Psixologiya tarixidagi nazariyalar tahlili - Psixologiya - Referatlar

Psixologiya tarixidagi nazariyalar tahlili

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

46 KB

Ko'chirib olish

Psixologiya tarixidagi nazariyalar tahlili Reja: 1. Psixologiya tarixidagi ilk nazariyalar 2. Geppokratning temperament nazariyasi 3. Aflotunning dualizm nazariyasi 4. Arastuning psixologik qarashlari. 5. Refleks nazariyasi 6. Zamonaviy psixologik nazariyalar

Psixologiya fanining vujudga kelishi, shakllanishi, rivojla-nishi to`g`risida batafsil ma`lumot berish ushbu kurs uchun shart emas, chunki uning psixologiya tarixi sohasi mavjuddir. Shunga qaramas-dan, psixologiya fanining paydo bo`lishi haqidagi ayrim ilmiy materiallar, ma`lumotlar yuzasidan qisqacha mulohaza yuritish maqsad-ga muvofiq. Insoniyatning ijtimoiy-tarixiy taraqqiyoti davomida mehnatni rejalashtirish, ishlab chiqarish munosabatlari, ishlab chiqarish kuchlari va ularning tabaqalashuvi, odamlar tafakkurining rivoj-lanishi tufayli jonning (ruhning) moddiylikdan tashqari xususi-yati, ko`rinishi yuzasidan g`oyalar vujudga keladi. Buning natijasida animistik tasavvurlar o`rnini ruhni borliqning naturalistik (lo-tincha paShga - tabiat ma`nosini anglatuvchi) falsafiy manzarasi tarzida izohlash namoyon bo`la boshladi: Ruholamining ibtidosini tashkil qiluvchi narsalar (suv, havo, olov)ning insonlar va hayvonlarga jon bag`ishlovchi shakli (Fales eramizdan oldingi VII — VI asrlar, Aneksimon V asr, Geraklit VI-V asrlar); Eramizdan oldin ijod qilgan yunon faylasuflarining ilmiy izlanishlari natijasida materiyaning jonliligi, ya`ni gilozoizm (yunoncha Ni1ye — «modda» 2o1 «hayot» ma`nosi) to`g`risidagi g`oya yuzaga keladi; Materiyaning jonliligi haqidagi g`oyani rivojlantirgan ato-mizm (yunoncha atotoz bo`linmas degani) namoyandalari (Demokrit eramizdan avvalgi V—IV asrlar, Epikur IV—III asrlar, Lukritsiy I asr) bir qancha fikrlarni ilgari surdilar, jumladan: a) ruhtanaga jon bag`ishlovchi moddiy jismlar; b) moddiy asos sifatidagi aql; v) hayotni boshqaruvchi idrok vazifasini bajaruvchi a`zo;

