib boriladigan psixolog ishi ushbu muassasalar tarbiyalanuvchilarining psixologik jihatdan to’laqonli rivojlanishini ta’minlash, shaxs sifatida va intellektual rivojlanish xususiyatlarini, ta’lim tarbiya jarayonidagi buzilishlarning psixologik sabablarini diagnostika qilish va bunday buzilishlarni

www.arxiv.uz bartaraf etish uchun profilaktik tadbirlar o’tkazishga yo’naltirishi kerak. Psixolog bola hayotidagi ro’y bergan fojianing bola psixik rivojlanishiga ta’sir etishini susaytirish va tegishli psixologik metodlarni o’tkazish orqali bola shaxsi progressiv shakllanishini ta’minlash lozim. OS- bolalar qishloqchasining ish tajribasidan SOS - bolalar qishloqchasi - bu etim qolgan yoki ota-ona qarovisiz qolgan bolalar bilan ishlashning o’ziga xos usuli. Bu usulga avstriyalik pedagog German Gmayner asos solgan. Bugungi kunda u dunyoning 124 mamlakatida keng qo’llanib kelmoqda. SOS - bolalar qishloqchasi bir necha kottedj-uylardan iborat. Ularning har birida «ona» va 6-8 ta bola yashaydi. Bu bolalar yoki ota-onasidan etim qolgan, yoki ularning ota-onasi ota-onalik huquqidan mahrum etilgan. Qishloqda hech kim ulardan haqiqiy hayotlarini va ularga «onalik» qilayotgan odam aslida onalari emasligini yashirmaydi. Bolalar qishloqchasidagi alohida uylarda onalarning yordamchilari- «xolalari» ham yashaydi. Ular dam olish kunlari «ona» kasal bo’lib qolganda, yoki biror ish bilan uydan ketganda «ona» ning o’rnini bosadilar. Qishloqchani direktor boshqaradi. U qishloqchadagi alohida uyda oilasi bilan birga yashaydi. Direktorlik vazifasidan tashqari u qishloqchadagi barcha bolalarga ota va erkak kishining namunasidir. Albatta, qishloqchada boshqa erkak kishilar - direktor o’rinbosari, usta, haydovchi, xavfsizlikni ta’minlash xodimi ham mavjud. Shu bilan birga qishloqchaning faoliyat ko’rsatishida psixologning ishiga alohida e’tibor beriladi. U ham bolalarga, ham «ona» larga, ham xodimlarga psixologik yordam ko’rsatadi.

www.arxiv.uz Mehribonlik uylari psixologinig shaxsiy fazilatlari Mehribonlik uylari shunday tarbiyaviy muassasadir-ki, ularda ishlaydigan psixolog chuqur bilimlar bilan bir qatorda ma’lum bir shaxsiy sifatlari ancha rivojlangan bo’lmog’i lozim. Bunday xususiyatlar qatorida quyidagilar asosiy o’rin tutadi: 1. Bolani sevish. 2. Odamlarga bo’lgan qiziqish. 3. Psixologik muvozanatni saqlay olish. 4. Qiyinchiliklarga bardosh berish. 5. Jamiyatda yashashni, nimanidir olib, nimanidir berishni bilish. 6. O’rganishni bilish. 7. Realizm, hamma narsaga reallik nuqtai nazaridan qarash. 8. Bolalarga yoqishni bilish. 9. O’z-o’zini yaxshi anglash va his etish. 10. Ichki kuch-quvvatga ega bo’lish. 11. Muloqatchan bo’lish. 12. Yaxshi salomatlikka ega bo’lish. 13. Optimist va hazilkash bo’lish. Ota-onasi mehridan mahrum bo’lgan bolalar bilan ishlashga kirishishdan oldin psixolog o’zidan ana shu sifatlarni qidirib ko’rmog’i lozim. Topsa - yaxshi! Topolmasa-chi? Unda izlansiz. Albatta, ota-onaning chin mehriga bo’lgan chanqoqni hech qanday sun’iy yo’l bilan qondirib bo’lmaydi. Psixolog esa bolalarning psixologik jihatdan normal rivojlanishini ta’minlashi kerak. Turli tuman bolalar muassasalarida psixolog olib boradigan ishlarning mazmuni ularga xos xususiyatlarning qisqa analizi shuni tasdiqlaydiki, haqiqatdan ham psixolog faoliyati muassasa turiga ko’ra farqlanadi.

www.arxiv.uz Amaliy psixolog maktabda qanday psixolog kerak ? Nazariy psixologiyadan amaliy psixologiyagacha bir qadam, lekin uni amalga oshirish juda qiyin. ( Ikki nazariy psixologlarning suhbatidan). Haqiqatdan ham, maktabga qanday psixolog kerak? Qiziq savol. «Har-xil» psixologlar mavjudmi? Ha albatta! Har hil kasblar, ularga mos har xil psixologlar mavjud. Maktabda o’zlarini psixolog deb hisoblaydigan insonlar bilan uchrashganingizda, har-xil insonlarni ko’rishingiz mumkin. Sizning ko’z oldingizda kam gap hech bilan qo’shilmaydigan, uncha o’ziga tortmaydigan inson ko’rinishi mumkin. Shu bilan birga, hamma bilan chiqishib ketadigan, xushchaqchaq, sergap, chiroyli inson ko’rinishi ham mumkin. Natijada siz har-xil taassurot olasiz. Kutilmagan va eng yoqimli taasurotlar olishingiz mumkin. Biroq barcha insonlar har-xil kasbga, har-xil bilimga va har-xil kasbiy x ulq - atvor usullariga ega bo’lsalar-da,o’zlarini psixolog deb sanaydilar. Ba’zan «qancha inson lar mavjud bo’lsa, shuncha psixologlar mavjud», - deb ham aytishadi. Psixologiya - muallif kasbi bo’lib, unda insonning indivudualligi, ichki ruhiy dunyosini translyastiya qilish qobiliyati namoyon bo’ladi. Bulardan tashqari, har bir psixologning individual kasbiy stilistika muammosi mavjud. U qanday mavzuni tanlaydi? Kasbidagi uning qiziqishlari qanday? Umuman, u nima uchun psixologiyaga kelgan? U nima bilan shug’ullanishni istaydi. Ishda qanday usulni afzal ko’radi? Qaysi yoshdagi mijozlar bilan ishlash afzal? Har-xil psixologlarning ishdagi farqi, nafaqat har-xil psixologlarning shaxsiy xususiyatlari bilan bog’liq bo’lib qolmay, «psixologiya» deb nomlangan umumiy kasbiy sohadagi 4 nafar psixologik kasblar yotishi bilan ham bog’liqdir. Ular: nazariy psixologiya, eksperimental psixologiya, amaliy psixologiya va psixokorrekstiya.

