Psixodiagnostika metodlari va ularning klassifikasiyasi - Psixologiya - Referatlar

Psixodiagnostika metodlari va ularning klassifikasiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

100.5 KB

Ko'chirib olish

Psixodiagnostika metodlari va ularning klassifikasiyas i Reja 1. Psixodiagnostik metodlarining tadqiqot metodlaridan farqi. 2. Psixodiagnostik metodlari klassifikasiyasining mezo nlari va asoslari. 3. Diagnostikaning psixologik-pedagogik jihatdan asosiy yo’nalishlari. 4. Zamonaviy psixodiagnostika metodlariga qo’yiladigan jarayonlashtirish va verifikasiya talablari hamda ularning qo’llanilishi darajasi. 5. Psixodiagnostika metodlarning sifat va miqdoriy xarakteristkasi hamda individual-tipologik xususiyatlar klassifikasiyasi. 4 .1. Psixodiagnostik metodlarining tadqiqot metodlaridan farqi

a’lumki, “Psixodiagnostika” ikki xil mazmunni o’z ichiga qamrab oladi. Birinchisi, ilmiy psixologik bilimlarni soha sifatmda tadqiq etsa, ikkinchisi ularni amaliy qo’llanilishining maxsus jabhasini yoritib beradi. Psixodiagnostika psixologik bilimlar sohasi sifatida bir qator diagnostik metodlar tamoyillarini, amalga oshirish jarayonlarini va tekshirish usullarining ilmiyligini o’zida ifoda etadi. U amaliy soha sifatida esa, metodlarni amalda qo’ llash bilan bo g’ li q bo’lgan professional bilim va ko’nikmalarga yo’naltirilgan bo’ladi. Ikkala holatda ham insonning psixigik jarayonlari, holatlari va xususiyatlarini baholash usullari xususida fikr yuritiladi. “Nazariy psixodiagnostika” tadqiqot jarayonlarini ilmiy jihatdan asoslab bersa, “amaliy psixodiagnostika” ularni qanday qilib to’g’ri va ishonchli bajarishni ko’rsatib beradi.M Zamonaviy psixologiyada psixodiagnostikaning juda ko’p turlari qo’llanilsa- da, ularning hammasini ham ilmiy jihatdan asoslangan, deb bo’lmaydi. Bundan tashqari, ularning orasida tadqiqot hamda shaxsiy psixodiagnostik metodlar ham mavjuddir. Q ayd etilgan so’ngi metodlardan o’rganilayotgan psixigik xususiyatning sifatiy va miqdoriy xarakteristisini baholash maqsadida foydalaniladi. Kishining psixik jarayonlari, holatlari va xususiyatlarini o’rganishga mo’ljallangan hamda ma’lum maqsadga yo’naltirilmagan tajribaviy ilmiy tadqiqotlar jarayonidan ishonchli natmjalarni olish maqsadida qo’llaniladi . Psixodiagnostik va tadqiqot metodlari o’rtasidagi o’zaro tafovutni quyidagi ikki misol tariqasida ko’rsatish mumkin: 1 -m isol. Psixodiagnostik metod. Bu R.Kettelning 16 faktorli testi. U standartlashtirilgan so’rovnoma shaklidagi 187 hukmlardan iborat bo’lib, 16 guruhga ajratilgan. H ar bir guruh yordamida kishining alohida shaxsiy xususiyatlari baholanadi. Baholar standart ballar tarzda beriladi. Mazkur testdagi hukmlar, ko’rsatmalar, qo’llash usullari, nati j alarni tahlil va xulosa qilish – o’zgarmas bo’lib, har qanday testlashtirish holatida ham bir xilda

