Psixodiagnostika tarixi - Psixologiya - Referatlar

Psixodiagnostika tarixi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

96 KB

Ko'chirib olish

Psixodiagnostika tarixi Reja 1. Psixodiagnostikaning yuzaga kelishdagi asosiy sabablar. Psixologik bilimlarning klinik davri. . 3. Psixodiagnostikani taraqqiy etishiga hissa qo’shgan olimlar. 4. Psixodiagnostika sohasini shakllanishida V.Vund laboratoriyasining o’rni. 5. Birinchi statistik asoslangan testlar. 6. Psixodiagnostikaning XX asrdagi shakllanish davri.

1. Psixodiagnostikaning yuzaga kelishdagi asosiy sabablar sixodiagnostika yuzaga kelishi bevosita psixologiya fanining tarixi bilan uzviy bog’liq, ya’ni uning amaliy jihatdan namoyon bo’lishida katta ahamiyat kasb etadi. Zero, inson psixikasining tarixi har qanday psixik taraqqiyotni asosi bo’la oladi...P Ma’lumki, psixologiya q adimiy fanlardan hisoblanib, u bundan 2,5 ming yil ilgari paydo bo’lgan. Qadimgi grek faylasuflaridan Geraklit, Demokrit, Gippokrat,Sokrat, Platon lar ni asarlarida kishining joni va ruhiy hayoti to’g’risida xilma-xil fikrlar bayon qilinganini uchratish mumkin. Inson ruhiy hayoti haqidagi ayrim fikrlarni qadimgi xitoy va hind mutafakkirlarining asarlarida ham uchratish mumkin. Lekin inson psixikasi haqidagi muntazam ta’limotni birinchi marta yunon faylasufi Aristotel (Arastu) yaratgan. U “Jon haqida” degan asarida psixika haqida batafsil to’xtalib, uning muhim qirralarini tushuntirishga harak a t qilgan. Shu bilan bir qatorda, o’zidan oldin yashab o’tgan olimlarning qarashlariga ilmiy sharh bergan. Shu sa b abli ham u psixologiya fanining “otasi” hisoblanadi. Qadimgi davrda vrachlar va boshqa tadqiqotchilar psixik hodisalarni miya faoliyatining mahsuli ekanligi haqida taxmin qilishib, turli ruhiy kasalliklarni uning buzilishi, deb to’g’ri talqin qilishgan. Har qanday psixik jarayon o’z-o’zicha hosil bo’lishi mumkin emas, ya’ni psixika faqat u yoki bu qo’zg’otuvchining miyaga ta’siri tufayligina vujudga keladi. Psixika boshlanishi qo’zg’otuvchini ta’sirida bo’lsa, uning natijasi organizmni unga nisbatan javob reaksiyasidir. Shu bois ham psixik faoliyat miyaning aks ettiruvchi, reflektor faoliyatidangina iboratdir. Psixologik bilimlarning klinik davri sixika bosh miya va nerv sistemasining mahsuli ekanligi borasidagi fikrlarni hozirgi zamon psixodiagnostikasining tarixi hamda XIX asrning chorakP

yarmida psixologik bilimlarning shakllanishidagi klinik davri bilan bog’lash mumkin. Bu davr shaxs haqidagi empirik psixologik bilimlarning to’planishi va tahlilida asosiy vazifa tabiblar yordamida amalga oshirilganligi bilan xarakterlanadi. Tabiblarni, dunyoning rivojlanayotgan mamlakatlarida tar q alayotgan ruhiy va asab kasalliklarni kelib chiqish sababi qiziqtirar edi. Shu bois, psixiatrlar Yevropa shifoxonalaridagi bemorlarni uzluksiz nazorat qilish bilan bir qatorda, o’z xulosalarini qayd qilib borardilar. Natijada, psixodiagnostikaning kuzatish, so’rov, hujjatlar tahlili kabi metodlari shakllanishi ortib bordi. Mazkur vaqtda psixodiagnostikaning rivojlanishi erkin xarakter kasb etib, bu holat metodlarni miqdoriy ko’rsatkichi bilan uzviy bog’langan edi. 3. Psixodiagnostikani taraqqiy etishiga hissa qo’shgan olimlar Genri Gerbert Goddard U 1866 yilda sharqiy Vassalboroda katta fermerlar oilasida tug’ilgan. Xeverford kollejini bitirgan (1887 y.). Shu kollejda matematika yo’nalishi bo’yicha magistrlik darajasini olgan (1889 y.). Goddard psixologiya sohasidagi faoliyatini 1896 yildan Klark universitetida boshlagan va shu universitetda u doktorlik dissertasiyasini himoya qilgan (1899 y.). Pensilvaniyada psixologiya va pedagogikadan dars bergan. 1902 yili Vayndlenda maxsus maktabda ishlab yurgan vaqtida, hamkasblari bilan birgalikda “Aqli zaiflar Veylend klubi”ga asos solgan. Bu klubni asosiy vazifasi psixik rivojlanishida muammosi bo’lgan bolalarga har tomonlama yordam berishdan iborat bo’lgan. 1908 yildan Bine testlarini o’rgana boshlagan va keyinchalik, undan intellektual to’liq rivojlanmaslikni turli xil darajasini diagnostika hamda klassifikasiya qilishda foydalangan. 1910 yili birinchilardan bo’lib Bine testlarini umumiy o’rta ta’lim maktabi sharoitida ishlatgan. Bundan tashqari u mazkur testni Amerikaga kirib keluvchi