www.arxiv.uz Nazariy psixologiyada amaliy psixologiya bilan bog’liq bo’lmagan fikrlar kurashi davom etadi: eski nazariyalarning barbod bo’lishi va yangilarining shakllanishi g’oyalar, ilmiy maktablar va yo’nalishlarning bir-biriga qarshi chiqishi, tafakkurning yangi usullari va mantiqning vujudga kelishi, taraqqiyotning eski qonunlari ochilishi. Nazariy psixologiyada inson psixikasi anotomik kesimlarda o’rganiladi, ya’ni psixologik ko’rinishining jarayonlari, funkstiyalari turlari sifatida o’rganiladi. Nazariy psixologiya maktab amaliyoti ehtiyojlarini qondirishga bevosita maslahat qilmasada, u jamiyatga shuning uchun kerakki, unda inson tafakkuri kuchlarining o’ziga xos o’yini sodir bo’ladi. Nazariy psixologiya maktabga to’g’ridan - to’g’ri ta’sir ko’rsatmasa-da, «maktab g’oyalari» ning shakllanishiga ta’sir ko’rsatadi: o’quvchiga munosabat, ta’lim va tarbiya konstepstiyalarini ishlab chiqish, maktabning boshqa jamoat tashkilotlari bilan hamkorligi maktab ta’limi rivojlanadigan yo’nalish bo’yicha jamiyatning diniy va qadriyatlar tizimini ishlab chiqish. Eksperimental psixologiya akademik institutlarda ko’proq insonning psixik hayoti haqidagi fikrlarni yig’ish va umumlashtirishga yo’nalgan. Umuman, eksperimental psixologiyadagi faktlarni yig’ish faqat amaliy ehtiyojlar uchungina emas, balki nazariy psixologiyaning rivojlanishi uchun ham maslahat qiladi. Eksperimental psixologiya hayot va amaliyotdan uzoq bo’lgan laborotoriya sharoitida o’rganiladi va nazariy g’oyalarni tasdiqlash uchun maslahat qiladi. Nazariy va eksperimental psixologiyada amaliyotdan uzoq bo’lgan, fanga qiziqqan, aqli va xarakteri o’ziga xos bo’lgan insonlar ishlaydi. Amaliy psixologiya bo’lsa inson mehnat faoliyatining har-xil sohalariga maslahat qiladi, jumladan tibbiyot psixologiyasi, pedagogik psixologiya, biznes psixologiyasi va h o k a zo. Amaliy psixologiyaning har bir yo’nalishida o’ziga xos metodlari, usullari mavjud. U yoki bu mehnat turida ish olib boruvchi psixolog uning o’ziga xosligi va atamalari bilan tanish bo’lishi kerak. Masalan, pedagogik psixologiya sohasida ishlaydigan psixolog maktab o’qituvchisi mehnatidan chuqur xabardor bo’lishi, qiyinchiliklari va muammolarini bilishi, maktab hayotini,

www.arxiv.uz o’quvchilarni yaxshi bilishi zarur. Amaliy psixologning muvaffaqiyatli ish olib borishida pedagogik jamoaga qo’shila olishi va ular tomonidan ijobiy qabul qilinishi muhim omil hisoblanadi. Psixologiyadagi psixopraktika yo’nalishi hayotimizda har doim mavjud bo’lgan, so’nggi vaqtlarda bu yo’nalishga qiziqish ortdi. Bu insonning psixik holatini boshqarishga, uning psixik kuchlarini takomillashtirishga va rivojlantirishga psixotexnik mashqlar tizimi bilan bog’liq. Respublikamizda sharq psixopraktikasi hamda g’arbda yaratilgan hamda moslashtirilgan psixoterapevtik dasturlar (geshtaltterapiya, psixodramma, transakt analizi, neyrolingvistik programmalashtirish va boshqalar) keng tarqalgan. Psixopraktika har bir turining asosida inson hayotiga yaqin bo’lgan holat ma’lum konsteptual tamoyillar tizimi yotadi va ular muallifning shaxslararo munosabati va hayotni kuzatishlari asosida sodda shaklda bayon etiladi. Asosiy muammo bo’lmish maktabga qanday psixologiya kerak degan savolga to’xtalamiz. Maktab psixologi maktabga ko’proq foyda keltirishi va murakkab maktab vaziyatlari, hayotiy vaziyatlarda o’qituvchilar, o’quvchilar va ota-onalarga yordam bera olishi uchun qanday kasbiy pozistiyani egallashi kerak? Bu haqda birgalikda o’ylab ko’ramiz. Tasavvur qiling, maktabga nazariyotchi, akademik psixolog yoki ekperimentator keldi. Qanday holat yuz beradi? Nazariyotchi psixolog ta’lim va tarbiyaning mavhum, nazariyaga asoslangan konstepstiyasini yaratadi, maktabda seminarlar tashkil qiladi, har bir o’qituvchiga o’qib chiqish uchun ilmiy adabiyotlarning uzun ro’yxatini tavsiya etadi, pedagogik jamoaga murakkab nazariy ma’ruzalar o’qiydi. Ko’p o’tmasdan nazariyotchi psixolog «oliy psixologiya»ga befarq bo’lganligidan o’qituvchilardan xafa bo’ladi, o’qituvchilar bo’lsa sekin asta psixolog bilan muloqatdan qocha boshlaydi, chunki ular bu «oliy psixologiya» o’qituvchi mehnatiga tegishli emasligini tushunadilar. Nazariyotchi psixologning maktabni kichik psixologiya institutiga aylantirishga urinishi muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. O’qituvchilar maktabga psixologiya kerak emas degan xulosaga keladilar. (Har-xil psixologiyalar mavjudligi haqidagi fakt o’qituvchilarga tanish emas).

www.arxiv.uz Psixolog bo’lsa psixologik g’oyalarni targ’ib qilishga hali maktab tayyor emas, degan xulosaga keladi. Bu vaziyatda nazariy psixologiya va maktab o’rtasida bog’lanish bo’ladi. Boshqa vaziyatni qarab chiqamiz. Maktabga eksperimentator-psixolog ishlash uchun keldi. U o’zining «ishchi muammosini» tanlaydi, tadqiqot obe’ktini aniqlaydi, ekperiment tashkil qiladi, murakkab diagnostik metodikalarni va boshqa metodikalarini qo’llaydi, eksperimental material yig’adi, ularni qayta ishlaydi va psixologik jurnalga maqola yozadi. Ko’pincha o’quvchilar va o’qituvchilar ishtirok etgan tatqiqot ishlari haqida ma’lumot berilmaydi. Agar psixolog eksperimentator tadqiqot natijalari bo’yicha maktabda ma’ruza qilsa-da, ko’proq «taraqqiyot darajalari, tadqiqot metodlari», «korrekstion bog’lanishlar» haqida to’xtalib o’tadi. Bunday tahlilda o’qituvchilar o’zlari haqida hech narsa bilib olmaydilar, o’zlarini «tajriba o’tkazuvchi quyonlar» sifatida foydalanganliklarini his qiladilar. Psixolog o’qituvchilar va o’quvchilar bilan shaxsiy aloqa o’rnatmaydi. Natijada o’quvchilar va o’qituvchilar eksperimental tadqiqotlarda ishtirok etishdan qocha boshlaydilar, chunki ular bularning bari o’quvchilarga yoki maktab ma’muriyatiga kerakligini tushunadilar. Ular: «Biz inson sifatida psixologga kerak emasmiz. Biz unga faqat eksperiment o’tkazish uchun kerakmiz»,- deya boshlaydilar. Keyin nima bo’lishi mumkin? Oxirida psixolog bu maktabdan ketadi, eksperiment o’tkazishga qulayroq boshqa maktabni izlaydi: uning faoliyati kengayib boradi, maktablar bo’yicha qiyosiy tahlil qilish uchun imkoniyatlar kengayadi. Maktabga qanday psixolog kerakligi xaqidagi savol hamon ochiq qolmoqda. Eksperimental psixologiya ham, sof nazariy psixologiya ham maktabga kerak emas. Qanday psixologiya maktabda yashab ketadi? Qanday psixologiyani maktab o’zining yaxshi yordamchisi sifatida quloch ochib kutib oladi? Maktabga pedagogik professional sohaga maslahat qiladigan amaliy psixologiya yo’nalishi hisoblanmish, amaliy pedagogik psixologiya kerak. Psixologiya tavsiyalari, yordami, qo’llab- quvatlashi bilan o’qituvchilar va

