Psixodiagnostika metodlari - Psixologiya - Referatlar

Psixodiagnostika metodlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

147.5 KB

Ko'chirib olish

Psixodiagnostika metodlari Reja 1. Psixodiagnostika metodlari haqida umumiy tushuncha 2. Amaliy psixologiyaning ayrim metodologik va uslubiy masalalari 3. Psixodiagnostik metodlar va diagnostik yondoshish 4. Psixodiagnostik metod turlari 5. Psixodiagnostik metod yo‘nalishlari 6. Psixodiagnostik metodlarning umumiy chizmasi

иагностика билан шуғулланаётган мутахассис ўрганилаётган объектнинг қатор шахсий хусусиятларини қайд қилишга муваффақ бўлади.Д Кузатув ва эксперимент методларининг имкониятлари Ижтимоий психологик амалиётда гуруҳ ичида кузатиш ва гуруҳдан ташқари кузатиш турлари фарқланади. Биринчисида текширувчи одам, гуруҳ ичига аъзолар қаторида кириб олиб, кечаётган жараёнларни тизимийлашган тарзда ўрганиб боради. Ташқи кузатувнинг ўзи яширин ёки очиқ бўлиши мумкин. Чунки, баъзан бирор ташкилот аъзоси ёки яхлит гуруҳ фаолияти зимдан кузатиб борилади. Синалувчи бу ҳақда билмайди ёки ойнали мослама орқасидан туриб, кузатилади. Баъзи ҳолларда видеокамерага ёзиб олиниб ўрганилади. Шунингдек, бу масаланинг ҳуқуқий ва этик жиҳатлари ҳам бор. Чунки кузатилаётганлар жиноятчи ҳисобланишмайди, улар учун прокурор санкцияси ҳам керак эмас. Лекин маълумотлар табиий шароитда, максимал тарзда объектив бўлиши учун юқоридагидек жараён ташкил этилади. Шунинг учун, одоб нуқтаи назаридан корхона раҳбари кузатиш бўлаётганлиги ҳақида жамоа аъзоларини хабардор қилиб қўяди. Ташқаридан очиқ кузатишнинг ҳам афзаллик ва камчилик томонлари мавжуд. Чунки, бунда ташқаридан таклиф қилинган мутахассис ёки эксперт корхона иш фаолиятини тўла ўрганаётганлиги ҳақида ошкора айтишга мажбур бўлади. Бу ҳолат ходимларни вазиятга нисбатан бироз сунъий тутишга мажбур қилади. Яъни, илгари ишга кечикадиганлар энди ўз вақтида келадиган бўлиб қоладилар. Афзаллиги – кузатишнинг табиий, меҳнат фаолияти шароитида ташкил этилганлигидадир.

Умуман кузатиш методининг камчилиги сифатида, тизимийлашган тарзда, қисқа давр ичида, расмий маълумотларни олиб бўлмаслигини эътироф этиш мумкин. Бу ўринда формаллаштириш айрим ҳодисалар ва сифатларга қаратилган бўлиши мумкин. Масалан, социометрик кузатувда гуруҳ аъзоларини бир-бирларига мурожаатлари ва муомалалари сони ҳамда уларнинг қайтарилиши инобатга олинади. Жумладан, бутун кузатув жараёнида гуруҳ доирасида А шахсга қарата энг кўп марта мурожаат қилинган бўлса, бу қийматни бошқаларга нисбатидан А нинг жамоадаги статусини белгилаш мумкин бўлади. Моҳиятан кузатиш методи ижтимоий психологиядаги эксперимент методига анча яқин. Амалда психологлар экспериментнинг натурал, хаёлий (фикрий), дала ҳамда лаборатория шаклидаги турларини фарқлайдилар. Натурал ёки табиий эксперимент бирор объектни ўрганиш мақсадида аниқ мўлжал билан конкрет нарсага таъсир кўрсатишни назарда тутади. Хаёлий ёки фикран ўтказиладиган эксперимент эса, реал объектни эмас, балки унга алоқадор маълумот ва унинг модели билан ишлашни тақозо этади. Лекин бу хаёлий ёки моделли объект реалига имкон қадар яқинлаштирилган бўлиши керак. Дала эксперименти табиийдан фарқли равишда, ўрганилаётган объектни бевосита фаолияти жараёнида, яъни табиий шароитда диагностика қилишни назарда тутади. Лаборатория эксперименти – махсус лаборатория шароитларда, асбоб- ускуна (интеграторлар, гомеостатлар, “Арка”, “Эстакада”, “Лабиринт”, “Гуруҳий ритмограф”, “Гуруҳий волюнтограф”, “Сенсорли интегратор” ва бошқа)ларни ишлатиш воситасида амалга оширилади. Уларнинг барчаси гуруҳ шароитида ҳамкорлик, ўзаро таъсир, ҳаракатларни мувофиқлаштириш,

