Iqtisodiy psixologiya tarixi - Psixologiya - Referatlar

Iqtisodiy psixologiya tarixi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

50.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Iqtisodiy psixologiya tarixi Yaqingacha har qanday iqtisodiy psixologiyaga aloqador xorijiy nazariyalar marksistik yondashuv yo`qligi sababli tanqidga uchragan bo`lsa i , hozirda mamlakatimizning bozor munosabatlariga o`tishi tufayli, ko`plab nazariyalarning mazmun va mohiyatiga qarashlar ham keskin ravishda o`zgardi. Biz Amerika, Yevropada shakllangan barcha ilmiy nazariyalarni tahlil qilishni o`z oldimizga maqsad qilib qo`ymagan holda, ularning orasidan eng ko`p shov-shuvga ega bo`lgan ayrimlarinigina hozirgi sharoitlarga moslik yoki mos kelmaslik nuqtai nazaridan o`rganib chiqamiz. Iqtisodiy psixologiya tarixiga nazar tashlasak, iqtisodiy va psixologik qonuniyatlarning asoslanishida bir qator buyuk iqtisodchilar tomonidan o`ziga xos ulush qo`shilganini ko`rishimiz mumkin. Adam Smit ( Adam Smith; 1723 – 1790 ) iqtisodiyotni mustaqil fan sifatida shakllanishiga asos solgan, Alfred Marshall ( A.Marshall; 1842–1924) mikroiqtisodiyot, J.Keyns ( John Maynard Keynes; 1883–1946) makroiqtisodiyot nazariyalarining mualliflaridir. Bu olimlar mehnati samarasida “iqtisodchi inson” nazariyasi vujudga kelib, unga ko`ra, faoliyat maqsadi samarali natija hamda foyda olishga qaratilgan bo`ladi. Konsepsiyaning alohida xususiyatlaridan biri, bu “iqtisodiy egoizm”, ya`ni maksimal darajadagi shaxsiy foyda olishga urinish hisoblanadi. Shuning uchun “iqtisodchi inson” g`oyasi bir muncha vaqt yangi shakllarni qabul qilgan holda qotib qoldi. Psixologiyaning mustaqil tarmog`i sifatida iqtisodiy psixologiya XX asr boshlarida rivojlandi. Olimlar uning rivojlanish bosqichini nemis psixologi G.Myuneterberg nomi bilan bog`lashsa, rivojlanishning salmoqli bo`lagi hisoblangan marketing xizmatlarini esa fransuz sosiologi Gorn Tard ( G.Tarde ; 1902) va amerikalik psixolog J.Katona ( G.Katona, 1997 ) tomonidan amalga oshirilganligini ta`kidlaydilar. U o`z ichiga almashinuv, foydalanish va taqsimlash kabi psixologik muammolarni qamrab oladi. Shuni alohida ta`kidlash lozimki, ilgarigi iqtisodiy nazariyalarda ma`lum ma`noda psixologik yondashuv mavjud bo`lgan. Ayniqsa, bu an`ana fransuz iqtisodchilaridan J.Sismondi (1773–1842) ii , P.Prudon ( Proudhon ; 1809-1865 ) ,