www.arxiv.uz o’quvchilarning hayotiga to’liq kirib borishi kerak. Sinflarning bo’linishi, dars jadvalini tuzish, o’quvchilarga individual yondashuv, ta’lim, o’quvchi va o’qituvchilarning shaxsiy muloqati, bolalarning qobiliyatlarini baholash, korrekstion ishlar, maktabdagi nizolar va ularni boshqarish ota-onalar bilan suhbat va boshqa ko’pgina savollarni psixolog hal qilishi lozim. Bulardan tashqari, o’qituvchi mehnatining juda og’irligi va o’quvchilarda ma’lum his tuyg’ularning mavjudligi sababli maktabda psixopraktikaning u yoki bu texnikasi - o’qituvchilar va o’quvchilarning ish qobiliyatini oshirishi uchun, reakstiya (charchoq va qo’rqinch holatlarini yo’qotish) mashqlarini qo’llash darkor. Maktab psixologi - bu o’qituvchilar bilan kirisha oladigan pedagogik jamoa tomonidan tan olingan, ota-onalar va o’quvchilar orasida kasbiy obro’ga ega bo’lgan psixolog amaliyotchidir. Unga maktab hayoti yaqin va tushunarli, u ko’pgina psixologik-pedagogik jamoalar bilan shug’ullanishga psixodiagnostik va psixokorrekstion ish metodlarini egallashga tayyor. Boshqacha so’zlar bilan aytganda, maktab psixologi bu har tomonlama etuk, bilimli, universal inson. Agar psixolog nazariyotchi - psixologlarning seminarlariga doimo qatnashib, turli xil psixologik assostiastiyalarga a’zo bo’lsa, bularning bari uning mutaxassis sifatida o’sishiga, maktab hayotidagi odatiy faktlarga yangicha qarashning shakllanishiga olib keladi. Maktab psixologi nashr qilingan ishlarni o’qib, eksperimental tadqiqot natijalari bilan qiziqib tanishishi mumkin. Maktab amaliyotiga yaqin faktlarni bilish dunyoqarashni kengaytiradi, maktabdagi ishlarni va o’z muvaffaqiyatlarini to’g’ri baholash imkoniyatini beradi. Shunday qilib, psixologiya maktabga kerak. Qanday psixologiya degan savol tug’iladi? Turli psixologiya sohalaridan maktabda amaliy psixol o giya va psixopraktika ko’proq kerak. Nazariy va eksperimental psixologiya maktabga emas, maktab psixologiga mutaxassis sifatida o’sishi uchun kerak. Psixologik kasbda qanday qilib o’z o’rnini topish mumkin

www.arxiv.uz Psixologik fakultet talabalari va yosh maktab psixologlariga ko’p muhim savollar berishadi, bu savollarga bir xil javob berish mumkin emas. Psixologiyada individual maslahat berish yoki guruhiy treninglar o’tkazish bilan shug’ullanish yaxshimi? - Ota-onalar o’qituvchilar va o’quvchilar bilan muloqatda yumshoq bo’lgan yaxshimi yoki qat’iy turgan yaxshimi? - Menga ko’proq qaysi psixotexnika to’g’ri keladi: «geshtaltterapiyami, psixodrammami yoki tana terapiyasimi? - Qaysi yosh davri bilan shug’ullanganim yaxshi: kichik maktab o’quvchilari, o’smirlar, o’spirinlar ? - Qaysi muammoni tanlaganim yaxshi? -O’zim bir necha marta turmushga chiqib, hozir ajrashib, yolg’iz yashayotgan bo’lsam, oilaviy juftlarga maslahat bera olamanmi? - O’zimning bolalarim yo’q bo’la turib (bo’lmasa ham kerak), ota- onalarga farzandlar tarbiyasi bo’yicha maslahatlar bera olamanmi? - Agar uyda turmush o’rtog’im bilan doimo urishib, shaxsiy muammolarni to’g’ri hal qilishni bilmasdan turib, o’qituvchi va o’quvchilar orasidagi nizolar bo’yicha maslahatlar bera olamanmi? - Sizda uyingizda, ishingizda hammasi joyidami? Hozirgi vaqtda psixologlar kam bo’lganligi uchun maktab psixologi universal mutaxassis bo’lishi va barcha ishlarni bajara olishi kerak. Har bir psixolog o’zining qobiliyatlari va individual psixologik xususiyatlari negizida o’zini kasbiy va shaxsiy aniqlashi, individual tanlash muammosini hal qilishi mumkin. Tabiat va taqdir har bir insonga va har bir psixologga yuz, tana, ovoz, ruh, aql, temperament, xarakter, energiyani sovg’a qilganki, ularning bari konkret insonning «rang, tovush, ta’m va hid» ini, uning psixoenergetik atmosferasini tashkil qiladi. Psixolog foydali va muvaffaqiyatli bo’lishi uchun o’zini «qo’l ostidagi ish quroliday» bilishi kerak. Maktab psixologining individual yoki guruhiy