qo’llaniladi. 2 -m isol. Tadqiqot metodi. Aytaylik, kishi xulq - atvorining biror k o’ rinishini maxsus sharoitlarda kuzatishga mo’ljallangan tadqiqot loyihasi ishlab chiqilmoqda. Bu sizni qiziqtirayotgan xulq - atvor bilan bog’liq xususiyatlarni yanada yorqinroq namoyon etgan bo’lgan holda, ularni birma - bir o’rganish imkoniyatini bersin. Natijada, tadqiqotchi shu maqsaddagi tajribasi asosida, ya’ni uning ishtirokchilari yordamida xulq - atvorni kuzatish orqali sinaluvchining o’rganilayotgan xususiyatlari haqida xulosa chiqaradi. 4 .2. Psixodiagnostik metodlari klassifikasiyasining mezonlari va asoslari uqorida tasvirlangan psixodiagnostik metodikalar guruhiga asoslanib, ularning yanada kengroq yoritilgan klassifikasiyasini umumiy kriteria (mezon)larini ajratish mumkin. Bu esa quyidagi mezonlarga bo’linadi:Y test vazifalari qo’llaniladigan metodika tiplari; metodikada qo’llaniladigan test materiallari adresati; sinaluvchi kishilar tomonidan test materiallarining tasavvur qilinish shakli; psixodiagnostik xulosalar uchun qo’llaniladigan ma’lumotlar xarakteri; metodikalardagi test normalarning mavjudligi; metodikalarning ichki tuzilmasi. Test vazifalarining qo’llanilish tiplari ga qarab psixodiagnostik metodikalar: so’rovnomali (sinaluvchilarga qaratilgan savollar); ta’kidlovchi (sinaluvchiga berilgan hukm va xulosalardan o’z fikriga mosini

tanlash bilan bog’liq bo’lgan); mahsuldorli (sinaluvchining ijodiy mahsuldorligini biror-bir ko’rinishi: verbal, obrazli, materialli); harakatli (sinaluvchining bir qancha harakatlarni bajarishi bilan bog’liq topshiriqlar); fiziologik (psixodiagnostika kishining ixtiyorsiz fiziologik va fizik reaksiyalarga ta’siri asosida amalga oshadi) kabi tiplarning farqlanishi.; Test materiallarining adresati asosida psixodiagnostik metodlar: anglangan (kishi ongini tekshirib boradigan); anglanmagan (kishining anglanmagan ta’sir reaksiyalari)ga bo’linadi. Birinchi tipdagi metodikalarga so’rovnomalarni, ikkinchi tipdagisini esa, proyektiv metodlarni kiritish mumkin. Sinaluvchi kishilarning test materiallarini tasavvur etish shakliga ko’ra: blankali (test materiallarini ifodalanishi yozma yoki biror belgili shakllar bilan: rasm, chizma va hokazo); texnik (audio, video, kino, proyektor va shu singari texnik anjomlardan foydalanish yo’li bilan); sensor (sezish organlariga taalluqli fizik stimullar shaklida taqdim etiladigan materiallar) turlaridan tashkil topadi. Psixodiagnostik xulosalar uchun foydalanadigan ma’lumotlar xarakteriga ko’ra metodikalar: obyektiv (sinaluvchi yoki tadqiqotchining xohish-istaklariga va ongiga bog’liq bo’lmagan ko’rsatkichlardan foydalaniladi); subyektiv (tadqiqotchi yoki sinaluvchi ongi va istaklariga bog’liq ma’lumotlardan foydalaniladi) bo’ladi. Obyektiv tipdagi metodikalar tarkibiga refleksiv, fiziologik ko’rsatkichlar tahlili yoki sinaluvchi faoliyatining amaliy natijalarini o’z ichiga olgan testlarni

kiritish mumkin. Ularrdan foydalangan vaqtda baholanishdagi subyektivizm minimum darajaga ega bo’ladi. Subyektiv tipdagi metodikalar tarkibiga shaxsiy tajriba, intuisiyalar bilan xulosa introspeksiyaga suyangan ko’rinishlarni kiritish mumkin. Test normalarining mavjudligi mezonlariga ko’ra psixodiagnostik metodikalar: normaga ega bo’lgan ; norma mavjud bo’lmaganlarga ajratiladi. Psixodiagnostik metodikalar ichki tuzilmasiga asosan: bir o’lchamli; ko’p o’lchamli turlardan iborat bo’ladi. Bir o’lchamli turlarda yagona xususiyat yoki sifat diagnos qilinadi va baholanadi. Ko’p o’lchamli turlari esa, kishining qator psixologik sifatlarini psixodiagnostika qilishga mo’ljallangan. Mazkur holatda psixodiagnostika yana bir necha kichik metodikalarga, ya’ni alohida psixologik xususiyatlarni baholaydigan shkalachalarga ham bo’linadi. Masalan, xavotir hissini baholaydigan mashhur Spilberger-Xanin testi – bir o’lchamli metodika bo’lsa, Kettelning shaxsga doir testini ko’p o’lchamli metodika turiga kiritish mumkin. Shuningdek, psixodiagnostik metodika bir vaqtning o’zida turli mezonlar asosida kvalifikasiyalanishi hamda baholanishi mumkin. Tadqiqot jarayonida har qanday metodikani birdaniga qator klassifikasion guruhlarda qo’llash mumkin bo’ladi. Shu bois, psixodiagnostik metodikalar klassifikasiyasining mezonlarini o’zaro inkor qiluvchi holda emas, balki bir-birini to’ldiruvchi, tahlil qilishning imkoniyatlaridan kelib chiqib sinfga ajratuvchi sifatida tushunishish zarurdir. 4 .3. Diagnostikaning psixologik-pedagogik jihatdan asosiy yo’nalishlari