www.arxiv.uz T.Maltus ( Malthus, Thomas Robert ; 1766 – 1834) , J.Sey ( 1767–1832) , F.Bastia ( 1801 – 1850 ) iii asarlarida ishlab chiqarishda inson omili masalalarini hal qilish muammosi doirasida ma`lum darajada tahlil qilingan va hozirgi davrgacha saqlanib kelmoqda. Xususan, J.Keyns, U.Rostou ( Rostow, Walt Whitman ; 1916 – 2003 ) , J.Gelbreyt larning ilmiy tadqiqot ishlarida iqtisodiyotni psixologiyalashtirish, uning tilida tahlillar berish an`anasi mavjud. Bu yondashuvlarning barchasida psixologiya bilan iqtisodiyotni bir-biriga yaqinlashtirish, ular o`rtasidagi muammolarni birgalikda hal etish g`oyasi ko`rib chiqildi. Asosan, mualliflarni psixologik omillar sifatida ishlab chiqarish va sanoatdagi iqtisodiy muammolar qiziqtirgan. Shaxsning mehnatga munosabati, undan qoniqishi, fikr va qarashlari, hissiyotlari, irodaviy xislatlari, intilishlari kabilarning iqtisodiy ko`rsatkichlarda aks etish darajasi muammosini har ikki fan uslublari yordamida tahlil qilishga urinish bu mualliflarning deyarli barcha izlanishlariga xosdir. Iqtisodiyotdagi psixologik omil – bu odam yoki yaxlit guruh tomonidan moddiy hayot tarzining ongda aks etishidan kelib chiqadigan holatlar, oqibatlar bo`lib, u bevosita ishlab chiqarishni boshqarish, xo`jalik yuritish uslublarini takomillashtirishning subyektiv manbai, deb e`tirof etilishidir. Demak, iqtisodiyot bir tomondan, shaxs psixologiyasi va uning mazmuniga aloqador bo`lsa, ikkinchi tomondan, insonlarning o`zi iqtisodiyotni ta`minlovchi, uni amalga oshiruvchi kuch – subyektidir. Masalan, G`arb nazariyotchilari orasida A.Marshall iv qarashlari alohida e`tiborga loyiqdir. A.Marshall nazariyasidagi asosiy g`oya shundan iboratki, iqtisodiyot rivojlangan sari ko`pchilik ishchilarning ahvoli yaxshilanib boraveradi. Zero, iqtisodiy qonuniyatlar barchaga taalluqli, ya`ni “hammamiz – bizmiz!”. v Har qanday o`zini hurmat qilgan inson eng yaxshi fazilatlarini xo`jalik faoliyatiga bag`ishlashi, butun aql-zakovatini ish faoliyatiga sarflashi kerak. Mazkur jarayondagi asosiy motiv – bu o`z xizmatlari uchun ma`lum tarzda tashqaridan rag`batlantirilishi, manfaatdor bo`lish imkoniyatidir. Mehnatdan olingan daromad har xil sarf qilinishi mumkin, ya`ni undagi hayotiy maqsad

www.arxiv.uz olijanob bo`ladimi yoki faqat shaxs manfaatlariga xizmat qiladimi (egoistik “Men”) eng kuchli motiv – puldir. Shuning uchun ham inson bu yo`lda, eng og`ir, zerikarli, monoton ishning qiyinchiliklarini ham yengishga psixologik jihatdan tayyor bo`ladi. A.Marshall dagi bu g`oyalar A.Smit ning “iqtisodchi odam” tushunchasiga yaqin hisoblanadi. Iqtisodiyot sohasi qandaydir abstrakt odam bilan emas, balki oddiy, tabiiy “iqtisodchi odam” bilan ish ko`radi. Uning iqtidori, intilishlari mehnat orqali pul topishga xizmat qilgani bois, qobiliyat darajasi ham pul vositasida o`lchanadi. Nazariyaning e`tiborga molik tomoni shundaki, xizmat qilayotgan ishchi ham, ish beruvchi ham ana shu mehnatdan keladigan moddiy boylikka, ko`pincha, pul ko`rinishidagi tovar boylikka qiziqadi. Uning fikricha, ishchilar yashash uchun pul ishlab topsalar, ish beruvchilar esa, pullarini ishlatishdan o`zlarini tiyib, yana ishlab chiqarishga sarflaydilar hamda foyda sifatida qaytishini kutadilar. Iqtisodiy-psixologik nazariya tarafdorlaridan biri A.Marshall ishlarida shaxs motivlari, ularning inson faoliyatidagi o`rni masalalari o`rganilgan. Uning uch tipli motivasiya haqidagi nazariyasida, quyidagi, o`ziga e`tiborni qaratish, o`zgarishlar va tan olinishga intilish motivlari to`g`risidagi fikrlari bayon etilgan. Motivasiyaning kuchi va tabiati ehtiyojlar hamda istaklarni muttasil o`zgarib, o`sib borishiga bog`liq bo`ladi. Bu g`oyalarda talab va taklif muammosining yechimi, shaxsning muttasil o`sib boradigan ehtiyojlari hamda shaxsiy fazilatlari ta`siri ostida kelib chiqishi e`tirof etiladi. Masalan, shaxsdagi tejamkorlik, kelajakni o`ylash, qoniqish hissini boshqara olish, boylikni asrash kabi sifatlarning shakllanishi, aynan ish beruvchilardagi talab va taklif munosabatlarining mutanosibligidan kelib chiqadi. Shu bois muallif, bu muammoni turli toifali shaxslar xulq-atvori misolida tahlil qiladi. Jumladan, boylar – kambag`allar, saxiy – qizg`anchiqlar, altruist – egoistlar bir-biridan aynan shu mezonlar asosida farqlanadilar. Marshall nazariyasidagi rasional mohiyat bizningcha shundaki, u iqtisodiy islohotlar sharoitida odamlar xatti-harakatlarini psixologik hodisalar orqali tushuntirishi oqibatida, amaliyotchilar diqqatini bozor munosabatlarining