immigrantlarni o’rganish jarayonida ham qo’llagan. 1917 yili harbiy xizmatga chaqiriluvchilar intellektini aniqlashda ishlatiladigan testni yaratuvchi amerikalik yetti psixologni biri bo’lgan. 1918 yil Ogayodagi yoshlarni o’rganuvchi byuroni boshlig’i hamda 1922 yili Ogayo universitetini professori lavozimida ishlagan. 1927 yilda u o’zining aqli zaiflikka doir bo’lgan ko’pgina xulosalari xatoligini tan olgan. Shunga qaramasdan, Goddard izlanishlarining testga doirlari, intellekt psixodiagnostikasini rivojlanishida ahamiyati katta bo’lgan. Genri Gerbert Goddard 1957 yilda vafot etgan. Lyuis Medison Termen 1877 yil Indianada fermerlar oilasida tug’ilgan. Indianadagi Denvill markaziy kollejida ta’lim olgan va o’qituvchilik kasbini egallagan. Indiana Universitetidan bakalavr va magistr darajasini olgan. 1903 yil Klark universiteti doktaranturasiga o’qishga kirib, doktorlik dissertasiyasini “Psixologik test” (1905) mavzusida yoqlaydi. 1906 yildan boshlab Los-Anjelosdagi pedagogika kollejining professori bo’lgan. To’rt yil o’tganidan so’ng u Stenforddagi universitetga o’qituvchilik lavozimiga taklif qilinib, Bine shkalasini modifikasiyalash bilan shug’ullanadi. Birinchi jahon urushi davrida armiyada qo’llaniladigan testlarni qayta ishlash jarayonida qatnashgan. 1922 yilda Stenford universiteti psixologiya fakultetiga dekan, 1923 yildan Amerika psixologlari assosiasiyasining prezidenti lavozimlariga tayinlangan. U intellektni aniqlash testini ilmiy darajagacha olib chiqqan yagona mutaxassis. Buyuk amerikalik psixolog 1956 yil Kaliforniyada vafot etgan. Rishar Meyli 1900 yil Shveysariyada tug’ilib, Berlinda o’qigan. Kurt Levin uni “Geshtalt psixologiyasi” bilan tanishtirgan. Mashhur olim Klaypered taklifi bilan Institut Russoga kelgan va psixologik

diagnostika bo’yicha hamda qisman intellektni o’rganish bilan ham shug’ullangan. Psixodiagnostika bo’yicha 1936, 1951, 1978 yillarda chop etilgan mashhur kitoblarning avtori. Institutni 6 yil boshqargandan so’ng Vernsk Universitetida professor lavozimida ishlay boshlagan. 1930 yildan intellekt omilini o’rganish bilan shug’ullangan. Oxirgi izlanishlari asosida (1981) intellek bo’yicha to’rtta fundamental omil borligini va ular olti yoshda turg’in holatda paydo bo’lishini aniqlagan. O’zining longityud tekshirishlarini (1959) xarakterlangan qirralarning birlamchi elementlarini topishga bag’ishlagan. 1963 yil intellektga atrof-muhitni ta’siri haqidagi tekshirishlari natijasi chop etilgan. Bundan tashqari u intellekt bilan o’qishda jarayonidagi muvaffaqiyatga erishishlarning o’zaro bog’liqligi muammosini ochishga harakat qilgan. U 1984 yil vafot etgan. Florens Laura Gudinaf 1886 yil AQSHda tug’ilgan. Doktorlik unvonini L.Termen rahbarligida Stenford Univesitetida 1924 yil olgan. Shundan so’ng uning psixologiya mutaxassisi sifatidagi karyerasi Minnesots Univesitetida boshlanadi. U yerda bolalar tomonidan chizilgan rasmlarni tahliliga asoslangan intellektni o’lchash shkalasini chop etgan. Test katta mashhurlik keltirib o’z mavqyeini ko’p yillar davomida saqlab turgan.1950 yilga kelib, Deyl Xarris bu testga ma’lum ma’nodagi o’zgarishlar va qo’shimchalarni kiritgan ( Gudinaf – Xarris nomi bilan mashhur rasm testi). Gudinaf ning boshqa izlanishlari bolalarni ijtimoiy va emosinal rivojlanishini o’rganishga qaratilgan. 1947 yil kasalligi tufayli mehnat ta’tiliga chiqishga majbur bo’lganligiga qaramasdan, unga mashhurlik olib kelgan kitoblarining chiqishi davom etgan. U 1959 yil vafot etgan. Stenli Devid Porteus U 1883 yilda Boks–Xillda (Avstraliya) tug’ilgan. Birinchi