sixologik-pedagogik diagnostikaning asosiy yo’nalishlari zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarining talab darajasidan kelib chiqqan holda shakllanmoqda. Shu sababli, bu yo’nalishlarning mohiyatini pedagogik amaliyotning qaysi sohasida qo’llanishini aniqlamasdan turib izchil yoritib bo’lmaydi. Biz quyida psixologik-pedagogik diagnostika qo’llanishilishi lozim bo’lgan, hamda juda katta amaliy ahamiyatga ega sohalardan bir nechtasini shartli ravishda (hayotda esa ular umumiy, bitta pedagogik jarayonning ajralmas kismlaridir) ajratib o’rgandik:P ta’lim-tarbiya nazariyasi va metodikasi; boshqarish va amaliyot; didaktika va xususiy metodika; pedagogik sosiologiya; ijtimoiy psixologiya; pedagogik psixologiya. Bu sohalarni asosiy vazifasi va predmetining pedagogik hamda psixologik adabiyotlarda, o’quv qo’llanmalarda yetarligiga yoritilganligini hisobga olib, ularga batafsil to’xtalib o’tmaymiz. Ma’lumki, mazkur sohalarning har birida psixolog yoki qiziquvchi mutaxassislar tomonidan ma’lum daraja diagnostik ishlar amalga oshiriladi. Mana shu ishlar majmuasi psixologik va pedagogik diagnostikaning yo’nalishlarini tashkil qiladi. Jumladan, har bir sohada o’ziga xos diagnostik izlanishlar olib borilib ularning mazmuni psixologik pedagogik diagnostika yo’nalishlari belgilab beradi. Tarbiyalanganlik darajasini diagnostika qilish

Bu yo’nalish o’quvchilarning tarbiyalanganligini, ularning xulq-atvorini, odob- axloqini, tarbiyalanuvchiligini (tarbiyaviy ta’sirlarga berilishi) ni o’rganishdan iboratdir. Tashkiliy-metodik diagnostika Pedagoglarning kvalifikasiyasini, ta’lim jarayonining uslubiy ta’minlanganlik darajasini baholashdir. Didaktik diagnostika Pedagogik jarayonni takomillashtirish uchun xizmat qilishdir (ta’lim jarayonining tashkiliy metodik tomonlaridan tashqari). Bunda talabalarning og’zaki va yozma javoblari hamda ulardagi tipik xatolar, sabablari, ta’lim faoliyatidagi salbiy o’zgarishlar o’rganiladi. Shuningdek, talabalardagi mehnat malaka va ko’nikmalarning rivojlanganlik darajasi hamda ta’lim olishga nisbatan moyillik diagnostika qilinadi. Ijtimoiy-pedagogik diagnostika Talabalarning pedagogik qarovsizligi va moslashganlik darajasini o’rganuvchi hamda tarbiyasi og’ir bolalarni diagnostika qilishda ijtimoiy omillarni hisobga oluvchi yo’nalishdir. Diagnostika pedagoglar tomonidan maktab va o’quv yurtidan tashqarida olib boriladi. Shu sababli diagnostika jarayoni “oila sosiologiyasi va iqtisodi”, “huquq sosiologiyasi”, “dam olish sosiologiyasi”, “iqtisodiy sosiologiya”