g) ruh bilan aql tana a`zolari, binobarin, ularning o`zi ham tanadir; d) ular sharsimon, kichik harakatchan atomlardan iboratdir. Atomistlarning fikrlari tahlili shuni ko`rsatdiki, unda tana- ning (jonli narsaning) aks ettirishidan tortib to psixikaga (yuk-sak aql idrokgacha) jonliligi xususiyatining materiyaga xos xususiyat ekanligining e`tirof etilishi o`sha davr uchun buyuk ilmiy voqelik edi. Yuqoridagi psixolog olimlarning mulohazalari organizmning anatomik-fiziologik tuzilishi, miyaning tarkibi singari moddiy asoslarga suyangan holda real voqelikni tushuntirish imkoniyatiga ega emas edi. Xuddi shu omildan kelib chiqqan holda insonning tafakkuri, shaxsiy fazilatlari, uning maqsad ko`zlashi, gavdani idora etishga qobilligini dalillash to`g`risida fikr yuritish murakkab ruhiy jarayon hisoblanadi. Jumladan, Aflotun (eramizdan avvalgi 428-27 —347 yillar) jon-ning tarkibiy qismlari to`g`risidagi tushunchani psixologiyaga olib kiradi: a) akd-idrok, b) jasorat, v) orzu-istak kabilardan iborat bo`lib, ular bosh, ko`krak, qorin bo`shlig`iga joylashgandir. Aflotun psixologiyada dualizm (lotincha s!iaN8 ikki mustaqil ma`no bildira-di) ta`limotini ruhiy olamni, tana bilan psixikani ikkita musta-qil narsa deb izohpaydi. Aflotunning shogirdi Arastu (eramizdan oldingi 384—322 yil-lar) o`ziningta`limotida psixologiyani tabiiy— ilmiy asosga qurib, uni biologiya vatibbiyot bilan bog`lab tushuntirishga erishgan. Arastuning «Jon» to`g`risidagi kitobi ma`lum bir davr uchun taraqqiy-parvar manba vazifasini bajaradi. Unda odamlarning va hayvon-larning kundalik hayotiy lahzalarini kuzatish orqali yaqqol voqe-likni tasvirlash, tahlil qilish jarayonlari mujassamlashgandir. Arastuningta`kidlashicha, jon qismlarga bo`linmaydi, lekin u faoliyatningoziqlanish, his etish, harakatga keltirish, aql, idrok kabi turlarga oid qobiliyatlarda ro`yobga chiqadi. Uning mulohazasicha, sez-gi bilishningdastlabki qobiliyati, u tasavvur shaklida iz qoldiri-shi mumkin.

Qadimgi dunyoning keyingi rivojlanishi pallalarida psixolo-gik g`oyalar mukamallashib, unga oid tayanch tushunchalar vujudga kela boshladi, hatto ruh hozirgi zamon psixikasi kabi qo`llanish ko`lami kengaydi. Psixika kategoriyasining negizida idrok va tafakkurdan tashqa-ri ong tushunchasi yuzaga keldi, buning natijasida ixtiyoriy hara-katlar va ularni nazorat qilish imkoniyati tug`ildi. Masalan, rumo-lik shifokor Galen (eramizdan oldingi II asr) fiziologiya va tib-biyot yutuqlarini umumlashtirib, psixikaning fiziologik asoslari to`g`risidagi tasavvurlarni yanada boyitdi. Uning ilgari surgan g`oyala-ri «ong» tushunchasi talqiniga muayyan darajada yaqinlashadi. XVII asr biologiya va psixologiya fanlari taraqqiyoti uchun muhim davr bo`lib hisoblanadi. Jumladan, fransuz olimi Dekart (1596— 1650) tomonidan xulq- atvorning reflektor (g`ayriixtiyoriy) tabiat-ga ega ekanligini kashf etilishi, yurakdagi mushaklarning ishlashi (faoliyati) qon aylanishning ichki mexanizmi bilan boshqarilayot-ganligi tushuntirilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, ref-leks (lotincha gePexiz aks ettirish) organizmning tashqi ta`sirga qonuniy ravishdagi javob reaksiyasi sifatida talqin qilinish, asab-mushak faoliyatini obyektiv tarzda bilish vositasiga aylandi, sez-gi, assotsiatsiya, ehtiros yuzaga kelishini izohlashga imkon yaratildi. Psixologiya fanining ilmiy asosga qurilishida ingliz olimi Gobbs (1588—1679) ruhni mutlaqo rad etib, mexanik harakatni yagona voqelik deb tan olib, uning qonuniyatlari psixologiyaningham qonu-niyatlari ekanligini ta`kidladi. Uning negizida epifenomenalizm (yunoncha yer1 o`ta, rpa1potepop gayritabiiy hodisa) vujudga keldi, ya`ni psixologiya tanadagi jarayonlarning soyasi singari ro`y beradi- gan ruhiy hodisalar to`g`risidagi ta`limotga aylandi. Niderlandiyalik olim Spinoza (1632—1677) ongni katta ko`lamga ega materiyadan sira qolishmaydigan voqelik, ya`ni yaqqol narsa deb tushuntirdi. U determinizm (lotincha s-yeteggtpaga belgilayman) prinsipining, ya`ni tabiat, jamiyat