мослаштириш қоидаларини экспериментал шароитларда ишлаб чиқишни тақазо этади. Лекин ҳар қандай эксперимент маълум маънода текширилувчилар фаолиятига бегоналарнинг аралашувини назарда тутгани учун ҳам, одатда, уларга нисбатан эҳтиёткорлик ва ишончсизлик борлигини унутмаслик керак. Бунда эксперимент ўтказувчи ўта профессионал ва билимдон бўлгандагина ишончли ҳамда асосли маълумотларни қўлга киритиш мумкин. Ижтимоий психологик диагностика ва сўров усуллари Сўров методлари ижтимоий психологияда жуда кенг тарқалган усуллардан. Бу – бевосита ёки бавосита йўл билан оғзаки ёки ёзма тарзда маълумотлар олиш усулидир. Унинг натижасида одамларнинг у ёки бу ижтимоий ҳодиса, қонуният ёки шахс тўғрисидаги фикрлари, баҳолари, установкалари, онгга ўрнашиб қолган фикрлари – стереотиплари аниқланади. Сўровнинг иккита асосий тури мавжуд: интервью анкета. Биз, одатда, журналистлар томонидан сўроққа тутилган одамлар савол- жавобларини кўришга ўрганиб қолганмиз. Бу оддий интервью бўлиб, ижтимоий ҳаётнинг у ёки бу ҳодисасига нисбатан ижтимоий фикр ўрганилгандагина ишлатилади. Лекин психологик интервью бироз мураккаброқ жараён. Чунки бунда бевосита мулоқот жараёнида инсонларнинг юракларидаги яширин фикрлари, ҳодисаларга субъектив муносабатлари, ўтмиш хотиралар ва уларнинг талқини орқали жуда муҳим ҳаётий фактлар аниқланади. Журналистдан фарқли, психолог интервью жараёнини эркинроқ олиб боришга, максимал тарзда шахсий фикрни ажратиб олишга интилади. Шу боис, олдиндан айнан қандай жавоблар олишини билмайди. Психолог ана шундай интервьюни гуруҳ шароитида ҳам

ўтказиши мумкин. Бунда мулоқот мунозара – дискуссия шаклида ўтказилиб, диагност фикрларни умумлаштириб, охирида ўзига зарур маълумотни тўплаб олади. Лекин бу жараён осон эмас. Мисол учун Ўзбекистон ТВдаги “Баҳс”, “Мен нечун севаман Ўзбекистонни”, “Азизим”, “Оддий ҳақиқатлар” каби кўрсатувлар гуруҳ шароитидаги сўровга мисол бўла олади. Бундан ташқари, оммавий интервью тушунчаси ҳам бор. Бу ижтимоий фикрни, кайфият, танглик каби ҳодисаларни ўрганишда ишлатилади (Э. Ноэль. “Массовые опросы”). Бунда омма фикрини ўрганиш учун маълум “чизма” бўйича олдиндан жавоб вариантлари назарда тутилиб аноним сўров ўтказилади. Оммавий интервью максимал тарзда формаллаштирилган ва стандартлаштирилган жараёндир. Бундай интервьюни телефон орқали ҳам амалга ошириш мумкин. Ёзма сўров усули маълумки, анкета дейилади. Бу усул ҳам кўпчилик фикрини қисқа муддатларда аниқлаш зарурати туғилганда ишлатилади. Анкетани тарқатишнинг почта орқали, пресса орқали ва бевосита турлари мавжуд бўлиб, бизда охирги йилларда асосан бевосита текширувчи билан респондент учрашувини назарда тутувчи анкета сўрови қўлланилади. Анкетага киритилган саволлар очиқ ёки ёпиқ турли бўлиши мумкин. Очиқ анкетадаги саволга жавоб вариантлари берилмайди, респондент нимани ёзишни хоҳласа, шуни ёзади. Масалан, “Сизнингча, корхонангизнинг 5 йилдан кейинги истиқболини қандай тасаввур қиласиз?”, “Сиз учун бахт нима?” кабилар очиқ саволларга киради. Бу субъектив фикрларни ўрганиш учун яхши, лекин ҳар доим ҳам одамлар ўз фикрларини аниқ ва мухтасар баён эатвермайди. Қолаверса, очиқ саволларга берилган жавобларни талҳил қилиш ҳам маълум профессионал тайёргарликни талаб этади. Шунинг учун охирги йилларда ижтимоий ҳаётни ўрганишда анкетанинг ёпиқ саволлардан иборат тури кўпроқ ишлатилмоқда.