www.arxiv.uz subyektlari psixologiyasiga qarata olgan. Bu esa hozirgi zamon iqtisodiy ishlab chiqarish sharoitlarida ham mazkur nazariyaning ilmiy-amaliy salohiyatga ega ekanligini yana bir bor tasdiqlaydi. J.Keyns nazariyasi “Asosiy psixologik qonun” nomi bilan mashhur bo`lgan. U ingliz iqtisodchilari orasida marksizmni tan olmaganlardan hisoblanib, uning asosiy qonuni mohiyatan quyidagi fikrlarga tayanadi. Ya`ni, ishchilarning bandligi oshgan sari milliy daromad o`sib boradi, hamda iste`mol hajmining ko`rsatkichi shunga mos ravishda sekinroq oshadi. Uning fikricha, iste`mol talabni yangi investisiyalar hisobiga to`xtatishi mumkin. Bandlikni ta`minlash uchun investisiyalarni oshirish zarur, pulni nimaga sarf qilish bu o`rinda juda katta ahamiyat kasb etadi. Bu jarayonning psixologik jihati yoki “psixologik qonunning” mohiyati shundaki, birinchidan, odamlar o`z iste`mol qobiliyatlari, ehtiyojlarini daromadga mos holda oshirib borishga moyildirlar. Ikkinchidan, bandlikning hajmi uch asosiy omil, “iste`molga moyillik”, pul jamg`armasini sarflash samaradorligi va foiz me`yoriga bog`liq. Bunda shaxsga xos bo`lgan odat va ko`nikmalar olingan daromadni sarflash hamda taqsimlash jarayonida mu`tadillashtiruvchi psixologik mexanizm rolini o`ynaydi. Shu bois ham daromad olinayotgan dastlabki paytda odamlar eski odatlarini unutib, uning hammasini ishlatish o`rniga, jamg`arishga tushadilar va oqibatda kattagina boylik zaxirasini paydo qiladilar. Daromad miqdori keskin kamaygan taqdirda esa, boylik to`plashga o`rganib qolgan shaxslardagi ko`nikma o`z ta`sirini ko`rsatadi va oxir-oqibat jamg`arma daromadga nisbatan tezroq kamaya boshlaydi. Bundan tashqari, “Psixologik qonunda” iste`mol va jamg`arma motivlari o`rtasidagi o`zaro munosabatlar ham muallif tushunchalarida ahamiyatga molik sanaladi. Masalan, “Sarf-xarajatdan o`zini tiyish” motivi tadbirkorda jamg`arishning asosiy omillari va shartlaridan biri hisoblanadi. Keyns ning ta`kidlashicha, yuqoridagilardan tashqari tadbirkorning quyidagi sifatlari vi bu motivning ta`sirchanligini ifodalaydi: Kutilmagan, favqulodda holatlarda tadbirkorning mablag`ni saqlab qolishdagi asosiy sifatlaridan biri – ehtiyotkorlikdir. Asosan, u iqtisodiy inqiroz, raqobat kuchaygan sharoitlardan bu