professional avstraliyalik psixolog sifatida tan olingan. Oliy ma’lumotga egan bo’lganidan so’ng, u maxsus maktablarda inspektor bo’lib ishlagan (1913–1916) va keyinchalik Melburunsk universitetida antropologiya rivojlanishi laboratoriyasini boshqargan (1916–1917). AQSHga ko’chib kelganidan so’ng psixologiyadan dars bergan va Vaynlend voyaga yetmagan jinoyatchilar axloq tuzatuvchi maktabini psixologik laboratoriyasining direktori bo’lgan (1919–1925). Gavayi univesitetida klinik psixologiya professori va psixologik klinika direktori lavozimlarida ishlagan (1922–1948). Psixodiagnostika tarixiga “labirint”lar avtori sifatida kirib kelgan. Uning fikricha, bunday sifatlar o’z- o’zini boshqarish qobiliyati, rejalilik, taktiklik va oldindan ko’ra olishlilikni aniqlash imkoniyatini bergan hamda ijtimoiy moslashuv jarayonida intellektga nisbatan, muhim ahamiyatga ega bo’lgan. Qobiliyatlarning individual farqlanishi, Porteus fikriga ko’ra, tug’ma hisoblangan. U 1972 yil vafot etgan. Arnold Lyusius Gezell 1880 yil Viskonsin shtatining kichik shaharchasida tug’ilgan. Shu shtatning universitetida bakalavr darajasini olgan. Klark univesitetida doktorlik dissertasiyasini tayyorlagan (1906). Keyinchalik ikkinchi doktorlik darajasini tibbiyot ixtisosligi bo’yicha Yel universitetida olgan (1915). Turli AQSH universitetlarida o’qituvchi lavozimida ishlagan. Los-Anjelos pedagogika institutida faoliyat yuritgan vaqtida L.Termen bilan hamkorlik qilgan. Psixologik test o’tkazish bilan shug’ullangan va uning xulosasiga ko’ra, bolalarni rivojlanishini ilk yosh davrlarida aniqlash zarurligini ta’kidlagan. Bu tekshirishlar unga nafaqat psixologlar orasida, balki shifokorlar va pedogoglar orasida ham katta shuhrat keltirgan. U 1961 yil vafot etgan. Robert Session Vudvorts

1869 yil Belchertaun (Massachusets shtati)da tug’ilgan. Amxerst universitetidan 1819 yili bakalavr darajasiga ega bo’lgan. Keyinchalik buyuk amerikalik psixolog Vilyam Jem bilan Garvard universitetida tahsil olgan (bakalavr – 1896, magistr – 1897). Kolumbiya universitetida D. Kattell rahbarligida doktorlik dissertasiyasini himoya qilgan (1899). R. Vudvorts Kolumbiya universitetida asosiy ilmiy foaliyatini yuritgan bo’lib, u nafaqaga chiqqunga qadar shu yerda ishlagan (1942). 1914 yilda u Amerika psixologlar assosiasiyasini prezidenti etib tayinlangan. Bu olimning asosiy qiziqishlari umumiy va eksperimental psixologiya jabhalariga qaratilgan. U tomondan 1938 yil yozilgan “Tadbiqiy psixologiya” kitobi hozirgi kunda ham klassik adabiyot durdonasi hisoblanadi. U o’zining o’limiga qadar faol ravishda ilmiy faoliyat bilan shug’ullangan. 1962 yil vafot etgan.