Ёпиқ анкета саволларига берилиши мумкин бўлган жавоблар олдиндан кўрсатилади. Масалан: “Корхонангиз истиқболи нималарга кўпроқ боғлиқ? а) меҳнат унумдорлигининг ошишига; б) малакали кадрлар сонига; в) раҳбарлик усулубининг такомиллашувига; г) ташқи инвестицияларнинг дадил жалб этилишига; д) иш шароитларининг яхшиланишига; е) янги технологиялар ва асбоб-ускуналарга; ж) яна (ёзинг)____________________” Анкета ларга қўйиладиган асосий талаблардан бири – унга киритилган саволларнинг ҳамма учун тушунарли бўлишидир. Шунингдек, саволларнинг ва уларга берилган жавобларнинг максимал тарзда қисқа бўлиши ва анкетанинг ҳажм жиҳатдан жуда катта бўлмаслиги респондент вақтини кўп олмаслигини кафолатлайди. Бундан ташқари, ижтимоий-психологик феноменлар ўрганилаётганда, ҳар бир савол ўз ўрнида киритилиши, у мазмунан кишида шубҳа уйготмаслиги, самимий жавобга чорлаши лозимдир. Баъзан анкеталардаги саволлар савиясини пастлиги текширувчининг енгилтаклигини баҳолаб, жиддий жавоб ололмаслик ҳолатларини ҳам келтириб чиқаради. Масалан, баъзан умуман одобсиз саволлар берилади: “Мусиқани ёқтирасизми?”, “Ота-онангизни севасизми?” каби. Ёки баъзида узундан-узун саволларнинг берилиши респондент ўзидан нимани хоҳлашаётганликларини ҳис қилиш даражасини пасайишига хизмат қилади. Шунинг учун ҳам психологик текширувларда ўринли, маъноли, жўяли саволлар тузиш, уларнинг бирин-кетинлиги ва тартиби масаласига катта аҳамият беришлиши зарур.

Социометрик сўров ҳам анкетанинг бир тури ҳисобланади. У айнан гуруҳдаги шахслараро муносабатларнигина аниқлагани боис, уни баъзан муаллифлар психологик тестлар қаторига ҳам киритишади. Нима бўлганда ҳам бу усул ёрдамида гуруҳий ҳодисалар, унда ҳар бир аъзонинг тутган ўрни, лидерликнинг тақсимоти ва жамоадаги маънавий муҳит ўрганилади. Ҳозирда социометрик сўровнинг юзлаб модификациялари мавжуд бўлиб, дастлабки маълумотлар олишнинг самарали воситаси сифатида ундан кўплаб тадқиқотчилар фойдаланадилар. Ижтимоий психологик ҳодисаларни ўрганишда ишлатиладиган тестлар Тест тушунчаси ҳаётимизга энг кўп учрайдиган атамалардан бири ҳисобланади. Бу – шахсга, гуруҳ ёки ижтимоий қатламга тааллуқли бўлган айрим хусусиятлар ва ҳолатларни қисқа фурсатда текшириб олиш усулидир. Бугунга келиб, тестларнинг жуда кўплаб турлари мавжуд. Улар ҳақида услубий адабиётларда етарли даражада маълумотлар бор. Амалиётда, асосан, вербал ёки новербал тестлар ишлатилади. Биринчисида текширилувчи ҳукмига саволлар мажмуи ҳавола этиш, уларга қай тарзда жавоб бериш кераклиги тўғрисида ҳам маълумот берилади. Бир қарашда бу, стандартлаштирилган анкетани эслатади. Новербал тестларда эса, текширув материали сифатида расм, конкрет жисм ва техник аппаратурадан фойдаланилади.Шунингдек, қўлларни ёки бармоқларни бир-бирига боғлаш топшириғи орқали характерни ўрганиш ҳам новербал тестга мисол бўлади. Бу усул, асосан, болалар билан ишлаганда; тил муаммоси пайдо бўлиб, бошқа давлат вакиллари ўзга юртларда қиёсий текширувлар ўтказишганда; проектив методикалар қўлланганда ишлатилади. Новербал тестларнинг ҳам, вербал тестларнинг ҳам ўзига хос афзалликлари

ва чекланганлик даражаси мавжуд. Нима бўлганда ҳам, тестнинг қай даражада бизни қизиқтираётган сифатни аниқлай олишига эътиборни қаратиш керак. Чунки ҳозирда шундай юзаки тузилган, вақтни мароқлироқ ўтказишга қаратилган тестлар мавжуд бўлиб, уларнинг рус ёки инглиз тилидан тўғридан-тўғри таржима қилинган шакллари ишончсиз ва илмий асосланмаган ҳисобланади. Масалан, газеталар саҳифаларида бериладиган (кўпинча пайшанба саҳифаларида) “Сиз рашкчимисиз?”, “Сиз бахтлимисиз”, “Содиқ дўст бўла оласизми” каби тестлар илмийлик ва ижтимоий ҳаёт қонуниятлари билан алоқаси йўқ ҳисобланиб, бўш вақтни ўтказиш учун ўйлаб топилган воситалардир. Шунинг учун корхона ёки ташкилот раҳбари амалиётчи психолог (эксперт) жамоадаги бирор ижтимоий ҳодисани ўрганмоқчи бўлиб, бунда тестлардан фойдаланмоқчилигини айтса, ўша тестнинг техник таснифини, маълумотларнинг ишончлилиги даражасини қандай қилиб исбот қилишини, маҳаллий шароитга қачон ва қандай қилиб мослаштирилганини албатта сўраши лозим. Шундан кейингина тажриба ўтказишга рухсат бериш мақсадга мувофиқ саналади. Ижтимоий психологик ҳодисаларни ўрганувчи ноанъанавий методлар Биз қуйида баён қиладиган усуллар фанда умуман йўқ бўлган ёки бошқа фанлардан олинганлар сирасига кирмайди. Улар айрим сабабларга кўра илгари илмий метод сифатида қаралмаган, аммо ҳозирда замонавий, деб эътироф этилаётган методлардир. Масалан, рус олими Г.В.Щекин нинг визуал психодиагностикаси ана шундайлар сирасига киради. Бу усулнинг моҳияти ва унинг асосини ташкил этувчи омил – ижтимоий объектда бевосита кўзга ташланадиган симптомлар ва белгилар ҳисобланади. Симптоматика –