www.arxiv.uz sifat sohibini vaziyatdan oson chiqishini ta`minlaydi; Voqealar, iqtisodiy jarayonlar kechishini oldindan ko`ra bilish, bashorat qila olish va real tafakkurga ega bo`lish sifati. Bu ayniqsa, iste`mol bilan daromad o`rtasidagi o`zaro munosabat o`zgargan sharoitda, ya`ni keksalik (gerontologik) davrida muhim ahamiyat kasb etadi; Hisob-kitoblilik – barcha xarajatlarning daromadga nisbatini aniq baholay olish qobiliyati; Intiluvchanlik – yaxshilik, qulaylik hamda doimo foydaga intilish qobiliyati; Mustaqillik va yo`nalganlik – barcha ishlar hamda rejalashtirishda mustaqil fikr hamda intilishga ega bo`lish, kuchli raqibni ko`rgan taqdirda ham, uning yutuqlarini erkin tarzda o`z manfaati nuqtai nazaridan baholash va o`z foydasiga bo`ysundira olish sifati; Tadbirkorlikda tavakkaldan qo`rqmay, foyda keltirish yo`llari haqida aniq tasavvurlarga ega bo`lish sifati; Meros qoldirish istagi yoki o`zidan turli moddiy hamda ma`naviy boylik shaklida iz qoldirishga intilish; Qizg`anchiqlik yoki to`plagan boylik va mol-davlatini saqlay olish, zarur bo`lsa, uni yashira olish qobiliyati. Bundan tashqari, Keyns o`zining “Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi” kitobida tijoratning istiqboldagi baholarga ta`sir etuvchi, tavakkal qilish va o`ziga ishonch omillari haqida mulohaza yuritadi. Shuningdek, u tijoratdagi iqtisodiy o`sish va shaxsiy daromad orttirish xususiyatini yuqoridagi sifatlar hamda omillarning jamlanmasi oqibatidir, deb izoh berib o`tadi. Demak, Keyns nazariyasida ham bugungi bozor munosabatlarining ayrim o`ziga xos qirralarini yoritishga imkon beruvchi ijobiy qarash va tahlillar mavjud. Gap, ularni XXI asrda kutilayotgan olamshumul islohotlar sharoitlariga muvofiq tahlil etish, fanning aniq usullari vositasida qayta o`rganish va ilmiy ijtimoiy- psixologik tahlil qilishdadir. G`arb nazariyotchilari orasida J.Gelbreyt nazariyasi, o`ziga xos jihatlari bilan ajralib turadi, chunki unda ehtiyojlar muammosi alohida o`rin kasb etgan. U iqtisodiy munosabatlar masalasini ehtiyojlarning tabiatini tushuntirish orqali yoritishga harakat qilgan. Muallif o`z qarashlarida fiziologik hamda ijtimoiy ehtiyojlarga oid fikrlarni ilgari suradi. Uningcha, fiziologik ehtiyojlarga ochlik, sovuqdan saqlanish, boshpanaga ega bo`lish, og`riq bilan bog`liq ehtiyojlar kirsa, ijtimoiy ehtiyojlarga esa, yon-atrofdagilardan kam bo`lmaslik, muvaffaqiyatga va