Kichik Edvard Kella Strong 1884 yil Nyu-York shtatining Sirakuza shahrida tug’ilgan. Biologiya bo’yicha bakalavrlik darajasini Kaliforniya universitetida olgan (1906). Uch yildan so’ng magistrlik dissertasiyasini himoya qilgan. 1911 yilda Kolumbiya universiteti psixologiya fanlari doktori ilmiy darajasini olgan. Keyinchalik Neshvildagi Georg kollejida professor bo’lib ishlagan. 1917 yil armiya safida xizmat qilgan. U yerda ham harbiy shaxslarni saralash va o’qitish masalalari bilan shug’ullangan. Urush tugaganidan so’ng Karneg institutida professor lavozimida faoliyat yuritgan. Professional ta’lim departamentini boshqargan (1919). 1921 yilda ta’lim olish yuzasidan tekshirishlar bo’yicha Byuro boshlig’i bo’lgan. Uning tekshirishlari tom ma’noda Amerika psixologiyasining rivojlanishiga asos bo’lgan. Keyinchalik Stenford universiteti qoshidagi biznes maktabda psixologiya fanidan professor sifatida ishlagan (1927). Uning ismi o’zi ishlab chiqqan “Professional qiziqishlar blanklari” bilan sinonim bo’lib tarixda qolgan (1927). 1943 yil ta’tilga chiqsa-da, ilmiy izlanishlashni to’xtatmagan. 1955 yilda yoshlarda professional qiziqishlarga bag’ishlangan kitobini nashr qilinishi bunga guvohlik beradi. U 1963 yil vafot etgan. German Rorshax 1884 yil Syurixda tug’ilgan. Tibbiyot yo’nalishini tanlab Neyburg, Syurix, Berlin va Berna universitetlarida o’qigan. O’qishining birinchi yillaridayoq psixiatriyaga qiziqqan va Bleyler qo’l ostida tahsil olgan. 1912 yil gallyusinasiyalarga bag’ishlangan tadqiqotlari uchun ilmiy darajaga ega bo’lgan. Rorshax Shveysariya psixiatrik klinikalarida mehnat qilgan. Qisqa umrining asosiy bo’lagi Rossiya bilan bog’liq, ya’ni uning turmush o’rtog’i rossiyalik Olga bo’lgan. Rorshaxni ilmiy qarashlari shakllanishida Freyd va

Yung larning fikrlari alohida ahamiyat kasb etgan. U psixotahlillarni kattalashtirgan holda nevrologik tekshirishlar o’tkazgan. O’z ilmiy faoliyati davrida diniy muammolarga katta qiziqish bilan qaragan. Qabul qilishning o’ziga xosligini o’rganishda amorf (o’zgarmas, qotgan) tasvirlarni, dog’larni qo’llagan (1911– 1917). Rorshax ikki yildan so’ng bunga bag’ishlangan kitobini yozib tugatadi. “Psixodiagnostika” kitobi unga katta shuhrat keltirgan va butun dunyoga tanitgan. Bu kitobni u katta qiyinchiliklar bilan 1920 yilda chop etadi. 1922 yil peritonitdan vafot etgan. Trumen Li Kelli 1884 yil tug’ilgan. Matematika bo’yicha bakalavr (1909) va psixologiyadan magistr darajalarini (1911) Illinois universitetida olgan. Psixologiyani Kolumbiya universitetida Torndayk va Vudvorts qo’l ostida o’rgangan. Doktorlik dissertasiyasi ta’lim olishda intellektni o’lchash bilan bog’liq bo’lib, uni 1914 yilda himoya qilgan. Stenford universitetida professor assistenti, keyinchalik, psixologiya fanidan professor lavozimida (1920–1931) faoliyat yuritgan. Termen bilan hamkorlikda xalq ta’limi testlarini yaratishda ishtirok etgan. 1924 yil “Statistik metodlar” kitobini yozgan, keyinchalik “Ta’limda o’lchashning interpretasiyasi” monografiyasi chiqqan (1927). Mashhur kitobi “Insonlar tafakkurining chorrahasi”da (1928) bo’lib, unda intellektga boshqa omillar ta’sir qilishini yoritib bergan. 1931 yil Gadvard universitetining professori bo’lib ishlagan. 1950 yil mehnat ta’tiliga chiqqan va 1961 yilda vafot etgan. 4. Psixodiagnostika sohasini shakllanishida V.Vund laboratoriyasining o’rni sixodiagnostikaning miqdoriy metodlarini yaratilishi XIX asr ikkinchi yarmida, nemis psixologi V.Vund rahbarligi ostida yaratilgan birinchi tajribaviyP