муаллифнинг фикрича, визуал ижтимоий-психологик диагностиканинг асосий элементидир. Лекин ижтимоий-психологик ҳодисалар табиатан мураккаб жараёнлар бўлгани учун ҳам, бу усул барча жабҳаларни қамраб олиши мумкин, деб бўлмайди. Масалан, мулоқот жараёнини оладиган бўлсак, биз ҳар доим суҳбатдошнинг гапларинигина эътиборга олган ҳолда хулоса чиқарамиз. Лекин бу жараёнда новербал воситалар ҳам мавжуд бўлиб, улар мулоқатни тўлдиради, бойитади ва кучайтиради. Бу ҳолат бизнинг қилиқларимиз, мимика, пантомимикамиз, юз қиёфамиз, лабларимиз, пешонамиз, қоматимизнинг ҳолати ва ҳоказолар орқали тавсифланади. Ана шу белгилар визуал психодиагностика предметини амалий аҳамиятини кўрсатади. Қуйида биз айрим қилиқларнинг визуал маънолари шарҳини келтирамиз. Очиқлик . Қўл кафтининг очиқ тарзда юқорига қаратилганлиги; костюм тугмаларининг ечиб қўйилиши (ёқтирган одамлари даврасида одам кўпинча костюмини ечиб ҳам ўтиришни афзал кўради). Ҳимоя . Бирор таҳдидга қарши одамдаги ҳимояни ифодаловчи белгиларга икки қўлни кўкрак қафасида чалиштириб туришни киритиш мумкин. Баҳолаш. Ўйчанлик ва хаёлпарастликни ифодаловчи қилиқлар шундайки, бунда одамнинг қўллари беихтиёр унинг чаккасида бўлади. Ёки ярим мушт ҳолдаги қўлларига чаккасини тираган ҳолда хаёл суради. Шубҳалилик ва писмиқлиқлик. Бунда қўл оғизни гўёки ёпади, нигоҳ атрофга қаратилган, бўйинга, бурунга енгилгина тегиш – шубҳа аломатини ифодалайди. Устунлик-тобелик. Қўл бериб сўрашаётгандаёқ устунлик аломатлари намоён бўлиши мумкин. Шеригининг қўлини қаттиқ

қисган ҳолда, ўз кафтини юқорига қаратган тарзда буриши, бунга мисолдир. Тайёрлик. Қўлларнинг тиззада бўлиши – бирор ишга ҳозирлик белгисидир. Шунга ўхшаш ҳар бир кўзга ташаланадиган қилиқларимиз бизга шеригимиз ҳақида маълумот беради (“Язык тела”. А.Штангль) жтимоий-психологик диагностика амалий психологиянинг асоси ҳисобланади. Унинг натижасида қўлга киритилган маълумотлар психологик маслаҳатлар бериш ёки янги технологиялар воситасида ўрганилаётган объектларга таъсир кўрсатишга кўмаклашади. Шу боис, қизиқтираётган объектнинг муҳим хусусиятларини ўрганиш мақсадида, энг аввало, изланиш дастурини тузиб олиш зарурдир. Баъзан тадқиқот дастури фақат фундаментал тадқиқотлар ўтказишда керак бўлади, тадбиқий характердаги изланишларда бунга ҳожат бормикан, деган мушоҳада мавжуд. Тўғри, фундаментал илмий изланишлар изчил ва мукаммал тузилган дастурларнинг бўлиши талаб қилади. Лекин ишлаб чиқаришнинг бирор соҳасини такомиллаштириш ёки раҳбарликнинг самарали йўлларини излашга бағишланган ишларда ҳам, албатта, ундан кўзланаётган мақсад, босқичма-босқич амалга ошириладиган вазифалар, қайси участкаларда ва кимларда текширувлар ўтказиш, илмий фаразлар, натижаларни қай усулда қайта ишлашга алоқадор масалалар олдиндан режалаштирилиши ҳамда дастурга киритилиши керак бўлади.И Қолаверса, тасаввур қилинг, Сиз корхона ёхуд ташкилот раҳбарисиз. Шу меҳнат жамоасида ишларни яхши ва тўғри йўлга қўйиш учун инсон омилининг барча имкониятлари ва заҳираларидан фойдаланишни ният