hodisalarining, shu jumladan, psi-xik hodisalarning obyektiv sabablari bilan belgilanishi haqidagi ta`limot targ`ibotchisi edi. Nemis mutafakkiri Leybnits (1646-1716), ingliz faylasufi Jon Lokk (1632-1704), ingliz tadqiqotchisi Gartli (1705-1757), fran-suz Didro (1713-1784) kabilar g`oyalar assotsiatsiyasi (bog`lanishi) qonuni, idrok va tafakkurning paydo bo`lishi, qobiliyatlar psixo-logiyasi haqida muhim ta`limotlarini yaratish bilan fanning ri- vojlanishiga muhim hissa qo`shdilar. XVIII asrga kelib nerv sistemasini tadqiq qilishda ulkan yutuq-larga erishildi (Galler, Proxazka), buning natijasida psixika mi-yaning funksiyasi ekanligi haqidagi ta`limot vujudga keldi. Ing-liz tadqiqotchisi Charlz Bell va fransuz Fransua Majandi tomo-nidan yozuvchi va harakat nervlari o`rtasidagi tafovut ochib berildi, uning negizida reflektor yoyi degan yangi tushuncha psixologiya fani-da paydo bo`ldi. Bularning natijasida ixtiyoriy (ongli) va ixtiyor-siz (ongsiz) reflektor turlari kashf qilindi. Yuqoridagi ilmiy kashfiyotlar ta`sirida rus olimi I.M. Sechenovning (1829—1905) reflektor nazariyasi ro`yobga chiqdi va ushbu nazariya psixologiya fa-nining fiziologik asoslari, mexanizmlari, bosh miya reflekslari-ning o`ziga xos xususiyatlari tabiatini ochib berish imkoniyatiga ega bo`ldi. Psixologiya fanining eksperimental, psixoanalitik, bixevio-ristik, empirik, epifenomenalistik, geshtalt, assotsiativ, vyurs-burg, psixogenetik, reduksionizm, solipsizm, gumanistik, bioge-netik, sotsiogenetik kabi yo`nalishlari tomonidan to`plangan ma`lu-motlar hozirgi zamon psixologiyasini vujudga keltirdi. Xuddi shu yo`nalishlarning rang-barang metodikalari, metodlari umumiy psi-xologiya fanining predmetini va uning tadqiqoti prinsiplarini aniqlab berdi. Psixikaning reflektor tabiati, xususiyati to`g`risida mulohaza yuritilganda rus olimi I. M.Sechenov va uning shogirdlari tomoni-danto`plangan materiallar tasavvur etiladi. I.M.Sechenovning«Bosh miya reflekslari» nomli asarida qat`iy ravishda fikr bildirishi-cha, «ong va ongsiz hayotning barcha harakatlari ro`y berish usuliga