psixologik laboratoriyaning faoliyati bilan asoslanadi. Bu laboratoriyada psixodiagnostik tahlillar qilish maqsadida turli xil asbob-uskunalardan foydalanar edilar. Shuningdek, ushbu davrda psixik va fizik holatlar o’rtasidagi miqdoriy bog’lanishlar mavjudligini izohlagan psixofizik qonunning yaratilishi, psixodiagnostika usullarining yaratilish jarayonini tezlashtirib yubordi. Asosiy psixofizik qonun psixologik holatlarni o’lchash imkoniyatini ochdi va bu yangilik sezgini o’lchash uchun subyektiv shkalaning yaratilishiga sabab bo’ldi. Mazkur qonunga muvofiq, asosiy o’lchash obyekti bo’lib, inson sezgilari hisoblandi. Shu bois, XIX asr oxirlarigacha amaliy psixodiagnostika sezgi jarayonlarini o’lchash bilan chegaralandi, xolos. Insonning psixik jarayonlari, xususiyatlari va holatlarini o’rganishga daxldor psixodiagnostikaning zamonaviy metodlari esa XIX asr oxirlari va XX boshlarida yuzaga kela boshladi. Zamonaviy psixologiyada malakali psixologlar yordamida miqdoriy psixodiagnostik metodlarga asoslanadigan ehtimollar nazariyasi va matematik statistikaning ayrim sohalari tez rivojlanib bormoqda. Biroq endi matematik statistikani psixologiyada emas, balki, biologiya, iqtisodiyot kabi fanlarda ham qo’llay boshladilar. Ma’lum vaqtdan so’ng esa psixik holatlarning miqdoriy psixodiagnostikasi uchun maxsus usullar yaratilishi yuzaga keldi. Masalan, faktorli tahlil shular jumlasidan bo’lib, u birinchi bor shaxs xislatlarini va aqliy rivojlanishni psixodiagnostika qilishda ishlatildi. 5. Birinchi statistik asoslangan testlar lk maxsus, psixometrik tadqiqot markazi mashhur angliyalik psixolog Galton tomonidan Angliyada tashkil etilgan edi. 1884 yilda u Antropometrik laboratoriyaga asos soladi. Laboratoriyaning asosiy vazifalaridan biri, insonI

qobiliyatlari haqidagi statistik ma’lumotlarni yig’ishdan iborat edi. Mazkur laboratoriyaga tashrif qiluvchilar ixtiyoriy ravishda o’z qobiliyatlarini o’lchash imkoniyatiga ega bo’lishib, o’z davrida undan deyarli 10000 ga yaqin kishi foydalangan edi. Galton statistikani psixologiyada qo’llashning tashkilotchisi hamda statistik metodlarni ishlab chiqishda katta xizmat ko’rsatgan edi. 1877 yilda Galton psixologiyada korrelyasiya metodini qo’llashni taklif etadi va buning uchun u Fisher hamda Pirson kabi matematik olimlarni hamkorlikka chaqiradi. Olimlar birgalikda nafaqat matematika sohasida, balki psixologiyada ham muvaffaqiyatli natijalarga erishadilar. Masalan, Fisher dispersion tahlilni, boshqa bir matematik olim, Galton zamondoshi Spirmen esa faktorli tahlilni kashf etdilar. Spirmen psixologiya tarixida 1904 y il e’lon qilingan “Obshiy intellekt, obyektivno opredelenniy i izmerenniy” nomli ma q olasi bilan alohida o’rin egalladi. Birinchi statistik asoslangan testlardan biri intellektga oid bo’lib, fransuz olimi A.Bine tomonidan 1905-1907 yillarda ishlab chi qil di va keng ommaga e’lon q il in di. Biroz vaqt o’ tgach u boshqa fransuz olimi T.Simon bilan hamkorlikda bu testni mukammallashtirdi va psixodiagnostika tarixiga “ Bine-Simon testi” sifatida kirib keldi. XX asr 20 - yillarining ikkinchi yarmida yangi psixologik, jumladan intellektual va shaxsga oid, turli jarayon va xususiyatlarning psixodiagnostikasini amalga oshiradigan testlar yuzaga kela boshladi. Shuningdek, so’nggi miqdoriy xarakterdagi psixodiagnostik usullar qatoridan, ijtimoiy-psixologik tadqiqotlar bilan bog’liq bo’lgan sosiometrik testlar ham o’rin egallagan edi. 6. Psixodiagnostikaning XX asrdagi shakllanish davri sixodiagnostika XIX asrning oxirida vujudga kelgan va individual-psixologik tafovutlarni o’rganuvchi fan sifatida, ularni o’lchashga, baholashga talabgor, intelekt o’lchamlari haqidagi bahs-munozaralarda toblangan holda yangi asrP