қилиб, амалиётчи психологни ёки махсус психологик хизмат ходимини ишга жалб қилдингиз. Ўша ижтимоий ходим ёки психолог бундай ҳамкорликка рози бўлди ҳам дейлик. Лекин унинг малакасини бирламчи текшириш ва ишонч билдириш учун, тадқиқот дастурини сўрашингиз ва унда амалга ошириладиган вазифаларнинг нечоғли даражада Сизнинг ниятларингиз билан муштарак эканлигини аниқлашингиз керак бўлади. Агар дастурда келтирилган бандлардаги таклифлар Сизнинг кутишларингизга мос келмаса, ишнинг бошидаёқ лойиҳанинг молиявий таъминотини тўхтатишингиз, бошқа бажарувчиларга мурожаат қилишингиз ёки дастурни қайтадан ишлаб келишни таклиф этишингиз мумкин. Шунинг учун ҳам тадбиқий ишларнинг дастурий таъминоти масаласи долзабр бўлиб, у ташкилотнинг маблағи ва вақтни тежаш омиллари билан чамбарчас боғлиқдир. Тадбиқий психодиагностик ишларга буюртмачи бўлиш ёки уни ташкил этиш билан боғлиқ муҳим омил – бу ўша танланган гуруҳлар ёки конкрет шахсларда текширувлар, сўровлар ўтказиш учун қўлланилаётган услубларнинг қандай эканлигидир. Масалан, агар сиз раҳбар бўлсангиз, амалиётчи психологдан сўранг, қандай методикалар ёки психодиагностик тестлар ёрдамида натижаларни қўлга киритмоқчи. Дейлик, у қўл остингизда меҳнат қилаётган одамларнинг ишга мотивациясини ва шахсий фазилатларини ўрганиб бермоқчи. Шахсни MMPI тести ёки Кэттелнинг кўп омилли тести билан ўрганмоқчи бўлса, бу усулларнинг ўта мураккаб, вақтталаб ва мослаштирилганлигига эътибор беринг. Чунки ходимларингиз бундан жуда зерикиб кетиши, яъни ҳар бирини тўлдириш учун кетадиган 2,5- 3 соатдан кейин нолишлари мумкин. Қолаверса, уни қайта ишлаб бергандан кейин ҳам, ҳар бир омил юзасидан алоҳида-алоҳида берган тавсияларини Сиз тушунишингиз жуда қийин бўлади.

Мотивация борасида ҳам аниқ, қулай услубни топганига ишонч ҳосил қилинг. Акс ҳолда вақтни ҳам, маблағни ҳам бой бериб қўйиш мумкин. Шунинг учун ҳам тадқиқотчининг аниқ мақсадини, у танлаган услубларнинг қулайлиги ва ишончлилиги даражасига солиштириш учун тадбиқий психология асосларини билишингиз керак бўлади. Ижтимоий муаммоларга боғлиқ тадбиқий ишлар амалга оширилаётганда, одатда, тадбиқий психологиянинг кузатиш, ҳужжатларни ўрганиш, сўров (интервью, анкета), социометрия, тестлар ва эксперимент методлари ишлатилади. Улар биринчидан, кенг тарқалган, тажрибаларда синалган услублар бўлса, иккинчидан, тўпланган натижаларни сарҳисоб қилиш ва буюртмачига тушунарли ҳолда таҳлил қилиш амалий тавсиялар беришни осонлаштиради. Яна бир муҳим методологик талаб – бу текшириш объекти бўлган шахсларни танлаш ва уларнинг фикрига таянган тарзда хулосалар чиқариш. Масалан, Сиз ходимлар орасидан раҳбарлик заҳираси учун номзодларни аниқламоқчисиз, дейлик. Бунинг учун амалиётчи психолог социометрик технологияни қўллаган ҳолда бутун жамоада сўров ўтказди. Сўраш учун у анкета тузиб, унга бир қанча саволлар киритди. Улардан бири: “Иш ўринлари қайтадан тақсимот бўлиб, Сизга кичик хонада 3 киши билан бирга ўтириш керак бўлди. Ҳар кимга алоҳида индивидуал топшириқлар берилади. Сиз ҳозир ўзингизга жуда ёққан одамларни исми, фамилиясини ёзиб беринг”, – деган савол бўлса, шу жамоада ишлаётган жаъми 30 кишининг фикрида тенглик бўмаслиги оқибатида ўз мақсадингизга етолмай қолишингиз мумкин. Чунки ёш котиба ўзига мос шерик излайди. Оддий техник ишларни қилиб юрган йигитча ҳам шундай. Кекса ёшли ходим ўз қизиқишларига мос кимсаларни излайди. Шу боис, бундай нотекис танлов объектидан ўзингизни қизиқтирган, жамоада катта авторитетга эга бўлган шахсни тополмайсиз.