www.arxiv.uz ish usulini tanlashi. Albatta, maktabda ikkala usul bilan ham ishlashga to’g’ri keladi, lekin tanlash imkoniyati mavjud bo’lsa, sizning individualligingiz uchun qaysi usul ko’proq mos keladi, siz qaysi usulda kuchli ekanligingizni qanday tushunish mumkin. 30 yoshlardagi maktab psixologi o’qituvchilar va o’quvchilar bilan guruhiy treninglar o’tkazadi. Umuman treninglar muvaffaqiyatli o’tadi, lekin mashg’ulotlardan so’ng kuchli charchoq sezadi, kasal bo’lib qoladi. Uning fikricha, o’zini yomon his qilishi ishi bilan bog’liq. Nima uchun? Haqiqatdan ham ayol psixologning fikri to’g’ri bo’lib, unda hayotiy tonusning pasayib ketishi u ko’p shug’ullanadigan psixologik ish usuli bilan bog’liq. Kuzatishlardan ma’lum bo’lishicha, «inson - inson» sohasida ishlaydigan mutaxassislarda, psixologiya ham ana shu fanlar sohasiga kiradi, individual yoki guruhiy ish usuliga layoqat mavjud bo’ladi. Agar siz tabiatan guruhiy ishlarni yoqtirsangiz, charchamasdan a’lo darajada ma’ruzalar o’qiysiz, uzoq davom etadigan seminar va treninglar o’tkazasiz, individual konsultastiyalar bo’lsa, sizda bir muncha qiyin kechadi, ko’p energiya kuch talab qiladi. Agar siz individual ishga layoqatli bo’lsangiz, faoliyatning guruhiy turlarini uncha yoqtirmaysiz. Mijozingiz bilan individual munosabatda bo’lishni afzal ko’rasiz. «Sizning individualligingiz» mashqi «Psixolog - individual» va «psixolog guruhchilar» qanday xususiyatlarga ega degan savolga javob beramiz?» Guruhiy treninglarda muvaffaqiyat qozonasiz, agar siz: -ochiq, serharakat inson bo’lsangiz, -nutqingiz yaxshi, o’z fikrlaringizni oson va aniq bayon eta olsangiz, savollarni to’g’ri tushunib, ularga tez javob topa olsangiz:

www.arxiv.uz -vaziyatni tez va aniq his qilsangiz, tez moslasha olsangiz, tez qaror qabul qila olsangiz: - yuqori energetik kuchga ega bo’lsangiz, auditoriyani qiziqtira olsangiz, artistlik qobiliyatingiz mavjud bo’lsa: -guruh bilan besh kun qatorasiga 8 soatlab ishlay olasiz va bu sizni charchatmaydi, aksincha uning kundan-kunga «yonib», ishlashidan «huzur olasiz». -agar siz o’zingizni sevsangiz, o’zingiz haqingizda bemalol gapirsangiz, har qanday qiyin savolga javob berayotganda ham o’zingizga qat’iy ishonsangiz, bahsga jon deb kirishib, unda har doim engib chiqasiz - agar siz diqqat markazida bo’lishni yoqtirsangiz: - agar siz tashkilotchilik qobiliyatiga ega bo’lsangiz va «odamlarni orqangizdan ergashtira olsangiz» Individual konsultastiyalarni yaxshi o’tkazasiz, agar siz: -xotirjam, muvozanatli inson bo’lsangiz: -sekin, muloyim gapirsangiz: -suhbatdoshingiz kayfiyatidagi arzimas o’zgarishni seza olsangiz, o’zingizni «ikkinchi darajali» deb hisoblab, uning individualligiga moslasha olsangiz: - ishonch qozona oladigan, ochiq ko’ngil, mehribon, «da’volovchi» ko’rinishingiz bo’lsa, - insonlar bilan cuhbatlashganda, yaqinlik hissini yarata olsangiz: - shoshmaysiz, hamdard bo’lib, tinglay va jim tura olasiz. Maktab psixologining individual uslubi Psixolog maktabda o’zini qanday tutishi kerak: qattiq qo’lmi yoki yumshoqmi? Vaziyatga bog’liq ravishda, o’zining va sherigining maqsadiga ko’ra psixolog qattiq qo’l va yumshoq bo’lgan turli uslublarni egallashi lozim. Psixolog tanlash imkoniyatiga ega bo’lganda, o’z individualligidan kelib chiqib, ish tutishi kerak. «O’zingizni tanlang» mashqi

www.arxiv.uz Agar siz yumshoq, ko’nikuvchan, uyatchan bo’lsangiz, vaziyat buni talab qilsa-da, qattiq qo’l bo’lishingiz qiyin kechadi. Sizga bu yoqmaydi. Natijada siz ta’sir qilishning kuch ishlatish usulidan foydalanganingiz uchun o’zingizni aybdor hisoblaysiz va ko’p charchaysiz. Sizga o’zini ko’rsatishning to’g’ridan to’g’ri kuch ishlatish usullari emas, yumshoq, diplomatik, kelishuvchan, «ayyor» uslublari mos keladi. Shuni yodda tutish kerakki, faqat yumshoq uslubni qo’llasangiz, guruh ta’siriga beriluvchanlik «xavfi» paydo bo’ladi. Agar siz to’g’ri, kuchli, hukmron inson bo’lsangiz, sizga kuch ishlatish uslubi ko’proq mos keladi. Siz har qanday vaziyatda engib chiqasiz, vaqtida o’zingizni to’xtatishni bilasiz. Birinchidan, siz insonga ta’sir qilib, unga «psixologik zarba» berishingiz mumkin. Ikkinchidan, muloqat bo’yicha kuchli suhbatdoshni uchratsangiz, siz yanada kuchli bo’lishga harakat qilasiz. Shuni ham ta’kidlash joizki, qattiq qo’llik uslubi guruh ishtirokchilarining ijodini pasaytiradi, o’zini ko’rsatish erkinligini pasaytiradi. «Ish texnikasini tanlash haqida» Ish texnikasini tanlash haqidagi savol bir muncha murakkab bo’lib, har qanday psixoterapevtik texnikada o’z uslubini aniqlash mumkin va o’z kasbiy qobiliyatlari, qiziqishlarini ifodalash mumkin. «O’z ish texnikasini tanlash haqida gap ketganda, ikki omilni hisobga olish darkor. Birinchidan: g’arb psixoterapevtik texnikalari, Vatanimiz psixopraktikasida endi tarqala boshladi, shuning uchun u yoki bu yo’nalishdagi amaliyotchi psixologlarning yuqori kasbiy mahorati haqida gapirish erta. Ikkinchidan, psixopraktika shunchalik ko’p qirrali va har xilki yosh psixoterapevt mijozning muammolaridan kelib chiqib, har xil texnikalarni birgalikda qo’llaydi. O’z ishida psixoanalizni yoqtiradigan psixologlar transakt analiz bo’yicha unchalik yaxshi ishlamaydi, psixodrammaga qiziqadiganlar muloqot treningi guruhlarini zo’r bazo’r o’tkazadilar. Urinib ko’rish va xato orqali «o’z texnikasini» topish mumkin. O’zingizni kuchli va bo’sh jihatlaringizni o’rganing, imkoni