kabi sohalarda qo’llaniladigan metodikalar va ko’rsatkichlardan foydalanishni taqozo qiladi. Ijtimoiy-psixologik va pedagogik diagnostika Bu yo’nalish sosiologiya, ijtimoiy psixologiya, pedagogikani o’z ichiga qamrab olgan. U talabalar, pedagoglar va ota-onalar guruhlarini o’rganishga; talabalarga ommaviy kommunikasiya vositalarining (radio, televideniye, gazetalar va hokazo) ta’sirini aniqlashga; talabalarning burch va huquqlari hamda o’zaro munosabatlarini yoritishga yo’naltirilgan xatti-harakatlar majmuidir. Pedagogik diagnostika Psixologik va pedagogik diagnostikaning eng yaxshi rivojlangan va dolzabr yo’nalishlaridan biri bo’lib, u talabalarning aqliy rivojlanish darajasini aniqlashga; o’z-o’zini baholashiga; psixologik “himoya usullari” ajratishga; talaba xarakterining asosiy sifatlari hamda qator va individual-psixologik xususiyatlarini o’rganishga qaratilgandir. 4 .4. Zamonaviy psixodiagnostika metodlariga qo’yiladigan jarayonlashtirish va verifikasiya talablari hamda ularning qo’llanilishi darajasi o’ngi yillarda psixodiagnostikaning zamonaviy metodlari yaratilib, ulardan inson omili predmeti sanalgan fanlarning amaliyot jarayonida samaraliS

foydalanib kelinmoqda. Psixodiagnostik usullarning tadbiqiy o’rganilishi, yangi ilmiy tushunchalar va ularga xos xususiyatlarning yaratilishi, izohlanishi, tan olinishi hamda tajribada qo’llanilishi bilan bir vaqtda amalga oshirilmoqda. Psixologiyada faoliyatning yuksalib borilishi XX asr boshlarida tadqiqot metodlari va yo’riqnomalariga aloqador shakllangan zamonaviy fanlarga taqdim etiladigan, rasmiy tan olingan va qabul qilingan talablarning mavjudligi bilan tavsiflanadi. Bunday talablar asosida jarayonlashtirish va verifikasiya tashkil etadi. Jarayonlashtirish deganda kiritilayotgan yangi ilmiy tushunchalarning fanda ifoda etilishi hamda mavjudligini namoyon bo’lishiga maslahat va metodlarni ko’rsatilishi jarayonlashtirish deyiladi. Shuningdek, u har bir tadqiqotchining mazkur tushunchani o’ziga xos xususiyatlarga ega ekanligiga ishon hosil qilish uchun, ayrim amaliy harakatlar va jarayonlarni bajarilishini tizimiylashtirishini ham ifoda etadi. Har qanday yangi tushunchaning ilmiylik mavqyeiga ega bo’lishi uchun tekshirilishdan o’tishi vetifikasiya, deb ataladi. Shu bois, “verifikasiya” lo’g’aviy so’zining ma’nosi ham aynan “tekshirish“ mazmunga egadir. Tushunchalarning mazmundorligi aniqlash uchun o’tkaziladigan bunday tekshirish, ularga mos keluvchi psixodiagnostik jarayonlar yordamida amalga oshiriladi. Agar, biz “motiv” atamasini ilmiy tushuncha sifatida fanga kiritadigan bo’lsak, unda ushbu ifodaning aniq izohini boshqa ma’lum so’zlar yordamida yoki uni o’z ichiga qamrab oladigan ayrim holatlarning tashxis qilnishi (jarayonlashtirish) orqali amalga oshirishimiz maqsadga muvofiq hisoblanadi. Masalan; “Motiv – shaxsdagi u yoki bu xulq-atvorga nisbatan moyillik va hozirlikni tushuntirib beruvchi sababdir”. Bu tushunchani jarayonlashtirish uchun uning keyingi bosqichida psixodiagnostik metodikani qo’llashi kerak bo’ladi.