Яъни, заҳирани ташкил этувчининг кимлигини аниқлай олмайсиз. Чунки бу ўринда Сиз иккита хатога йўл қўйдингиз. Сўралувчилар ҳукмига ҳавола этилган саволнинг ўзи ноўрин . Сиз бу саволни барчага бирдай тарқатдингиз. Тўғри, жамоанинг умумий фикри аниқланади, лекин раҳбарликка заҳира нуқтаи назаридан Сиз етарли ва ишончли маълумот ололмадингиз. Демак, бу нарса раҳбарликка даъвогарлар, уларнинг яқин атрофидагилар ўртасида, қолаверса, маълум сифатлар нуқтаи назаридан тузилса, мақсадга мувофиқ бўлади. 3. Психодиагностик методлар ва диагностик ёндошиш сихологик ташхис (диагноз)нинг ривожланиши махсус тадқиқот услуби – диагностик услубнинг пайдо бўлишига замин яратади. Бу психологиядаги мавжуд бошқа услублар тизимида қандай ўринни эгаллайди ва унинг ўзига хослиги нимада?П Психологик адабиётларда кўпинча “ метод ” ва “ методика ” тушунчаларини турли мазмунда учратамиз. Биз психологиянинг маълум услубий тамойиллари ўзининг бирламчи ифодасини конкрет тадқиқотлар натижаларидан олишини биламиз. Тадқиқот услубининг экспериментал ва ноэкспериментал (тавсифлаш) турга бўлиниши барча адабиётларда ўз ифодасини топган. Ноэкспериментал услуб методиканинг кузатиш, суҳбатлар, фаолият маҳсулларини ўрганишни ўз ичига қамраб олади. Тадбиқий метод (қўлланма) йўналтирилган шарт-шароит яратишга асосланган. Бу шарт- шароитлар ўрганилаётган омил (ўзгарувчи)ни ажратиб олишни таъминлаб,

унинг таъсирига боғлиқ бўлган ўзгаришларни қайд қилади. Бундан ташқари у тадқиқотчини синалаётган шахснинг фаолиятига аралашиш имкониятига йўл қўяди. Натижада, психология учун кўп сонли ва одатий лаборатор ва табиий эксперимент методикаси яратилади. Диагностик тестлар айрим ҳоллардагина экспериментал метод чегарасида қаралади. Шу боис, биз мутлоқ хусусиятли ва қатор методикаларни умумлаштирувчи психодиагностик методни ажратиш керак, деб ҳисоблаймиз. Психодиагностик методнинг асосий хусусияти, унинг ўлчаш-синаш, баҳоловчи йўналишлари орқали ифодаланади. Бу йўналишлар ёрдамида ўрганилаётган ҳодисанинг миқдор ва сифат квалификациясига эришилади. Энг муҳим талаблардан бири – ўлчагич асбобнинг стандарт бўлиши (унинг асосида норма тушунчаси ётади) ҳисобланади. Ҳар қандай диагностик методика (тест) ишончли, мустаҳкам талабларга жавоб бериши керак. Тадқиқот жараёнинг ўзи ҳам бир қатор қатъий талабларни (аниқ инструкцияга риоя қилиш, вақтдан чегараланиш ва экспериментчининг аралашувини чеклаш) жорий этади. Шунингдек, психодиагностик методнинг таҳлили ўзига хос сабабларни ҳам ажрата олиши билан тавсифланади. Бу сабаблар субъект фаоллиги ва стратегиясини аниқлаш имкониятини яратади. Диагностик методни тавсифлаётганда, унинг ўлчаш-синаш йўналишининг кўрсатгичи билан чегараланиб қолиш етарли эмас. Акс ҳолда тушунтириш ғолиблиги эксперимент методга берилади. Ҳақиқатда эса, диагностик тадқиқот ўзига хос тушунтириш элементлари, сабабларни очиш, талабларга мос келган тавсияларни ишлаб чиқиш орқали баҳолашни амалга ошириш зарур. Юқорида айтилган гапларни иерархик зина кўринишида жамлашимиз мумкин ( 3 .3.1-расм).

3.1-расм. Психологияни англаш воситаларининг иерархик зинаси 4. Психодиагностик метод турлари сиходиагностикада қўлланиладиган объектив методлар хилма-хил бўлиб, унинг кўпроқ қўлланиладиган турларига кузатиш, сўроқ, тест, эксперимент ва моделлаштириш синалувчи фаолияти маҳсулдорлигини ўрганишга оидлари киради (4.1-расм) .П Психологик тамойилларнинг тадқиқотлариПсихологик тамойилларнинг тадқиқотлари Ноэкспериментал (тавсифланган)Ноэкспериментал (тавсифланган) Экспериментал Экспериментал Психодиагностик ПсиходиагностикТадқиқот методлари Тадқиқот методлари Ноэкспериментал ёндошишНоэкспериментал ёндошиш Экспериментал ёндошишЭкспериментал ёндошиш Психодиагностик ёндошишПсиходиагностик ёндошиш Ўлчанмаган ўзига хосликЎлчанмаган ўзига хослик Ўлчанган ўзига хосликЎлчанган ўзига хосликАниқ методика ва услублар Аниқ методика ва услублар