www.arxiv.uz bo’lsa, psixologik seminarlarga qatnashing, «bu meniki» deb his qiladigan vaqt keldi. Asosan qaysi yoshdagilar bilan ishlash afzal Maktabda asosan qaysi yoshdagilar bilan ishlashni tanlash ham muammo. Maktab psixologi maktabda o’qituvchilar bilan ham, barcha yoshdagi o’quvchilar bilan ham ishlaydi. Lekin kuzatishlardan ma’lum bo’lishicha, ba’zi psixologlar boshlang’ich sinf o’quvchilari bilan suhbatlashishni yoqtirishadi, boshqa birlari o’spirinlarning «tilini tez topadi», uchinchi birlari yuqori sinflarga kirib «yo’qolib ketadilar», to’rtinchilari o’qituvchilar bilan suhbatlashishni qoyillatadilar. Psixolog o’zining ichki psixologik yoshiga mos bolalar bilan mulo qo t qilishga intiladi . P sixologiyada insonni n g haqiqiy yoshi (pasport yoshi) farqlanadi. Insondagi bu ikki yosh ko’pincha bir - biriga mos kelmaydi. Men 16 yoshman «Ruh haqidagi fanda» yosh hissi tushunchasi meni doim hayron qoldiradi , M en ko’pincha yoshi m ni esdan chiqarib qo’yaman , bu savolga javob berish uchun doim o bu yil nechanchi yil ekanligini so’rayman , o’zim tug’ilgan yilni eslayman va arifmetik hisoblashlar bilan shug’ullanaman. Sizni ng yoshingiz nechada? A. Kronik(35-40 yoshlarda n yoshgan) A. Kronik va uning xodimlari 21 dan 44 yoshgacha pasport yoshi bo’lgan 83 nafar inson lar bilan maxsus tadqiqot o’tkazdilar. Taxminan 55 % sinaluvchilar o’zlarini yosh deb hisoblaydilar, respondentlarning 20 % o’zlarini katta deb hisobladilar, faqat 25% respondentlar o’z yoshini pasport yoshi bilan bir xil ko’rsatdilar. Sizning psixologik yoshingiz nechada? Uni «psixologik yosh» testi yordamida aniqlashga urinib ko’ring. Ushbu metodika o’z hayotiy potenstialingizni qanchalik to’liq amalga oshirganingizni baholaydi. «Psixologik yosh» testi O’tmish, hozirgi, kelajak, hayotingizni tasavvur qiling. Qaysi yili tug’ildingiz?______ Necha yoshgacha yashamoqchisiz?_______

www.arxiv.uz (haqiqiy baho berishga harakat qiling). Jadval yordamida hayotingizdagi har besh yilga baho bering, bunda sog’ligingiz: muhim jamoat topshiriqlari, yaqin kishilar, do’stlar bilan muloqat, shaxsiy va kasbiy faoliyat bilan baholanadi. Har besh yil 10 balli sistemada baholanadi: 10 ball- maksimal baho: 1-minimal baho. Esingizda tuting, har besh yil faqat bir baho bilan baholanishi mumkin, unga «+» belgisini qo’yishingiz mumkin, masalan 21- 25 yoshlar orasidagi besh yillik 6 ball bilan baholanadi, deylik. Gorizontal chiziq bo’yicha «21- 25» orasiga hamda vertikal bo’yicha 6 chiziq orasiga «+» belgisini qo’yasiz. Agar siz jadvalni to’ldirgan bo’lsangiz hisoblab chiqing. 1. O’tmish va kelajakdagi besh yilliklar bo’yicha umumiy ballni toping. 2. O’tmishdagi besh yilliklar uchun necha ball qo’yganingizni hisoblang. -Agar siz 30 yoshda bo’lsangiz «1-5» dan to «26-30» gacha bo’lgan besh yilliklarni hisoblash kerak. -Agar siz 31 yoshda bo’lsangiz «1-5» dan «26-30»gacha bo’lgan 5 yilliklarni oling. «31-35» oraliqdagi 5 yillikdan qo’ygan ballingizning 1/5 qismini oling. -Agar siz 32 yoshda bo’lsangiz «31-35» orasidagi 5 yillikdan qo’ygan ballning 2/5 qismini oling va h.z. 3. O’tmishdagi 5 yilliklarda olgan ballingizni barcha besh yilliklarda kelajakdagi ham qo’shgandagi ballga bo’ling. Olingan natija - hayotning ro’yobga chiqish ko’rsatgichi hisoblanadi (uni foizlarda tasavvur qilish qulay). Masalan , men 42 yo sh daman. O’tmishdagi besh yilliklarga qo’ygan ball 56.6 ni tashkil qildi, barcha besh yilliklar bo’yicha umumiy ball 108 ga teng. Hayotimning ro’yobga chiqarish ko’rsatkichi 0.524ga yoki 52.4 foizga teng. Hozirgi vaqtgacha o’z imkoniyatlarimning yarmisidan sal ko’pini ro’yobga chiqaribman. 4 . Psixologik yoshni bilish uchun hayotni ro’yobga chiqarish ko’rsatkichiga siz kelajakda yashamoqchi bo’lgan yosh ni ko’paytiriladi . Hosil bo’lgan son sizning ruhiy yoshingiz hisoblanadi.

www.arxiv.uz Masalan: Hayotni ruyobga chiqarish ko’rsatkichi 0.691 ga teng. Inson 80 yoshgacha yashashni rejalashtirgan. Uning pisixologik yoshi 55 ga teng. Albatta, hayotdagi fakt va hodisalar amaliy psixologiyadagi voqea va hodisalar bilan bir chiziq orqali bog’lanmagan. Agar sizni psixologik yoshingiz 55 yosh bo’lib, pasport yoshingiz 37 da bo’lsa, sizning tinglovchi va mijozlaringiz 55 yoshlardagi buvilar, ota-onalar va o’qituvchilardir. 55 psixologik yoshda bo’la turib, kichik maktab yoshidagi o’quvchilarga intilishingiz, ularga g’amxo’rlik qilish va qo’llab quvvatlash ehtiyojini amalga oshirishingiz mumkin. Shu bilan birga yuqori sinf o’quvchilari bilan suhbatga shoshilishingiz ham mumkin, chunki shaxsiy hayotiy tajribangizni ularga uzatishni chin dildan hohlaysiz. 1- jadval. Hayot yo’lini baholash. Hayot besh yillik lari Muhim voqealar bilan to’lalik darajasi. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1-5 6-10 11-15 16-20 21-25 26-30 31-35 36-40 41-45 46-50 51-55 56-60 61-65 66-70 71-75 75-80 81-85 86-90 91-95

www.arxiv.uz Sizning o’quvchilar, o’qituvchilar, ota - onalar bilan kasbiy va insoniy munosabatingiz bir xil psixologik yoshga asoslangan teng psixologik (1- sxemaga qarang), yoki «translir» bo’lishi mumkin. (2-sxemaga qarang). 11 psixologik III- sinf o’quvchisi yoshdagi psixolog 1- sxema. Teng psixologik yoshga asoslangan o’quvchi va o’qituvchining teng munosabati. 55 psixologik yoshga 10 sinf o’quvchisi ega bo’lgan psixolog 2- sxema. Psixologning o’smirga nisbatan «translir» munosabati.

