Oilada shaxslararo munosabatlar va muloqot psixologiyasi - Psixologiya - Referatlar

Oilada shaxslararo munosabatlar va muloqot psixologiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

91.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Oilada muloqot 2. Muloqot jarayonida yuzaga keladigan to`siqlar 3. Oilaviy munosabatlar psixologiyasi 4. Oilaviy munosabatlar psixologiyasi 5. Er-xotinlik munosabatlari 6. Mavzuga oid aforizmlar 7. Mavzuga oid latifalar 8. Mavzuga oid latifalar

www.arxiv.uz Odamlar o`rtasidagi muloqot va uning umumiy qonuniyatlari odam turmush tarzining barcha jabhalarida boshqa odamlar bilan bo`ladigan o`zaro munosabatining eng muhim shartlaridan hisoblanadi. Odamning aqli, irodasi, hissiy madaniyati, tarbiyalanganligi, nazokatliligi va shu kabilarning barchasi muloqot tufayli shakllangan xislatlardir. Shu bilan birga uyqusizlik, bosh og`rig`i, nevrozlar, insultlar, infarktlar va boshqa turli kasalliklar, shuningdek ichkilikka, giyohvand moddalarga ruju qo`yish, hatto o`z joniga qasd qilish kabilar ham shu muloqotning natijasidir. Rivoyatlarda aytilishicha, dono Ezop o`z xo`jayinining «Menga avval, dunyodagi eng mazali, shirin taomni keltir va undan so`ng aksincha eng bemaza, yaramas taomni keltir», — deb buyurganida, u har ikkala safar ham qaynatilgan tilni keltirgan ekan. Demak, til, muloqot inson hayotida undan qanday foydalanish, uni qanday ishlatish, qanday tashkil qilishga qarab, uning uchun eng aziz, eng qadrli bo`lishi yoki aksincha eng fojiali bo`lishi ham mumkin. Insoniyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida odamlar kundalik muloqotining tezlashuvi, aholi zichligining ortib borishi, odamlar turmush tarzining jadallashuvi, ularning ruhiy zo`riqish va ta`sirlanuvchanligining kuchayib borishi kabi holatlar bugungi kunda odamlarning muloqot madaniyatining yuqori darajada bo`lishini taqozo etadi. Muloqot madaniyati. Muloqot madaniyatiga birinchidan, o`z-o`zini bilish va boshqa odamlarni tushuna olish qobiliyati, ya`ni ularning psixologik xususiyatlarini to`g`ri baholay olish, ikkinchidan, ularning xulqi va holatlariga nisbatan mos (adekvat) munosabat bildira olish, uchinchidan, har bir odamga nisbatan uning shaxsining individual xususiyatlariga eng ma`qul keladigan muloqot shakli, usuli va stillarini tanlay bilish kiradi. Muloqot madaniyatini oshirish uchun odamda ilk yoshlikdan boshlab boshqa odamlarga hurmat va samimiyat bilan munosabatda bo`lishni, ularga hamdardlik, insonparvarlik, mehribonlik qilish qobiliyatlarini shakllantirib borish kerak bo`ladi. Muloqot eng avvalo odamni odam tomonidan idrok qilishidan boshlanadi, unda dastlabki o`zaro baholash amalga oshadi, dastlabki hissiy-intellektual munosabatlar shakllanadi va shundan so`ng tegishli muloqot shakli amalga oshiriladi. Bu jarayonda odam haqidagi ma`lumot, idrok etilayotgan odamning hayotiy tajribasi,