4.1-расм Психология ва психодиагностиканинг асосий методлари 5. Психодиагностик метод йўналишлари сиходиагностик метод учта асосий диагностик йўналишда аниқланади. Бу уч йўналиш эса кўпинча маълум методикалардан фойдаланадиП Психология Психология КУЗАТИШ КУЗАТИШ СЎРОҚ СЎРОҚ ТЕСТЛАР ТЕСТЛАР ЭКСПЕРИ- МЕНТЭКСПЕРИ- МЕНТ МОДЕЛ- ЛАШТИРИШ МОДЕЛ- ЛАШТИРИШ ташқи ташқи ички ички эркин кузатув эркин кузатув стандарт стандарт гуруҳ ичида гуруҳ ичида математик математик мантиқий мантиқий техник техник кибернетик кибернетиктабиий табиий лаборато- риялаборато- рияоғзаки оғзаки ёзма ёзма суҳбат суҳбат интервью интервью тест – сўровтест – сўров тест – топшири қтест – топшири қ проекти в тестпроекти в тест социометр ик тестсоциометр ик тестПсиходиагностика Психодиагностика гуруҳ ташқарисида гуруҳ ташқарисида контент- анализконтент- анализ

холос. Шу боис, бу йўналишлар психодиагностикада шартли равишда қуйидаги: “ объектив ”, “ субъектив ” ва “ проектив ” тарзида ифодаланади. 5.3.1-расмда кўрсатилгандек, энг юқорида психологик тамойилларнинг тадқиқотлари иерархик тарзда жойлашган. Пастроқда тадқиқот методлари: ноэкспериментал (тавсифланган), экспериментал ва психодиагностик. Ундан ҳам пастроқда ҳар бир методга мос ёндошишлар жойлашган. Энг пастки қисмдан аниқ методика ўрин олган. Диагностик ёндошишда батафсил тўхталиш керак. 3.5.1-расм. Психодиагностик метод йўналишлари Диагностик мижознинг объектив йўналиши анъанавий икки турга бўлинади. Бу шахсий хусусият ва интеллект тестларидан иборат методикадир. Биринчи йўналиш шахснинг ноинтеллектуал хусусиятларини Психодиагностик метод Объектив йўналиш Субъектив йўналиш Проектив йўналиш Интеллект тестлари Махсус қобилият тестлари Шахсий (объектив) тестлар Муваффақиятга эришиш тести Шахсий сўровномалар Ҳолат, кайфият сўровномалари Анкета-сўровнома Мотор-экспрессив методика Перцептив-тизимли методика Апперцептив- динамик методика

ўлчашга йўналтирилган, бўлса, иккинчиси унинг интеллектуал ривожланиш даражасини аниқлашга хизмат қилади . С.Л. Рубинштейн ўз даврида инсоннинг психик хоссаларини иккита асосий гуруҳ характер ва қобилият ташкил қилиш тўғрисида мушоҳада юритган. Биринчи хосса гуруҳнинг ҳолатини тўғрилаш билан боғлиқ бўлса, иккинчиси уни уюштириш ва ижросини таъминлаб берган. Интеллектуал ривожланишнинг диагностик даражаси, унинг кўп сонли тестларидан иборатдир (умумий қобилият тестлари). Шахс хусусиятларини аниқловчи методикани шартли равишда “таъсир қилиш тестлари” (“мақсадли шахсий тестлар”) ва “вазиятли тестлар”га бўлиш мумкин. Мақсадли шахсий тестлар кўпроқ тарқалган бўлиб, уларга перцевтив тестларни киритиш мумкин (масалан, ниқобланган фигураларни топиш тести). Вазиятли тестлар таркибидан эса, синалувчи ҳаётда содир бўладиган ўхшаш ҳолатлар жой олади. Шунингдек, объектив йўналишда яна иккита асосий тест гуруҳлари ўзаро фарқланади: Махсус қобилият тестлари (интеллектнинг айрим томонларини ривожлантириш даражасини ўлчаш); Муваффақиятга эришиш тестлари. Улар шахснинг илмий қобилияти даражасини аниқлаб беришга хизмат қилади. Субъектив йўналиш кўп сонли саволлар тўпламидан иборат. Бу кенг тарқалган диагностик қўлланмалар, яъни шахсий, ҳолат ва кайфият сўровномаларидан ташкил топган. Шунингдек мулоҳаза ва савол- анкеталарига ҳам бўлинади. Диагностик усул қўлланиладиган тизимийлик “метод-йўналиш-методика” тарзида 5.5.1-расмда ўз ифодасини топган.