Natijada uning mazkur tushuncha yuzasidan aniqlovchi qismida nimanidir tasdiqlanayotganligi hamda uning haqiqatdan ham mavjud ekanligiga ishonch hosil qilinadi. Yakunlovchi bosqichda esa “motiv” ko’rinishlarining mavjudligini amaliy jihatdan tekshiruvni amalga oshirish talab qilinadi. Aynan mana shu verifikasiya, deb ataladi. Shunday qilib, jarayonlashtirish va verifikasiya tushunchalari psixodiagnostika sohasiga dalxdor bo’lib, unda jarayonlashtirish nazariy ahamiyat kasb etsa, verifikasiya – uning amaliy jihatdan namoyon bo’lishini anglatadi. Hozirgacha yaratilgan va qo’llanilib kelinayotgan psixodiagnostik metodikalarning asosiy qismini – blankali metodikalar tashkil qiladi. Ya’ni kishilarga bir qator hukmlar to’plami taqdim etilib, uning javoblarini yozma yoki og’zaki ravishda bayon etishlari kerak bo’ladi. Sinaluvchi javoblariga asoslanib ularning psixologiyasi haqida xulosa chiqariladi. Blankali metodikalarni keng tarqalganligi hamda amaliy qiziqishni yuqoriligi, ularni ish jarayonida qo’llash, saralash va tahlil qilishning juda oddiyligi bilan izohlanadi. Qo’llanilish jihatdan metodikalar orasida ikkinchi o’rinni so’rovnomalar egallaydi. Ish jarayonida sinaluvchilarga psixolog qator og’zaki savollarni taklif etib, ularni qayd qilib boradi va javoblarni tahlil qiladi. Bu metodikalar maxsus blankalarning tuzilmasligi va qo’llanilishining yengilligi bilan ijobiy xususiyat kasb etadi. Ularning kamchiligi esa, savolni tuzish va unga javob berish jarayonini subyektiv tarzda amalga oshirilishidir. Standartlashtirishning murakkabligi pirovard va olingan natijalarni solishtirish va ishonchlilik darajasini anmqlashni qiyinlashuviga olib keladi. Qo’llanilishiga ko’ra, uchinchi o’rinni egallaydigan metodikalar qatoriga- rasmli psixodiagnostik metodlarni kiritish mumkin. Bunda kishilarning xulq- atvorini psixologik jihatdan yanada yaxshiroq o’rganish maqsadida har xil xarakterligi rasmlar to’plamidan foydalaniladi. Ayrim hollarda esa tayyor standart

hisoblangan tasvirlar interpritasiyasi ham qo’llanilishi mumkin. Ushbu tasvirlarning mohiyati yechish talab etiladigan masalalar to’plamidan iborat bo’ladi (Raven testi va boshqalar). Psixodiagnostik metodikalarning birinchi hamda uchinchi tiplari ikki xil, qo’l bola va kompyuterli variantga ega bo’lishi mumkin. Qo’l bola variantda tadqiqot materialini qayta ishlash va tahlil qilish elektron-hisoblash texnika usullarisiz amalga oshiriladi. Psixodiagnostik metodikalar ichida proyektivlarining ham ahamiyati cheksizdir. Ular blankali, so’rovnomali va rasm ko’rinishida bo’lishi mumkin. Mazkur metodikaning amaliy jihatdan qo’llanilishi yildan-yilga ortib bormokda. Chunki ular boshqalarga nisbatan validli va informativliliroqdir. Navbatdagi metodik guruhlar sirasiga obyektiv-manipulyasion turlar kiradi. Unda yechiladigan masalalar sinaluvchilar hukmiga haqiqiy predmetlar shaklida taqdim etiladi. Sinaluvchilar esa, ulardan biror narsa yasashlari kerak bo’ladi. 4 .5. Psixodiagnostika metodlarning sifat va miqdoriy xarakteristkasi hamda individual-tipologik xususiyatlar klassifikasiyasi 4 .5.1. Metodlarning sifat va miqdori xarakteristkasi lohida guruh tarkibiga tajriba ma’lumotlarining sifat va miqdoriy tahliliga asoslanadigan psixodiagnostik metodlarni kiritish mumkin. Ularga birinchi holda, tashxis qilinayotgan xususiyat ma’lum ilmiy tushunchalar yordamida ifodaA