www.arxiv.uz u yoki bu munosabat shaklini yoqtirishi yoki yoqtirmasligini yuzaga keltiradigan bevosita emotsional munosabatlar muhim rol o`ynaydi. Muloqotda buyruq ohangining ustunligi, do`q-po`pisa ohangida keskin shaklda muomalada bo`lish, suhbatdosh nomiga tez-tez bildirilib turiladigan e`tirozlar, uning xatti-harakati va fikrlaridan norozilikni ifodalash, yo`l bermaslik va tajovuzkorlikni namoyon qilish, oilada o`zaro raqobat (yoki hukmronlik- bo`ysinuvchanlik) munosabatlarini yuzaga keltiradi. Befarqlik, e`tiborsizlik, qo`pollik, bemehrlik, behurmatlik kabilar oiladagi samimiy muloqotga putur yetkazadi. Agar aksariyat hollarda iltimoslardan, maslahatlardan, o`zaro kelishuvli savol-javoblardan, o`z niyat-istaklarini, xatti- harakatlarini xotirjamlik bilan bayon qilish usulidan foydalanilsa, agar oilada o`zaro yordam, o`zaro tushunish, bir-birlariga yon berish odat bo`lsa, unda bunday oilalarda do`stona munosabatlar o`rnatiladi, oilaviy hayot uchun eng maqbul bo`lgan psixologik muhit yuzaga keladi. Odamlar o`rtasida bir-birlarini tushunishning yetishmasligi ko`pincha muloqotdagi to`siq, shaxslararo munosabatlarni buzilishining sababi bo`lib hisoblanadi. Bizlar boshqa odamlar bilan bo`ladigan o`zaro munosabatlarimizda nima uchundir, o`zimizning fikr-o`ylarimiz, niyatlarimiz suhbatdoshimizga ayon deb hisoblaymiz. Bundan tashqari hamma odamlar ham bolaligidan boshqa odamlarning emotsional holatlarini his qilish, ularni ko`rish, ular bilan hisoblashish, ularni tushunishga intilishga o`rgatilavermaydi. Shuning uchun ham ko`pchilik holatlarda hatto bir-biriga eng yaqin, bir-biriga zid manfaatlarga ega bo`lmagan odamlar ham hayotda bir-biriga noxushliklarni yetkazishi mumkin. Albatta, bu ishlarni ular bir-birlariga yomonlik, yovuzlik qilish niyatida, yoki o`zlari yovuz odamlar bo`lganliklari uchun emas, balki, shunchaki bir-birini tushunmaganliklari «nima qilayotganliklarini bilmaganliklari» uchun sodir etadilar. Shunga o`xshash holatlar odamlarning o`zaro munosabatlari, muloqotlarida o`ziga xos to`siq vazifasini bajaradi. MULOQOT JARAYONIDA YUZAGA KELADIGAN TO`SIQLAR

www.arxiv.uz Ijtimoiy psixologlar muloqot jarayonida yuzaga kelishi mumkin bo`lgan to`siqlarning quyidagilarini farqlaydilar: psixologik, vaziyatli, mazmuniy va motivatsion to`siqlardir. Psixologik to`siq — bu sherigiga ma`qul tushmay qolish, tushunilmay qolishdan qo`rqish, u tomondan inkor etilish va kalaka qilinishdan yoki keskinlikdan qo`rqish, eng ezgu hislarini va niyatlarini samimiy izhor etishiga javoban qo`pollik bilan javob berilishi mumkinligidan xavotirlanish kabilar tufayli intellektga oid, mehribonlikka oid, kuchga oid shaxsiy imkoniyatlarini namoyon qilish va amalga oshirishga xalaqit beruvchi, o`ziga hos ichki psixik tormozdir. Vaziyatli to`siqlar — bu suhbatdoshlarning bir xil vaziyatni turlicha tushunishlari, unga turlicha yondashishlari bilan bog`liq. Mazmuniy to`siqlar — odatda suhbatdoshini tushunmaganlik tufayli, uning mazkur jumlasi qanday ma`noda aytilgani, u qanday fikrni ilgari surayapti, nimani nazarda tutayapti, nimaga olib boradi va shu kabi mulohazalarga borish tufayli yuzaga keladi. Motivatsion to`siqlar — shunday vaziyatlarda yuzaga keladiki, bunda gapirayotgan odam yo o`zi bayon qilayotgan fikrning motivini yetarlicha anglay olmaydi yoki u atayin ularni (asosiy motivni) yashirishga harakat qilayotgan bo`lishi mumkin. Bulardan tashqari muloqotga to`siq bo`lib, suhbatdoshlarni psixologik madaniyatlilik nuqsonlaridan biri, ya`ni ularning na eshitishni va na tinglashni bilmasligi, «teskari aloqaning» yo`qligi xizmat qilishi mumkin. Odamlar o`rtasidagi suhbat ko`pincha ularda aqlning yetishmasligi tufayli emas, balki ularning xudbinligi tufayli: har biri o`zi haqida yoki o`zini qiziqtiradigan masalalar haqida gapirishga intilishligi tufayli kutilganidek amalga oshmay qolishi mumkin. Oqibatda bitta «aqlli» dialog o`rniga, ikkita behuda, hatto zararli monolog amalga oshadi. Shuning uchun ham muloqotga, suhbatlashish san`atiga o`rganish, ijtimoiy-psixologik madaniyatni egallash, o`zi, o`z kayfiyati va hissiyotlarini