Ҳар бир йўналишнинг ичидан бир бирига ўхшаш, яқин методикаларни ажратиш мумкин. Лекин бу диагностик йўналишлар орасида ўтиб бўлмас чегаралар йўқ ва бўлиши ҳам мумкин эмас. Шу боис, мазкур классификациянинг мақсади рўйхатни тўлдириш эмас, балки ҳозирги пайтда энг муҳим ва долзарб бўлган оддий ҳамда қонуний тизимийликни топишдан иборатдир. 6. Психодиагностик методларнинг умумий чизмаси сиходиагностиканинг барча методлари психологияни барча соҳаларида, хусусан, фаолиятнинг турли йўналишларида қўлланилади. Илмий психологияда улар тадқиқот методларини ўтказиш ва ташкиллаштириш жараёнида қўлланилса, амалий психологияда эса психологик маслаҳат, психокоррекцион ишлар, профессионал тайёргарлик каби соҳаларида фойдаланилади.П Тўғри ташкиллаштирилган изланишларда, синалувчиларнинг у ёки бу психологик хусусиятларининг ривожланиш босқичлари тадқиқот жараёнидан олдин ҳам кейин ҳам баҳоланиши табиий ҳолат ҳисобланади. Чунки, бу ҳолат олиб борилган тадқиқот ушбу хусусиятларнинг ўзгаришига қанчалик даражада таъсир ўтказганлигини аниқлаб беради. Бу жараён психологик маслаҳат ва психокоррекцион тузатишларга ҳам дахлдордир. Маълумки, маслаҳат олиб бораётган амалий психолог ўз мижозининг психологик хусусиятларини шаклланганлик ҳолатини баҳолай олиши керак. Бу – худди шифокорнинг олдига келган беморга ташхис қў йиш ва унинг даволаш муолажаларини аниқлашга ў хшаш жараёндир.

Сўнги йилларда айрим мутахассисликлар психологияга,хусусан, унинг предмети ҳисобланган инсон хулқ-атворига бир қатор талабларни қўймоқда. Шу билан бирга, кишининг профессионал лаёқатини белгилаб берувчи психологик сифатларнинг аниқ диагностикаси ҳам талаб этилмоқда. Мазкур ҳолатлар психодиагностик методлардан фойдаланувчи кишиларнинг профессионал тайёргарлик ва танлаш жараёнлари билан узвий боғлиқдир. Замонавий психодлогиянинг психодиагностик методларининг мингдан ортиқ турлари мавжуд бўлиб, улардан самарали фойдаланиш учун мутахассис малакали билим ва кўникмага эга бўлиши керак. Баъзан эса умумий методлар чизмасини ўзлаштириб олишнринг ўзи, амалий фаолиятда яхши самара бериши мумкин. Масалан, психодиагностик методларнинг умумий ҳолати кўринишда қуйидаги таклиф қилинади: Кузатишга асосланган психодиагностик методлар. Сўровномали психодиагностик методлар. Объектив психодиагностик методлар (меҳнат фаолияти маҳсуллари ва хулқ-атворни таҳлил қилувчи). Психодиагностиканинг тажрибавий (экспериментал) методлари. Тажрибанинг психодиагностик метод сифатидаги аҳамияти синалувчининг бирор-бир психологик хусусиятини баҳолаш имконини м

ADABIYOTLAR 1. Borozdina G.V. Psixologiya delovogo obsheniya. Uchebnoye posobiye. – M., INFRA-M, 1999. 2. Burlachuk L. Psixodiagnostika. – SPb., 2002. 3. Vvedeniye v psixodiagnostiku: Ucheb. posobiye dlya stud. V 24 sred. ped. ucheb. zavedeniy / M.K. Akimova, YE.M. Borisova, YE.I. Gorbacheva i dr.; Pod red. K.M. Gurevicha, YE.M. Borisovoy. – 3-ye izd., stereotip. – M., 1999. 4. Karimova V.M. Psixologiya. O‘quv qo‘llanma. – T., 2002. 5. Karimova V.M., Xayitov O.E., Ergasheva D.D., Lutfullayeva N.X., Xaydarova X.R. Sbornik situatsionnix zadach, delovix i psixologicheskix igr, testov, kontrolnix zadaniy, keys-stadi, voprosov dlya samoproverki po kursu “Ekonomicheskaya psixologiya”. – T., TGEU. 2005. 6. Metodi prakticheskoy psixologii obsheniya. – L., 1990. 7. Nemov R.S. Prakticheskaya psixologiya: Poznaniye sebya. Vliyaniye na lyudey: Posobiye dlya uchashixsya. – M., 1998. 8. Nemov R.S. Psixologiya: Ucheb. dlya stud. vissh. ped. ucheb. zavedeniy: V 3 kn. – M., 2003. 9. Psixologicheskaya diagnostika: Uchebnoye posobiye / Pod red. K.M.Gurevicha, YE.M.Borisovoy. 2-ye izd., ispr. – M., 2000.

O'xshashlar

Psixodiagnostika metodlari va ularning klassifikasiyasi

Psixodiagnostika tarixi

Psixodiagnostika tarixi

Psixodiagnostika tаriхi

Sportda psixodiagnostika mеtodlari