www.arxiv.uz tan olinishga erishish hamda mavqega ega bo`lish kabilar kiradi. Oxirgi ehtiyojlar esa uning fikricha, ko`proq ijtimoiy-psixologik bo`lib, ishlab chiqarish munosabatlari rivojlangan sari, ularning roli va ahamiyati ortib boraveradi. Gelbreyt nazariyasidagi alohida jihat shundan iboratki, unda iste`molchilar psixologiyasiga ko`rsatiladigan ta`sir masalalarining psixologik muammo sifatida qo`yilganligidir. Shuningdek, u o`zining “Yangi industrial jamiyat” kitobidagi xulq motivlari va unda ijtimoiy fikrning o`rni masalalaridagi mulohazalari bilan ham ko`pchilikning diqqatini torta olgan olimlardan biridir. Xususiy firma yoki tashkilotlar faoliyati haqida fikr yuritar ekan, muallif, shaxsning tashkilot xodimlari bilan qo`shilib ketish motiviga katta ahamiyat beradi. Uning fikricha: “Tashkilot – shunday tadbirlar maskani hisoblanib, unda har bir inson salohiyati boshqa ko`plab kishilarni bilim va intilishlari bilan uyg`unlashib, o`ziga xos holatni tashkil etishidir”. Bu holatda alohida olingan shaxs firmaning fikrlovchi markazi bo`lib hisoblanmaydi va undagi barcha faoliyat jarayoni “o`ziga xos texnologik tuzilma” tomonidan amalga oshiriladi. Boshqa motivlar, xususan, majburlash, moddiy manfaatdorlik, moslashish kabilar o`z- o`zidan yuqoridagi motiv mazmuniga bo`ysunadi. Bizningcha, jamoa ta`siridagi alohida shaxsning motivasion tizimida ro`y beradigan o`zgarishlarni faqatgina iqtidori va salohiyati bilan tan olingan ayrim a`zolarning firma yoki tashkilot taraqqiyotida tutgan o`rni nuqtai nazaridan e`tirof etish shartdir. Iqtisodiy psixologiya rivojiga 80-yillarda rus olimlaridan A.Kitov, V.Popov, A.Filippov lar o`z ishlari bilan ulkan hissa qo`shdilar. Lekin bu olimlarning qiziqishlari ishlab chiqarish psixologiyasiga, xususan, undagi inson omillari va boshqaruv muammolariga yo`naltirilgan edi. Iqtisodiy psixologiyaning mehnat psixologiyasi, sanoat psixologiyasi va boshqaruv psixologiyasi kabi tarmoqlardan farqi shundaki, u ishlab chiqarishni o`rganishda bir yo`la ishlab chiqaruvchini va iste`molchini o`rganadi. Bu ikki xo`jalik muhitini birlashtiruvchi obyekt – ishlab topilgan pul, narx, soliq, foyda va boshqa iqtisodiy omillar sanalib, ular psixologik ma`no yoki mazmun tomonidan ham bir muncha o`ziga xoslikka egadir. Demak, yuqorida tahlil qilingan ayrim G`arb nazariyotchilari ilmiy

www.arxiv.uz merosining ahamiyati shundaki, ular iqtisodiy taraqqiyot va ishlab chiqarish munosabatlari tizimida inson omiliga alohida e`tibor berganlar va bu jarayonni psixologik xususiyatlar orqali talqin qilishga uringanlar. Keyingi avlod namoyandalari esa, iqtisodiy psixologiya sohasidagi barcha izlanishlardan to`g`ri xulosa chiqargan holda, unga oid masalalarni sof ijtimoiy-psixologik jarayonlar doirasida o`rgana boshladilar. Adabiyotlar tahlilidan ko`rinadiki, makroiqtisodiyot ko`proq ijtimoiy psixologiya bilan bog`liqdir. U nafaqat mamlakat salohiyatini, balki ehtiyojni qondiruvchilarning o`zaro munosabatlarini saqlash, investisiya, inflyasiya, bandlik kabi iqtisodiy-psixologik voqeliklarni ham o`rganadi. Hozirda yangidan-yangi paydo bo`layotgan makroiqtisodiy nazariyalar psixologik metodlardan foydalanishni taklif etmoqda. Iqtisodiy psixologiyada tarixiy izlanish va tahlillar odatda iqtisodiy hodisalarni ijtimoiylashtirish va psixologiyalashtirish doirasida amalga oshirilishi o`ziga xos an`anaga aylangan. Chunki iqtisodiyot ham, psixologiya ham o`ziga xos bo`lgan fanlar bo`lib, XX asrda bu ikkala fan sohasini birlashtirish, ular jipslashuviga erishish ehtiyoji har qachongidan ham dolzarb masalaga aylandi. Davlatlararo hamkorlikning kuchayishi XXI asr voqeliklari bilan bog`lanayotganligi, olimlar oldida turli tuzum sharoitida ro`y berayotgan iqtisodiy qonuniyatlarni to`laroq bilish, anglash, tahlil qilish vazifasini qo`ymoqda. Shu munosabatlardan kelib chiqib, avvalgi hamda hozirgi zamon chet el nazariyalariga yana bir xolis nazar tashlash, ulardan kerakli xulosalar chiqarish orqali mamlakatda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar jarayonini tezlashtirish mumkin. Bu o`rinda ushbu jarayonlar ishtirokchisi sanalgan shaxs psixologiyasiga bag`ishlangan nazariyalarning ahamiyati beqiyosdir.

i ii iii iv v vi

O'xshashlar

Eksperimental psixologiya fani tarixi

Psixologiya tarixi faniga kirish

Psixologiya tarixi fanining predmeti va vazifasi

Iqtisodiy psixologiya predmeti va uning ustuvor komponentlari

Antik psixologiya