ko`ra reflekslardan iboratdir». Psixik hodisa sifatida ongning harakati tanasiz ruhning xususiyatiga emas, balki tadqiqotchining mulohazasiga qaraganda, ro`y berish, vujudga kelish usuliga, tuzilishiga binoan refleksga o`xshash xislatga ega bo`lgan jarayondir. Shun-dan kelib chiqqan holda fikr yanada rivojlantirilsa, psixik (ru-hiy) hodisa insonning shaxsiy goyalarini, hissiy kechinmalarini, sezgi va idrok jarayonlarini o`zi kuzatish jarayonida aks etuvchi vo-qelikdangina iborat emas. Balki u refleks singari tashqi qo`zg`atuv-chilarningta`sirini va unga javoban bildiriladigan harakat reak-siyasini ham o`zida mujassamlashtiradi. Ma`lumki, I.M. Sechenov-gacha bo`lgan psixologik, fiziologik nazariyalarda insonning ongida obrazlar, tasavvurlar, mulohazalar, g`oyalar tarzida in`ikos (aks) et-tiriluvchi hodisalarni psixologiya fanining predmeti sifatidatan olinar edi. Lekin bu psixologik voqelik Sechenov tomonidan orga-nizmning muhit bilan o`zaro ta`sir harakatining alohida shaklidan iborat ekanligi, psixologik yaxlit jarayonning ayrim holatlari, uning lahzalari tariqasi gushuntirildi. Psixologiyada tan olib ke- linayotgan psixik jarayonlar ongning ichida tugiladi va uning ichida yakunlanadi, degan g`oya I. M. Sechenov tomonidan inkor qilinadi, asossiz da`vo ekanligi ta`kidlanadi. I.M. Sechenovningfikricha, psixik hodisa bus-butun (yaxlit) ref-lektor harakat tufayli yuzaga keluvchi va uning mahsuli bo`lishi bilan birga ham vujudga kelmagan, lekin ta`sir o`tkazish ehtimoli mavjud kutilmadan boxabar qiluvchi omil funksiyasini ham bajara-di, ya`ni ilgarilab ketuvchi bashorat vazifasini ijro etadi. Bunday dadil ilmiy mushohadalar psixik jarayonlar umuman qanday rol o`ynashi mumkinligi, ularning o`rni to`g`risida tasavvurga ega bo`lish uchun moddiy negizni vujudga keltiradi. Psixik jarayonlar orga-nizmda signal va boshqaruv (regulyativ) funksiyasini ijro etib, o`zga-ruvchan shart-sharoitlarga harakatni moslashtiradi, shuningdek, maz-kur daqiqada yuqori samaraga erishishni ta`minlaydi. Psixik ja-rayon miyaning bo`lmalari (tarkibiy qismlari) funksiyasi tariqasi-da tashqi olam (borliq) to`g`risidagi axborotning qabul qilinishi, saqlanishi, qayta ishlanishini o`zida mujassamlashtiruvchi javob faoliyatining idora qiluvchisi hisoblanadi. Shuning uchun odamlar-ning bilimlari borliqto`g`risidagi

tasavvurlari, shaxsning shaxsiy tajribalarining yig`indisi (majmuasi) reflektor harakat tarki-biga kiradi. Shunday qilib, psixikhodisalardeganda miyaningtashqi (qurshab turgan olam) va ichki (fiziologik tizimdagi organizmning holati) ta`sirlarga javobini tushunmoq kerak. Boshqacha so`z bilan aytganda, psixik hodisalar: birinchidan, bu faoliyatning favqulod-data`sir etayotgan (sezgirlar, idrok), ikkinchidan, o`tmish tajribada (xotira) aks etgan qo`zg`atuvchiga javob tarzida ro`yobga chiqadigan, mazkur ta`sirni umumlashtiradigan, uchinchidan, pirovard natijalarni (tafakkur. xayol) oldindan payqashga yordam beradigan, to`rtinchidan, monoton ta`sirotlar oqibatida faoliyatni (his-tuyg`u, iroda) kuchay- tiradigan yoki susaytiradigan, beshinchidan, umuman faollashtirib yuboradigan, o`zgacha ta`sirotlar natijasida uni tormozlaydigan, oltinchidan, shaxs xulq- atvoridagi (temperament, xarakter va hoka-zolar) tafovutlarni aniklaydigan doimiy regulyatorlari (idora qiluvchilari)dir. Shuni ta`kidlab o`tish joizki, I. M. Sechenov psixikaning ref-lektorligi va faoliyatning psixik jihatdan boshqarilishi ta`li-motini xaspo`shlab berdi. Bu ilg`or g`oya, muhim ta`limot, nazariya rus olimi I.P.Pavlov (1849—1936) tomonidan eksperimental tasdiq-landi va xususiy holatlarda keng ko`lamda yaqqollashtirildi. I.P. Pavlov ham odamlarning, ham hayvonlarning tashqi muhit bilan o`zaro harakati miya bilan boshqarilishi qonuniyatini ochgan edi. Uning mazkur qonuniyatlarga taalluqli qarashlari yig`indisi bi-rinchi va ikkinchi signallar tizimi to`g`risidagi ta`limot tariqasi-da fan olamida arzigulik mavqe egalladi. Tevarak-atrof muhitidagi narsa va hodisalarning ko`rinishi, eshitilishi, hid tarqatishi, tovlanishi, yengil yoki og`irligi, qattiq yoki yumshoqligi kabilar hayvonlar uchun shartsiz qo`zgatuvchi signal bo`lib xizmat qiladi, keyinchalik ular shartli refleksga aylanishi mumkin. Hayvonlar o`z xatti-harakatlarida, I.P. Pavlovta`biri bilan aytganda, birinchi signal sistemasining signallari («birinchi signallar»)ga rioya etadilar. Binobarin, ularning psixik faoliyati birinchi signallar sistemasi bosqichida amalga oshadi va unga uz-luksiz ravishda amal qiladi. Inson faoliyati va xulq-atvori uchun ham birinchi signal sistemasining signallari (yaqqol,