boshiga yetib keldi. Qisqa vaqt mobaynida esa, aqliy Galton shkalalaridan Bine testlarigacha bo’lgan masofani bosib o’tdi. Ma’lumki, psixodiagnostika yuzaga kelgan vaqtidan boshlab XIX asr oxiriga qadar “intelekt”ni o’rganishdagi individual tafovutlarni o’lchashga mo’ljallangan edi. Oldinda esa, XX asr, psixodiagnostikani rivojlanishini belgilab beruvchi yangi yutuqlar, omadsizliklar, diskussiya va kashfiyotlar davri turardi. Yuqorida aytib o’tilganidek, XX asr boshlarida individual tafovutni aniqlashga qaratilgan hamda ahamiyatga egaligi bilan ajralib turadigan A.Bine testi natijalari bo’lgan. Shu bois, intelektning birinchi krizisini testlash ham uning nomi bilan bog’liqdir. Natijada, Bine shkalasini barcha mutaxassislar turli xil yurtlarda keng ko’lamda qo’llasha boshlashgan. Birinchilar qatorida bu testni AQSHda Genri Goddart qo’llagan. Shu maqsadda u Yevropadan keluvchi immigrantlarni tekshirishga mo’ljallangan metodikalar guruhini yaratgan. Tadqiqot ishlarining demonstrasiyalashishiga ko’ra, ya’ni mazkur moslashmagan test orqali u ingliz tilini yaxshi bilmaydiganlar yoki umuman bilmaydiganlarda tekshirishlarni o’tkazgan. Bu tekshirish natijasida 83% yevreylar, 80% vengriyaliklar, 79% italyanlar va 87% Rossiyadan chiqqanlarda aqli zaiflik deb xarakterlash mumkin bo’lgan. Aslida esa, bu diagnostik xato edi. G.Goddart taqdim etgan Bine–Simon shkalasini qoniqarsiz tarjimasini (1908), boshqa amerikalik psixologlar L.M.Termen va X.D.Chayldz lar birga hamkorlikda yangicha variantda modifikasiyalashtirishgan. Bu yondoshishdan maqsad, shkalaning validlik va ishonchlilik darajasini tekshirishdan iborat bo’lgan. Shuningdek, testda kiritilgan vazifalarning ba’zilari modifikasiyalashtirilgan va yangilari qo’shilgan. Bu shkala ( Bine-Simon shkalasini Stenford versiyasi) tadqiqotlari 2100 nafar bolalar va 180 nafar kattalar ustida olib va qo’lga kiritilgan natijalar standartlashtirildi. U uch yoshdan katta yoshdagilargacha bo’lgan diapazonni o’z ichiga qamrab olgan (11 yoshdagilar uchun test bo’lmagan). Natijalar yoshga nisbatan aqliy rivojlanishning mos kelishini, ya’ni intelektning koeffisiyenti IQ ifodalangan. Bu shkala yordamida olingan natijalarga asoslangan holda, Termen tomonidan quyidagi klassifikasion chizma taklif qilingan: IQ 90-

109 ga teng bo’lsa, o’rtacha aqliy qobiliyatni ko’rsatadi; IQ 70 dan kam bo’lsa, aqliy zaiflikni ko’rsatadi; IQ 140 dan yuqori bo’lsa, aqliy qobiliyatning genial darajadaligidan dalolat beradi. Termen ning xizmatlaridan yana biri, tarixda birinchi bor u test o’tkazish va natijalarni aniqlashga qaratilgan yo’riqnomalar va ko’rsatmalarni ishlab chiqilishi bilan ajralib turadi. Uning ta’kidlashicha, test o’tkazish jarayonida standart muolajalardan chetlashish jiddiy diagnostik xatolarga olib kelishi mumkin. Bine shkalasiga berilgan ayrim tavsiyalarga e’tiborni qaratilishi natijasida, uning 1911 yilgi bosmasi uch yoshdan to katta yoshlilar diapozonigacha kengaytirilgan (11, 13 va 14 yoshlilardan tashqari). Natijalar aqliy yoshning fizik (xronologik) yoshga nisbatan mos kelishiga asoslangan holda yuzaga chiqarilgan. Bine o’z ko’rsatkichlariga sifatli aspektlarning yetishmasligini ta’kidlab, izlanishlarini davom ettirgan. U qoloq o’quvchilarni umumiy guruhlarga differensiasiya qilish yo’lini taklif qilib, aspektlarni aniqlash usullarini ajratib ko’rsatgan. Uning fikricha, tentaklar testlar orqali muloqotdan tashqari hyech narsa qila olmaydilar; aqli zaiflar muloqot qilish orqali munosabatga kirishishlari mumkin; qolganlar esa xat yozish orqali insonlar bilan o’zaro munosabatga kirishishni o’rganishlari mumkin xolos. 6.1-jadval. Bine-Simon shkalasining XX asrda rivojlanish darajasi Yil Avtorlar Eslatma 1905 Bine va Simon 30 ta topshiriq, standartlashtirish yo’q. 1908 Bine va Simon Aqliy yoshni konsepsiyalash, to’liq bo’lmagan standartlashtirish. 1911 Bine va Simon Kattalar uchun chegaralangan shkalalar qo’shilgan. 1916 Termen va Merrill Ko’pgina verbal material. 1937 Termen va Merrill Ikkinchi qayta nashri, parallel shakllar ishlatilgan, standartlashtirish yaxshilangan. 1960 Termen va Merrill Uchinchi qayta nashri, 4-5 ming nafar