www.arxiv.uz yuqori sinf o’quvchisi yoki katta psixologik yoshdagi ota- ona 11 psixologik yoshdagi psixolog 3.sxema. Maktab psixologining manipulyativ uslubi. Ishingizdagi vaziyatlarda tinglovchilaringiz uchun «mijoz» bo’lib qolmaslikka harakat qiling: o’zingizni ko’rsatishga harakat qiling, o’zingizni yuqori baholashga intiling. Kasbiy faoliyatingizda psixomanipulyativ vositalardan foydalanmang (3- sxemaga qarang). Agar ota-onalar va o’quvchilar bilan ishlaganda 3-sxemadagidek munosabatlarga kirishsangiz, anglangan va anglanmagan muammolaringiz ustida ishlashingiz zarur. Psixolog doimo o’z ruhini «tozalab» turishi kerak, chunki psixologning ruhi-bu uning ish «quroli» hisoblanadi. Qanday muammo bilan shug’ullangan afzal? Psixologlarga maktabda turli muammolar bilan shug’ullanishga to’g’ri keladi. Lekin har bir psixologning maktabda sevimli mavzusi yoki muammosi bo’ladi. Uni tanlash ko’p sabablarga bog’liq: Amaliy psixologning qiziqishlariga, mutaxassislik bo’yicha o’qilgan kitobga, kasbiy muloqat darajasiga, psixolog ishlaydigan maktab ehtiyojlariga, ma’muriyat, o’qituvchilarning buyurtmasiga bog’liq. «O’z muammosini» tanlashning ko’p omillarga bog’liqligiga qaramasdan, umumiy qonuniyatlar kuzatiladi. Psixologlar «o’z mavzularini» tanlashda ikki asosiy shartga amal qiladilar.

www.arxiv.uz Ko’pincha ular xarakterida va individual - psixologik portretida ortiqcha bo’lgan psixologik fenomenni o’rganishga intiladilar. - To’g’ri fikrlaydigan universitet bitiruvchisi tadqiqot predmeti sifatida o’quvchilarning tafakkur faoliyatini tanlaydi (m:, kichik maktab yoshidagi o’quvchilarda iste’dodni shakllantirish, o’smirlarning aqliy faoliyatini faollashtirish va boshqalar). Shu bilan birga ko’pchilik psixologlar shaxsiy individualligini, xarakterini, shaxsini qiziqtiradigan muammolar bilan shug’ullanishga intiladilar. - Bo’sh, ziyoli, ko’ngilchan, qat’iyatsiz o’spirin-maktab psixologi o’z qiziqishlarining predmeti sifatida boshlang’ich sinf o’quvchilarida irodaviy mexanizmlarni shakllantirishni tanlaydi. Bu nimadan dalolat beradi? Aniq maslahat berish qiyin «o’z muammoingizni» tanlash haqida o’ylang va bir qarorga keling. Psixolog ishining bolalar muas sasalariga ko’ra xususiyatlari Turli ta’lim – tarbiya muassasalarida bugun psixolog yangilik emas. Psixologlarning ta’lim tizimida faoliyat ko’rsatib kelayotganlariga ancha bo’ldi. Biroq xaligacha ko’pchilik bu soha mutaxassislari ishiga biroz shubha aralash nazar bilan qarashmoqda. Bunga ma’lum ma’noda psixologlarning o’zi ham aybdor. Ular o’z faoliyatlarining, o’z yordamining qanchalik muhimligini, yosh avlodni barkamol insonlar qilib voyaga etkazishda ularning ishtiroki zarur ekanligini ko’rsatib, ifodalab bermayaptilar. Buning asosiy sabablaridan biri, bizning fikrimizcha, psixologlarning o’z faoliyatida ta’lim tarbiya muassasalari harakterli xususiyatlariga etarlicha e’tibor bera olmayotganliklari, muassasaning o’ziga xos xususiyatlariga moslasha olmayotganliklaridadir. Turli yoshdagi, jinsdagi ma’lumot va e’tiqod darajasidagi odamlar bilan psixolog bir xil metod va usul orqali ishlamas ekan nima uchun turli ta’lim - tarbiya muassasalarida olib boradigan faoliyati o’zaro farqlanmaydimi? Turli muassasa bu turlicha sharoit, turli muassasa-bu rivojlanishi jihatdan turlicha bo’lgan bolalar. Shunday

www.arxiv.uz ekan, turli xil muassasalarda psixolog yagona qolipga solingan yo’ldan borishi mumkinmi? Bizningcha mumkin emas. Shundan kelib chiqib turli tuman bolalar muassasalarida psixolog olib boradigan ishning bir – biridan farqi, o’ziga xos va takrorlanmas xususiyatlariga e’tiboringizni qaratmoqchimiz. Biz qisqacha tarzda psixologning maktabgacha tarbiya muassasalarida olib boradagan ishlari, umumiy o’rta ta’lim maktablarida va mehribonlik uylarining tarbiyalanuvchilari bilan amalga oshiradigan ishlarning ayrim jihatlari haqida to’xtalib o’tamiz. Psixologning maktabgacha tarbiya muassasalaridagi o’rni va vazifasi Maktabgacha tarbiya muascasalarining tarbiyachilari psixolog yordamiga muhtojmi? So’nggi yillarda maktabgacha tarbiya muassasalarimizda psixologik maslahat ommalashib bormoqda. Ayni vaqtda maxsus maktabgacha tarbiya muassasalarida mini- listey yoki listey boTo’g’ri chalarda, balki oddiy tuman bolalar boTo’g’ri chalarida hamma amaliy psixologlar faoliyat ko’rsatmoqdalar. Yurtboshimizning tashabbusi bilan ishlab chiqilgan «SoTo’g’ri lom avlod davlat dasturi» da 1 yoshdan 6 yoshgacha bo’lgan bolalarning salomatligini mustahkamlash tarbiyasini To’g’ri ri tashkil qilish masalasiga ko’proq ahamiyat berish zarurligining ta’kidlanishi maktabgacha tarbiya muassasalarida psixologning ahamiyatini oshiradi. Zero, salomatlik tushunchasi nafaqat jismoniy, balki ayni bir vaqtda ruhiy salomatlik birligini anglatadi. Prezidentimiz I.A. Karimov ta’kidlaganlaridek, «SoTo’g’ri lom avlod deganda shaxsan men, eng avvalo, soTo’g’ri lom naslni, nafaqat jismonan baquvvat shu bilan birga ruhi fikri soTo’g’ri , imon e’tiqodi butun, bilimi, ma’naviyati yuksak, mard va jasur, vatanparvar avlodni tushunaman». Yaqin-yaqinlargacha boTo’g’ri cha psixologi o’ziga xos noyob hodisalardan biri edi. Psixolognig bir turdagi muassasalardagi vazifa va faoliyat yo’nalishi aniq ko’rsatilmagan edi. Eng muhimi, psixologlarning o’zi uchun ham bu front – bu tarmoqda qanday hodisa va muammolarga duch kelish mumkinligini