etilsa, ikkinchi holda, uning shakllanganligini boshqa kishilar ko’rsatgichlari bilan solishtirgan nisbiy jihatini bayon etadi. Ba’zan sifat va miqdoriy xarakteristikalar bir metodikaning o’zida uyg’unlashib ketganligi bois, o’rganilayotgan xususiyat, ikkilamchi miqdoriy-sifat ko’rinishiga ega bo’ladi. Masalan, o’smirlardagi xarakter aksentuasiyasini diagnostikasiga aloqador A.Ye.Lichko testida, har bir o’rganilayotgan xislatlar xususiyat kasb etadi. 4 .5.2. Individual-tipologik xususiyatlar klassifikasiyasi Ma’lumki, har bir shaxs o’ziga xos qaytarilmas dunyo. Dunyoda bir-biriga aynan o’xshash bo’lgan ikki kishini topish juda mushkul. Odam tashqi qiyofasi, bo’yi-basti bilan boshqa biror kimsaga o’xshashi mumkin, lekin fe’li, mijozi va shaxs xususiyatlari nuqtai nazaridan aynan bir xil inson bo’la olmaydi. Hattoki, olimlar bitta tuxumdan rivojlangan egizaklarda aynan o’xshashlikni qayd qilishgan bo’lishsa-da shaxsiy sifatlari korrelyasiyasida ba’zi bir tafovutlar borligini aniqlashgan. Shaxs – qaytarilmas, u o’z sifatlari va borlig’i bilan noyobdir. Ana shu qaytarilmaslik va noyoblikning asosida, uning individual-psixologik xususiyatlari majmui yotadi. Shu bois, shaxs tushunchasi bilan yonma-yon ishlatiladigan yana ikki tushunchaga izoh berish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bu – “individ” va “individuallik” tushunchalaridir. “Individ”, “odam” degan tushunchani to’ldirib, uning ijtimoiy va biologik mavjudot sifatida mavjudligini tasdiqlaydi. Shuningdek, u o’ziga bir tomondan, boshqa odamlardan farqlovchi belgi va xususiyatlarni; ikkinchi tomondan, o’ziga va o’ziga o’xshashlarga xos bo’lgan umumiy hamda xarakterli sifatlarni qamrab oladi. Demak, individ – insonga aloqadorlik faktini tasdiqlovchi ilmiy kategoriyadir.

“Individuallik” – yuqoridagi har ikkala tushunchaga nisbatan torroq mazmun kasb etib, u konkret odamni boshqasidan farqlovchi barcha xususiyatlar majmuini o’z ichiga oladi. Shu nuqtai nazardan shaxs tizimini tahlil qiladigan bo’lsak, shaxs individualligiga, uning qobiliyatlari, temperamenti, xarakteri, irodaviy sifatlari, emosiyalari, xulqiga xos motivasiya va ijtimoiy ustanovkalari kiradi. Aynan shu qayd etib o’tilgan kategoriyalarning barchasi shaxsdagi individuallilikni ta’minlaydi. Shu bois, bo’yi, eni, yoshi, sochining rangi, ko’z qarashlari, barmoq harakatlari bir xil bo’lgan insonlarni topish mumkin, lekin xarakteri, qobiliyatlari, temperamenti, faoliyat motivasiyasi va boshqalarga aloqador sifatlari majmui o’xshash odamni topib bo’lmaydi. Ular - individualdir. 4 .6. Xalq xo’jaligini yuksaltirishda psixodiagnostik metodlarning o’rni jtimoiy-psixologik ta’sir amaliy psixologiyaning muhim masalalaridan biridir. Ijtimoiy ta’sir bir necha bosqichlarda ro’y beradi:I makro bosqichda (siyosat va iqtisod sohalarida); o’rta bosqich (ijtimoiy tashkilotlar); mikro bosqich (guruhlar ichida); shaxs darajasida (“Men” tarkibida). Amaliyotchi psixologlar, asosan, mikro bosqichda faoliyat ko’rsatadilar. Bu yerda xodimlar boshqaruvi, tashkilotlardagi ma’naviy muhitni barqarorlashtirish, ma’lumotlar tizimini tartibga solish masalalari doirasida shaxslararo ta’sir sodir bo’ladi. Mustaqil taraqqiyot yo’lini tanlagan davlatlarda hozirgi bozor munosabatlari sharoitida tashkilotlar va ulardagi ishlovchi xodimlar o’rtasidagi o’zaro ta’sir masalalaridagina ma’lum o’zgarishlar ro’y berdi. Shu munosabat orqali paydo bo’ladigan muammolarni quyidagicha tasavvur qilish mumkin.