odam tekshirilgan. 1972 Robert Torndayk 2-3 ming nafar odamda qayta standartlashtirish. 1986 Torndayk, Xagen, Settler 15 ta subtest, qoniqarli darajadagi standartlashtirish (5 ming nafar odamda), yosh bo’yicha diapazon 2–0, 23–11. Qo’llanilib kelingan va hozirgi kungacha ishlatilayotgan Bine shkalasi rivojlanishining asosiy bosqichlari 6.1-jadvalda o’z ifodasini topgan. XX asrning 30 yillariga kelib, yana qator yangi testlar paydo bo’ldi. Ularning aksariyat qismi AQSHda ishlab chiqildi. 1936 yilda quyidagi beshta test, nashrlar soni bo’yicha peshqadamlik qilgan: 1) Stenford-Bine testi; 2) Rorshax testi; 3) Bernreyter ning “Shaxsiy so’rovnomasi”; 4) Sishor ning “Musiqiy iste’dod o’lchagichlari”; 5) Stornga ning “Kasbiy manfaatlar blanki”. Shuningdek, ushbu davrda ishonchlilik darajasi yuqori bo’lgan ikkita shkala yaratildi. 1930 yilda Greys Artur 6 yoshdan 16 yoshgacha bo’lgan bolalarni tekshirishga mo’ljallangan va hozirgi vaqtgacha ma’lum shkala: Porteus labirinti hamda Kos kubiklari testlarini chop ettirdi. Bu shkala avvaldan Stenford-Bine shkalasi bilan korrelyasiyalash ma’nosida rejalashtirilgan edi. Ammo istalgan korrelyasiya 12 yoshli bolalarni tekshirish mobaynida yuzaga kelishi keyingi tadqiqotlar orqali aniqlandi. E.Kornell va V.Koks tomonidan Stenford-Bine shkalasi bilan sezilarsiz korrelyasiya tashkil qilishga loyihalangan boshqa so’zsiz shkala taklif qilingan. 1937 yilda Stenford-Bine ning ommabop shkalasi yangi tahrirda chop etildi. Uning tarkibidan 1916 yil tahririda bo’lmagan, 11 va 13 yoshlilar uchun topshiriqlarni kiritgan holda 2 va undan katta yoshlilar darajasiga mos

testlarning namunasi o’rin egallagan. Natijada, shkalaning ikki, L va M (mualliflar: Lyuis Termen va Maud Merill ismlarining birinchi harflari) kabi ekvivalent shakli yaratilgan edi. Bu shkalaning mazkur varianti, taxminan, Amerikada tug’ilgan oq tanli 1,5 dan 18 yoshgacha bo’lgan 3000 nafar bolaga nisbatan standartlashtirildi. Bunda mualliflar tekshirilayotganlarning demografik o’rni va ijtimoiy-iqtisodiy mavqyei kabi omillarni nazorat qilishga urindilar. 1950 yillarda ham psixodiagnostik tekshiruvlar jarayonida odatga ko’ra, mashhur bo’lgan metodlar yetakchilik qilmoqda edi. 1951 yilgacha Rorshax testiga bag’ishlangan 1219 ta maqola chop etildi. Shuningdek, yana 493 ta Stendford–Bine shkalasiga, 371 ta maqola esa, Veksler– Bellvyu metodikasi bo’yicha nashr qilingan. Ko’pgina tekshirishlar TAT va MMPI metodikalari bilan bog’liq bo’lgan. Buning natijasida ayrim metodikalarga, xususan, Sondi testiga nisbatan qiziqishlar ko’lami kamaygan. Buros 1953 yilda 793 ta test haqida ma’lumot bergan bo’lsa, ularning soni keyingi 10 yil ichida 250 taga oshgan. 1955 yilda Veksler ning kattalar intellektini o’lchovchi shkalasi – WAIS paydo bo’ldi. Shkala 16 yoshdan 64 yoshgacha bo’lgan kishilarning 1700 nafarini saralashda standartlashtirilgan. XX yuz yillikni oltmishinchi yillari – testlarning diskussiyasi davri hisoblanadi. Asosan, bu diskussiyalar Qo’shma Shtatlar hududida shiddatli ravishda kechardi. Jumladan, intellektual rivojlanish darajasini baholash va shaxs sifatlarini o’rganuvchi testlarga nisbatan shubhalilikni “alangalatardi”. Bu davrda MMPI qattiq qarshilikka uchradi, chunki uning ayrim savollari vijdon erkinligi va jinsiy malaka to’g’risida ma’lumotni talab qilar edi. Birinchilardan bo’lib, tanqidiy kritikaga uchragan proyektiv metodlar yagona obyekt bo’lib qolmadi, ya’ni intellektual rivojlanishni aniqlovchi shkalalar ham standartlashtirishda etnik guruhlarga ajratilmaganligi bois, muhokama qilindi.