tasavvurlar, timsollar, obrazlar) ularni boshqarishi, yo`naltirishi, harakatlan-tirishi faollashtirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, yo`l (ko`cha) qoidalari, avtomobil, elektrovoz signallari, xavf-xatar belgilari shaxs uchun muhim rol o`ynaydi. Shuni unutmaslik kerak-ki, insonning xulq-atvorini signal qo`zg`atuvchilar mexanik ravish-da boshqarmaydi, balki mazkur qo`zg`atuvchilarning miyaga o`rnashib qolgan timsollari, ya`ni signallari boshqarib turadi. Muayyan timsolga ega bo`lgan timsollar narsa va hodisalar to`grisida signal jo`na-tadi, buning natijasida insonning xatti-harakatini boshqarib turadi.

O`quv uslubiy adabiyotlar ro`yxati: 1. G`oziyev E.G`. Psixologiya. O`zMU. 2004 2. Andreyev O.A. Treniruyem svoye vnimaniye/ Seriya «psixologicheskiy praktikum».-Rostov n/D: «Feniks», 2004.-232 s. 3. Andreyev O.A. Treniruyem svoye vnimaniye G` Seriya «psixologicheskiy praktikum».-Rostov n/D: «Feniks», 2004.-232 s. 4. Andreyev O.A. Treniruyem svoyu pamyat/ Seriya «psixologicheskiy praktikum».-Rostov n/D: «Feniks», 2004.-224 s. 5. Andreyev O.A. Treniruyem svoyu pamyat/ Seriya «psixologicheskiy praktikum».-Rostov n/D: «Feniks», 2004.-224 s. 6. Anoxin P. K. Ocherki po fiziologii funksionalnix sistem. M., 1975. 7. Aseyev V. G. Motivatsiya povedeniya i formirovaniye lichnosti. M., 1976. 8. Atkinson R. Chelovecheskaya pamyat i protsess obucheniya. – M., 1980. 9. Bojovich L. I. Izucheniye motivatsii povedeniya detey i podrostkov. M., 1972. 10. Bruner Dj. Psixologiya poznaniya. M: Progress, 1977. 412 s. 11. Vasilyev I. A., Magomed-Eminov M. Sh. Motivatsiya i kontrol za deystviyem. M., 1991. 12. Velichkovskiy B. M., Zinchenko V. P., Luriya A. R. Psixologiya vospriyatiya. M: Izd-vo Mosk. un-ta, 1973. 246 s. 13. Vilyunas V. K. Psixologicheskiye mexanizmi biologicheskoy motivatsii. M., 1986. 14. Vospriyatiye i deyatelnost. Pod. red. A. N. Leontyeva. M: Izd-vo Mosk. un-ta, 1976. 320 s.

O'xshashlar

Tadbirkorlik faoliyati motivasiyasiga oid ijtimoiy-psixologik nazariyalar va ularning tahlili

Antik psixologiya

Psixologiya tarmoqlari

Psixologiya maktablari

Iqtisodiy psixologiya tarixi