5.6.1. Ijtimoiy faoliyat sohalarida xodimlar boshqaruvini takomillashtirishning ijtimoiy-psixologik muammolari Hozirda qator kichik va o’rta biznes subyektlari xususiy mulkka ega bo’lgani uchun ham ish beruvchi bilan yollanib ishlovchilar o’rtasidagi ishlab chiqarish munosabatlari tubdan o’zgardi. Hozirda ko’p tashkilotlar xodimlarini moddiy manfaatdorligini bildirishuchun, ularni ishga jalb etishdan ko’ra nomoddiy rag’batlantirish va qiziqtirish yo’llaridan samarali foydalanilishmoqda. Shu o’rinda, ofisning bashang jihozlanishi, uning “qo’shma korxona” ekanligi, xodimlarning o’ziga xos kiyinish uslubi kabi omillar ham katta rol o’ynamoqda. Shu bois, insoniy munosabatlar ta’siridan kelib chiqadigan ishni tashkil etish yo’llari ham muhim ahamiyat kasb etadi. Lekin, fuqarolarimiz ongida eskicha stereotiplarning hamon mavjudligi maosh kabi moddiy manfaatdorlikni ham chetga surmaydi. Bu ham ta’sirning bir yo’li hisoblanadi. Bundan tashqari, boshliqning mahorati shu jamoadagi norasmiy liderlar va ular atrofidagi muhitni o’rganishga bo’lgan ta’sir yo’llarini aniqlashi ham muhim. Chunki yaxshi rahbar birinchidan, o’zida rahbarlik va liderlik fazilatlarini uyg’unlashtiradi, ikkinchidan, paydo bo’lgan norasmiy tuzilmalarning manfaatlarini o’rganish orqali xodimlar boshqaruvini qo’lga oladi. 4 .6.2. Tashkilot imijini yaratish va uning vakolatlari doirasini kuchaytirish Bu omil korxona yoki tashkilotning boshqalari oldidagi raqobatbardoshligini ta’minlaydi. Ana shunday imijga ochiq intilgan tashkilotlar sirasiga

aviakompaniyalar, DAN xodimlari, qo’riqlash xizmati va boshqalar kiradi. Ularda o’ziga xos ramzlardan tashqari, yagona kiyim-bosh, intizom normalari ham mavjud. Ko’p yoshlar ana shu simvolikalar tufayli ushbu tashkilotlarda ishlashni xohlaydilar. Imijning ijobiyligi korxonaning o’zini reklama qilishga ketadigan mablag’ini tejaydi, aks holda – bu anchagina qimmatga tushadi.Hozirda rivojlangan G’arb mamlakatlarida va xususiy mayda korxona va ularning tashkilot ko’p bo’lgaligi uchun, ularning har biri yiliga o’rtacha 500 million dollar mablag’ini reklamaga sarf qiladi. Ko’pincha imijni oshirishga ayrim shaxslarning obro’si kompaniya tarkibida taniqli shaxslarning bo’lishi yoki bo’lganligi ham xizmat qiladi. Masalan, bizda ham yangi partiyalar (“O’zbekiston leberial demokratlar partiyasi (O’zLDP)”, “Fidokorlar (FMDP)”, “Adolat (ASDP)”, “Milliy tiklanish (MTP)” kabilar) o’z a’zolari sifatida taniqli shaxslarni, tadbirkorlarni, yozuvchi va adiblarni, siyosiy arboblarni jalb etishgan. Bunday a’zolik o’ziga xos reklama rolini o’ynab partiyasining obro’sini oshirgan. 4 .6.3. Rahbarning jamoa ichida xodimlarga bo’lgan psixologik ta’siri Alohida shaxsning xodimlar yoki hamkasblar ongi va e’tiqodiga bo’lgan munosabati orqali, ularni o’ziga ishontirishga urinishi ham ijtimoiy ta’sirning bir shakli hisoblanadi. Agar bu urinish samarali bo’lsa, hamda ta’sirlanish ro’y beradi. G’arb olimlari ta’sirlanishning to’rtta turini farqlaydilar: ma’lumot berish; tushuntirish; isbot qilish; e’tiroz bildirish orqali. Har bir ta’sir ko’rsatish va ta’sirlanish ma’lum bir psixologik holatlar fonida

ro’y bergani uchun ham fanda ishontirish bu munosabatlarning vositalari tafovutlanadi. 4 .6.1- rasm . E ’ tiqodga ta ’ sir etish yo ’ llari 4 .6.1- rasmda keltirilgan emosional holatlar va ularga mos tarzda ta ’ sir ko ’ rsatadigan psixologik yo ’ llarning mohiyatiga ko ’ ra , ta ’ sir ko ’ rsatishga “ qasd ” qilgan odam avvalo raqibining emosional holati va kayfiyatini inobatga olishiHissiy-emosional fon holatlari Relaksasiya Tanglik Identifikasiya Qiyin kayfiyati Nasihat berish Ma’qullash Sokrat usuli Buyruq va ko’rsatmalar Kutishlar oqlanmasligi Portlash Qat’iy talab Ta’qiqlash Maslahat Plasebo Majburlash Sha’ma qilish Xushomad qilish