6.2-jadval. 1935 yildan 1982 yilgacha ishlatilgan testlar reytingi Testlar nomi Qatordagi joyi Minnesotekning “Ko’paspektli shaxs so’rovnomasi” 1 Vekslerning “Kattalar uchun intellekt shkalasi” 2 Bendert-Geshalt testi 3 Rorshax testi 4 Vekslerning “Bolalar uchun intellekt shkalasi” 5 Mavzular appersepsiyasi testi 6 Tugallanmagan so’zlar testi 7 “Odamni rasmini chiz” testi 8 “Uy-daraxt-odam” testi 9 Piboda testi 10 Retterning tugallangan so’zlar testi 11 Vekslerning xotira shkalasi 12 1970 yillar davomida psixologik test o’tkazish jarayoni va ularni tashkillashtiruvchi mutaxassislar, mazkur sohada ishlovchilar bu sohaga aloqasi bo’lmaganlar tomonidan bildirilgan tanqidlar hujumida edi. Ma’lum bo’lishicha o’sha davrda qator testlarning validlilik darajasiga yetarli e’tibor berilmagan. Natijada, tanqidchilar tomonidan psixologik testlarni umuman o’tkazmaslik haqidagi ayrim e’tirozlar aytilgan. Shundan kelib chiqqan holda inson ahloqini tabiiy sharoitlarda kuzatish test o’tkazishga nisbatan muhim ahamiyat kasb etishi g’oyasi ilgari surilgan. Oqibatda, test tarafdorlari yangi testlarni yaratganlar. Bu testlar validliroq bo’lib, eskilarini qayta standartlashtirganlar. Bundan tashqari aniq validlik kriteriyasiga ega bo’lgan hamda tor mutaxassislik doirasi bo’yicha qo’llaniladigan testlar ishlab chiqildi. Tadqiqotlarni ko’rsatishicha, American Psychologist jurnalini 1981 yil oktyabr soni testlashtirishga va unga xavf soluvchi moyillikka bag’ishlangan. Bu davrda ham testlar soning oshishi davom etardi. Shaxs xususiyatlarini diagnostika qilish

uchun anchagina yangi so’rovnomalar ishlab chiqilgan bo’lib, ulardagi savol- javoblar ongli yoki ongsiz ravishda soxtalashtirilishi (falsifisirlashgan) mumkin, degan fikr tekshiriluvchilarni xavotirga solardi. Natijada, validlik har bir diagnostik usullarni, ayniqsa proyektiv metodikalarning nozik qirrasi sifatida ajralib qoldi. Bu davrda tanqidlari proyektiv testlar mavqyeiga nisbatan kam ta’sir qilgan. Mashhurligi bo’yicha bu yillarda birinchi o’nlikka quyidagi testlar: MMPI, WAIS, Bender-Geshtalt testi, Rorshax testi, WISC, qo’shimcha takliflar testi, TAT, inson rasmi va boshqa ayrim metodikalar kirgan (6.2-jadval). ADABIYOTLAR 1. Burlachuk L. Psixodiagnostika. – SPb.: 200 2. Vvedeniye v psixodiagnostiku: Ucheb. posobiye dlya stud. V 24 sred. ped. ucheb. zavedeniy / M.K. Akimova, Ye.M. Borisova, Ye.I. Gorbacheva i dr.; Pod red. K.M. Gurevicha, Ye.M. Borisovoy . – 3-ye izd., stereotip. – M.: 1999. 3. Karimova V.M . Psixologiya. O’quv qo’llanma. – T.: A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, “O’AJBNT” markazi, 200 – 205 b. 4. Karimova V.M., Xayitov O.E., Ergasheva D.D., Lutfullayeva N.X., Xaydarova X.R. Sbornik situasionnix zadach, delovix i psixologicheskix igr, testov, kontrolnix zadaniy, keys-stadi, voprosov dlya samoproverki po kursu “Ekonomicheskaya psixologiya”. – T.: TGEU, 2005.

5. Nemov R.S. Psixologiya: Ucheb. dlya stud. vissh. ped. ucheb. zavedeniy: V 3 kn. – M.: 2003. 6. Psixologicheskaya diagnostika: Uchebnoye posobiye / Pod red. K.M. Gurevicha, Ye.M. Borisovoy . 2-ye izd., ispr. – M.: 2000. 7. Расулов А.И. Психодиагностика Ўқув методик қўлланма.- Т., 2010 8. Тошимов Р.Ю., Ғозиев Э.Ғ., Психодиагностика ва амалий психология. – Т., 2004. 9. Hayitov O.E., Lutfullayeva N.X. Psixodiagnostika va amaliy psixologiya. Ma’ruzalar matni. – T.: TDIU, 2005. – 338 b.

O'xshashlar

Psixodiagnostika tarixi

Psixodiagnostika metodlari

Psixodiagnostika tаriхi

Sportda psixodiagnostika mеtodlari

Sportda psixodiagnostika mеtodlari