www.arxiv.uz aniq ravshan tasavvur etishga qiynalar edilar. Shuning uchun, hatto ularning o’zlarida ham «O’zi psixologga zarurat bormikan?» degan gumon paydo bo’lardi. Hozir ham ayrim boTo’g’ri cha psixologlari muassasada o’z o’rinlarini topolmay qiynalayaptilar. Shuning uchun ular boTo’g’ri chadagi o’z faoliyatlarining dastlabki bosqichini odatda metodikalar orqali bolalarni diagnostika qilishdan boshlaydilar. Shubhasiz, bu juda samarali faoliyat yo’nalishi. Bunda bolalarning umumiy rivojlanish darajasi aniqlanadi va mavjud muammolar ko’zga tashlana boshlaydi. Biroq diagnostika va uning natijalarini qayta ishlash ancha ko’p vaqt talab qilingani uchun bolalarning muammolari bilan shuTo’g’ri ullanishga vaqt deyarli qolmaydi. Shuning uchun mutaxassislar maktabgacha tarbiya muassasalarida faoliyat ko’rsatayotgan psixologlarga ishni dastlab unga yordam so’rab murojaat qilgan ota - ona va tarbiyachilarning murojaatini o’rganishdan boshlashni tavsiya etadilar . Maktabgacha yoshdagi bolalar ota - onalari va tarbiyachilarining psixologga qiladigan murojatlari uning mazmuni va xarakteri xususida risolamizning navbatdagi bo’limida batafsil to’xtalamiz . Ishonamiz, ushbu murojaatlarni o’rganib, ularga o’z vaqtida javob berishi bilan psixologlar o’zini qanchalik kerakligini isbotlay oladilar. Maktabgacha tarbiya muassasalari bolalari ota - onalari va tarbiyachilarining psixologga qiladigan murojaati So’nggi yillarda mutaxassislar shunday fikrdaki, ota-onalarning psixologga qiladigan murojati biroz o’zgarib, aniqroq xarakter kasb etdi. Oxirgi paytlarda ota - onalarning amaliy psixolog yordamiga bo’lgan qiziqishi ancha ortdi. Psixologning oldiga konsultastiya uchun keladigan ota - onalar sonining ortishi buni isbotlab turibdi. Ehtimol, ota - onalar sekin-sekin bola xulq - atvoridagi ko’p narsalarga o’zlari sababchi ekanliklarini tushuna boshlaganliklari, his qila boshlaganliklari tufayli ularda psixologik maslahatga bo’lgan qiziqish ortib bormoqda. Balki psixologik maslahatning xalq ta’lim tizimida ommalashishi va ilmiy ommabop

www.arxiv.uz adabiyotlarning ko’payib borayotgani ularni o’z farzandiga boshqacharoq qarashga majbur qilayotgandir? Xullas, nima bo’lganda ham psixologning yordamiga bo’lgan ongli ehtiyoj asta sekin bo’lsa ham o’sib bormoqda. Maktabgacha tarbiya muassasalarining psixologlari amaliyotida asosan ota - onalarning quyidagi bir necha guruhdagi murojaati uchraydi: 1. Birinchi guruh murojaatlari «muammoli murojaat» emas. Ular bilish xarakteriga ega. Ota - ona bolaning psixik rivojlanishini nazorat qilish kerakligini tushunib, psixologga farzandlarining psixik va aqliy rivojlanish darajasini aniqlab berish iltimosi bilan murojaat qiladilar. Bunday murojaatlarning ko’payishiga shubhasiz, birinchidan, so’nggi yillarda respublikamizda maktabgacha yoshdagi bolalik muammolariga, umuman bolalarning salomatligiga alohida etibor bilan qaralayotgani: Ikkinchidan, maktabgacha yoshdagi bolalikning inson shaxsi shakllanishi va aqliy rivojlanishidagi ahamiyati haqidagi ilmiy ommabop kitoblar, gazeta - jurnallar maqolalari, maxsus televizion ko’rsatuvlarning ko’payib borayotganligi sababchidir. Bunday turdagi murojat bilan kelgan ota-ona aslida ko’pincha psixologdan bola normal rivojlanayotganligini tasdiqlatish uchun keladilar. Shuning uchun ular psixologning ta’kidlarini, maslahatlarini odatda etibordan chetda qoldiradilar. Ota - onalarning o’z bolalari psixik rivojlanish darajasini aniqlashga bo’lgan ishtiyoqi ortishining yana bir sababi talim tizimining murakkablashishi, turli o’quv muassasalari - listeylar, gimnaziyalarning paydo bo’lishidir. Ta’lim tizimidagi o’zgarishlar ta’sirida ko’plab ota - onalar farzandlarini talimga ancha erta tayyorlab borish kerakligini anglay boshladilar. Shu tufayli bo’lsa kerak, bolani 6 yoshdan maktabga berish muammosi bilan murojat qiluvchi ota - onalar ancha ortdi. Psixologning bola 6 yoshdan maktabga borishi uchun uning qaysi bilish jarayonlarini rivojlantirish kerakligi haqida bergan maslahat va ko’rsatmalari ota - onalar tomonidan ancha katta e’tibor bilan qabul qilinmoqda. 2. Ikkinchi guruh murojatlari bolalarning qobiliyatlarini aniqlab berish yuzasidan bo’ladigan murojaatlaridan iborat. Xilma - xil bolalar to’garaklari

www.arxiv.uz (musiqa, rasm chizish, ingliz tili va b) ning mavjudligi, buning ustiga ba’zi adabiyotlarda bolalarning qobiliyatlari 3-4 yoshdayoq malum bo’ladi, degan malumotlar ota - onalarni psixolog huzuriga etaklamoqda. Psixologning vazifasi bolani bu yoshda biror sohaga masalan, musiqa yoki matematikaga majburan intensiv o’qitishning salbiy oqibatlarini tushuntirib, bola uchun ayni damda har tomonlama rivojlanish muhimligini ota - ona ongiga etkaza bilishga qaratilishi kerak. Biroq ayni vaqtda psixolog maktabgacha tarbiya muassasasida biror faoliyatga layoqati - qobiliyat nishonalari unib chiqayotgan bolalarni aniqlashga, ularning rivojlanishini kuzatishga, maxsus dastur asosida individual ish olib borishga o’z etiborini qaratish lozim. 3. Uchinchi guruh murojaatlariga bola xulqidagi oTo’g’ri ishishlar tufayli ota – onalar qiladigan murojaatlari kiradi. Bunda ota - onalar asosan bolalarning agressivligi, tortinchoqligi, xayolparastligi, emostional beqarorligi, asabiylashuvchanligi yuzasidan murojaat qiladilar. Bir narsa kishini tashvishga soladiki, bunday murojaatlar soni tobora ortib bormoqda. Bolalar xulqidagi oTo’g’ri ishishlar asosida yotgan sabablarni psixologlar 3 turkumga ajratadilar: a) ota - onalarning bola psixik rivojlanish qonuniyatlarini bilmasligi. Rivojlanish qonuniyatlarini bilmaslik oqibatida ota - onalar bolalarga ularning yoshiga mos bo’lmagan talablarni qo’yadilar, inqiroz davrlaridagi xususiyatlarni esa xulq atvordagi oTo’g’ri ishish deb baholaydilar. Bunday holda psixolog bola psixik rivojlanish xususiyatlarini yotiTo’g’ri i bilan ota - onalarga tushuntirib qo’yishi, ularga bola bilan bo’lgan muloqot uslubini o’zgartirish, unga qo’yayotgan talablarga etiborliroq bo’lishini tavsiya etishi lozim bo’ladi: b) bola xulq atvoridagi oTo’g’ri ishishlarga shuningdek, nerv psixik buzilishlar ham sabab bo’lishi mumkin. Ular nevrozlar, psixosomatik kasalliklar, psixik rivojlanishda orqada qolish asoratlari bo’lishi mumkin. Bu holda psixolog qo’lidan kelgan yordamini ko’rsatib, mutaxassis - psixonevrolog, nevropatolog, psixiatrga murojat qilishni maslahat berishi kerak: v) bolaning xulq - atvoridagi oTo’g’ri ishishlariga noTo’g’ri ri oilaviy tarbiya sabab bo’lishi ham mumkin.