zarur . Masalan, relaksasiya, ya’ni xotirjamlik, begamlik, xursandchilik kayfiyatidagi odamga ta’sir ko’rsatish uchun, unga oddiygina maslahat berish yoki amalga oshirgan ishlarini ma’qullash orqali yangi faoliyatga chorlash mumkin bo’ladi. Bundan tashqari, mashhur “Sokrat usuli”ga ko’ra, tinglovchining ishonchini oqlash va uni ko’ndirish uchun suhbat boshida berilgan kamida uchta savolga “ha” degan ijobiy javob olinishiga erishish lozim. Ya’ni bu suhbat boshidanoq nima qilib bo’lsa ham tenglovchining“yo’q” demasligiga erishishdir. Agar odamning kayfiyati yomon, ma’lum stress yoki tang holatda bo’lsa-chi? Bunday holatlarda raqibga aniq buyruq yoki ko’rsatmalar berish, kutishlariga nisbatan zid choralarni taklif etish, qat’iy talablar qo’yish,ta’qiqlash kabi shaxsni tormozlovchi ta’sir ko’rsatish yo’llardan foydalanish qo’l keladi. Identifikasiya holatida esa, ta’sir ko’rsatuvchi raqibga nisbatan qattiq hurmat hissini boshdan kechirishi, maslahat berishi, boshliqlik imijini kuchaytiruvchi plasebo vositalaridan foydalanishi yoki o’zini shunga majburlashi mumkin. Agar odam juda ko’tarinki kayfiyatda bo’lsa, unga oddiy sha’ma va hazil qilish yo’llari orqali maqsadni bildirish, xushomad qilish hamda o’z shartiga ko’ndirish mumkin bo’ladi. Demak, odamning e’tiqodini o’zgartirish uchun albatta, uning holati, kayfiyati va his-kechinmalarini hisobga olish shart. Shundagina ijtimoiy ta’sir samarali bo’lishi mumkin. Bundan tashqari, tashkilot va korxona faoliyatining samaradorligi, bevosita, rahbarning ish uslubi, uning shaxsiy sifatlariga bog’liqdir. Bu haqda esa, alohida mavzuda so’z yuritiladi.

ADABIYOTLAR 1. Karimova V.M. Ijtimoiy psixologiya va ijtimoiy amaliyot: Universitetlar va pedagogika institutlari uchun o’quv qo’llanma. – T.: “Universitet”, 1999. – 96 b. 2. Karimova V.M., Xayitov O.E., Ergasheva D.D., Lutfullayeva N.X., Xaydarova X.R. Sbornik situasionnix zadach, delovix i psixologicheskix igr, testov, kontrolnix zadaniy, keys-stadi, voprosov dlya samoproverki po kursu “Ekonomicheskaya psixologiya”. – T., TGEU. 2005. 3. Mayers D. Sosialnaya psixologiya / Perev.s angl. – SPb.: Piter, 1999. – 688 s. 4. Nemov R.S. Psixologiya. Uchebnik dlya studentov vissh. ped. ucheb. zavedeniy: V 3-x t. – M.: Gumanit. izd. sentr VLADOS, 2003. – 576 [640; 608] s. 5. Nemov R.S. Psixologiya: Ucheb. dlya stud. vo’ssh. ped. ucheb. zavedeniy: V 3 kn. - M., 2003 6. Psixologiya. Uchebnik / Otv. red. prof. A.A.Krilov . – 2-ye izd., pererab. i dop. – M.: Izd-vo: PROSPEKT (TK Velbi). 2004. – 752 s. 7. Psixologicheskaya diagnostika: Uchebnoye posobiye / Pod red. K.M.Gurevicha, Ye.M.Borisovoy . 2-ye izd., ispr. – M.: 2000. 8. Расулов А.И. Психодиагностика Ўқув методик қўлланма.- Т., 2010 9. Тошимов Р.Ю., Ғозиев Э.Ғ., Психодиагностика ва амалий психология. – Т., 2004.

O'xshashlar

Psixodiagnostika metodlari

Psixodiagnostika tarixi

Psixodiagnostika tarixi

Psixodiagnostika tаriхi

Sportda psixodiagnostika mеtodlari