www.arxiv.uz Haddan tashqari ko’p erkalatish, qo’rqitish, oTo’g’ri ir jismoniy jazolar, befarqlik kabi ota - onalarning tarbiya bobidagi xatolari bola xulqidagi normadan chetga chiqishning sababiga aylanishi mumkin. Bunday holda bir marotaba beriladigan konsultastiya bilan chegaralanib bo’lmaydi. Ota - onalar bilan muntazam tushuntirish ishlari olib borishga To’g’ri ri keladi. Shunisi qiziq-ki, noTo’g’ri ri tarbiya oqibatlari haqida so’nggi paytlarda qancha ko’p gapirilsa, tarbiyasida jiddiy kamchiliklarga yo’l qo’yilgan bolalar soni shunchalik ko’payib bormoqda. Shu tufayli profilaktika maqsadida maktabgacha muassasa psixologi ota - onalar bilan olib boriladigan tarTo’g’ri ibot tashviqot ishlarini yaxshi yo’lga qo’yish kerak. Bu borada o’ziga xos «Ota - onalar klubi»ni tashkil etish ham maqsadga muvofiqdir. Tarbiyachilar ham psixologga nisbatan kamroq bo’lsa-da murojaat qiladilar. Ularning murojaati aniq xarakter kasb etadi. Ko’pchilik tarbiyachilarni asosan agressiv yoki yomon o’zlashtiruvchi bolalar tashvishga soladi, chunki har ikki toifadagi bolalar boTo’g’ri chadagi tarbiyaviy jarayonni qiyinlashtiradilar. Haddan tashqari tortinchoq, o’ziga ishonmaydigan bolalar tarbiyachilarning alohida etiborini talab qiladi, vaqt tanqisligi bois esa buning iloji bo’lmaydi shuning uchun tarbiyachilarni asosan boladagi u yoki bu xususiyatning psixologik mexanizmi rivojlantiruvchi mashq va o’yinlar, o’yinchoqlarni tanlashda nimani ko’proq etibor berish haqidagi psixolog maslahati qiziqtiradi. Albatta, ota - onalar kabi tarbiyachilarni ham u yoki bu bolaning psixik rivojlanish darajasi qiziqtiradi. Zero, bunday malumotlar tarbiyachilarga bolalar bilan ishlashda yordam beradi. Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan olib boriladigan rivojlantiruvchi ishlar muammosi Ko’plab tadqiqotlar maktabgacha yoshdagi bolalar juda egiluvchan va tasirga beriluvchan ekanligini tasdiqlaydi. Bu davrda bolalar juda ko’p narsani o’zlashtirishi mumkin ekanligi ko’plab tadqiqotlarda isbotlangan. Ammo bolaning imkoniyatlari cheksiz emas, bola imkoniyatlari yosh va psixofiziologik

www.arxiv.uz xususiyatlar bilan chegaralangan. Avvalo shuni unutmaslik kerakki, bola bu davrda intensiv o’sayotgan bo’ladi. Bolalar bilan ishlash dasturi ishlab chiqilar ekan,albatta,biror narsani qilish uchun ular qancha nerv - psixik kuch sarf qilishini ham inobatga olish kerak. Masalan, 3-7 yoshli bolalarga erkin harakatlanish imkoniyati berilsa, u ko’p harakatlar qilishi mumkin. Biroq u aniq harakat bajarishga majbur etilsa, u tez toliqib qoladi. Demak maktabgacha yoshdagi bolalar imkoniyatlaridan samarali foydalanishning muhim sharti ular bilan ishlash choTo’g’ri ida qo’llanayotgan metod va tarbiya shakllarining bolalar psixofiziologik xususiyatlariga mos bo’lishidir. Talim - tarbiya jarayoni asosan didaktik o’yinlar, turli xil amaliy va tasviriy faoliyat shakllarida o’tkazilishi maqsadga muvofiqdir. Bolalar bilan ananaviy maktab darsi shaklida zinhor - bazinhor ishlab bo’lmaydi. Bolalar boTo’g’ri chada talim olishlari uchun talim jarayoni ularning tabiiy rivojlanishi bilan uyTo’g’ri un bo’lishi kerak. Psixolog uning mashTo’g’ri ulotidan maqsad bilim va ko’nikma bilan qurollantirish emas, rivojlantirish ekanini unutmasligi kerak. Psixolog rivojlantiruvchi ishlarining mohiyati shundaki, ular yordamida bolaning turli tuman bilish jarayonlari va shaxsiy xususiyatlari rivojlanishiga ijobiy turtki beriladi, ular takomillashtiriladi. Psixolog ishining natijalari darhol namoyon bo’lmaydi. Shu tufayli ko’pincha tarbiyachi va ota - onalarning hafsalasi pir bo’lib ketadi. Shuning uchun ota - ona va boTo’g’ri cha personaji ongiga shuni etkazish kerakki, psixologning ishi o’qitish emas, balki rivojlantirish. Rivojlanish esa asta-sekin yuz beradi. Shu sababli bolaning rivojlanish jarayoni sezilmay o’tadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan o’tkaziladigan rivojlantiruvchi ishlarning asosiy shakli o’yindir, chunki o’yin ushbu davrdagi etakchi faoliyat sifatida bolaning psixik rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratadi. Ayni vaqtda bola o’yin davomida yangi bilimlarni egallab boradi. Demak, maktabgacha tarbiya muassasalari va ulardagi muammolarning o’ziga xosligi psixologning ushbu muassasada ishlash choTo’g’ri ida uning o’ziga

www.arxiv.uz xos tomonlariga alohida etiborli bo’lishni talab qilinar ekan. Psixolog bu talabni doimo e’tiborga olishi zarur.

O'xshashlar

Psixologning diagnostik va korrekstion ishi

Psixologning profilaktik ishi

O’qituvchi psixologning mijozi va yaqin hamkori sifatida

Psixologik maslahat

Maktab psixologining huquqlari