www.arxiv.uz boshqara olish, bilim va malakalarini ishlab chiqish, o`z gapi bilan suhbatdoshini qiziqtira olish qobiliyatini rivojlantirishga erishish kerak. Biroq, buning uchun birinchi navbatda har qanday muloqotning umumiy qoidasi: boshqa odamlarning, o`z suhbatdoshlarining ehtiyojlari, xohishlarini qondira oladigan odamgina hurmatga erisha olishligini yodda tutishi lozim. OILAVIY MUNOSABATLAR PSIXOLOGIYASI Yosh oilalarda er-xotin munosabatlari o`ziga xos hududiy, etnik, jinsiy, yosh va individual psixologik xususiyatlarga ega bo`lgan er-xotin munosabatlari shakllanishining eng nozik va hal qiluvchi shakli hisoblanadi. U yoki bu yosh oilaga xos bo`lgan er-xotin munosabatlari boshqa bir er-xotinga mos kelmasligi mumkin. Chunki yosh oilani yuzaga keltirgan er-xotinlar turli xil shaxslararo munosabatlar tizimi, turlicha taomilga ega bo`lgan oilalarda tarbiyalangan, shaxs sifatida shakllangan individlardan tashkil topadi. Lekin shunga qaramasdan maxsus psixologik tadqiqotlarda va ulardan olingan natijalar asosida yozilgan ilmiy psixologik adabiyotlarda yosh oilalarda er-xotin munosabatlarining shakllanishi va rivojlanishining umumiy mexanizmlarga oid tegishli ma`lumotlar keltirib o`tilgan. Umuman yosh oilalarda er-xotin munosabatlarining qay tarzda rivojlanishi avvalo shu yosh oilaning yuzaga kelishiga asos bo`lgan nikoh oldi omillarining xarakteriga, shu oilalarning yuzaga kelish shart-sharoitlari bilan uzviy bog`liqdir. Bular haqida oldingi mavzuda qisman to`xtalib o`tdik. Albatta, yosh oila yuzaga kelar ekan, ular bir-birlarini sevib turmush qurishganmi, qarindosh-urug`chilik, tanish-bilishchilik, sovchilik, hisob tufaylimi yoki stereotip bo`yichami, qanday bo`lishidan qat`i nazar nikohning ilk kunlarida ularning bir-birlariga nisbatan bo`lgan o`zaro munosabatlarida, er-xotin o`rtasidagi shaxslararo munosabatlarda emotsional ko`tarinkilik, hissiy rang-baranglik darajasi yuqori bo`ladi. Bir- birlarini ma`lum bir muddat sevishib oila qurgan juftlarda bunday emotsional ko`tarinkilik darajasi nihoyatda yuqori bo`ladi.

www.arxiv.uz Chunki ular bir necha yil kutib, intilib yashagan, visol damlariga nihoyat yetishgan bo`ladilar. Bunday juftlar nikohi boshida er-xotin o`rtasidagi shaxslararo munosabatlarda ko`tarinkilik, bir-birlariga emotsional intilish juda yuqori darajada bo`ladi. Nafaqat sevishib oila qurganlar, balki deyarli barcha motivlarga ko`ra oila qurgan yoshlarda ham nikohning boshida er-xotin o`zaro munosabatlarida bir- biriga yaqinlik, bir-birini qadrlash, hurmat qilish nisbatan yuqori bo`ladi. Ularning bir-birlariga, o`z nikohlariga, o`zlarining bo`lajak oilaviy hayotlari haqidagi niyat, orzu, umidlari ezgu, ijobiy bo`ladi. Chunki hech kim va hech qachon ertaga bo`lajak turmush o`rtog`im, yangi oilamning yangi a`zolari bilan nizo-janjalga boraman, ular bilan urishaman va oxir-oqibatda oilam buzilib, ajrashib ketaman, deb oila qurmaydi (Ayrim hollarda majburan oila qurganlar bundan mustasno). Inson oila qurar ekan ahil-inoq yashab, murod-maqsadga yetishishni orzu qiladi, nikoh arafasida va nikoh kechasi ham barcha yaqin birodarlar, qarindoshurug`lar, to`yga taklif buyurgan mehmonlar yoshlarga ezgu niyatlar bildiradilar. Shuningdek, yoshlar oila qurish arafasida va nikohlarining dastlabki kunlarida turmush o`rtog`i timsolida, o`zining shu orzu-istaklariga, murod-maqsadlariga yetishishda yordam beruvchi, uni qo`llab-quvvatlovchi, uni har soniya, har onda tushunuvchi o`z tabiatiga yaqin odamini tasavvur qiladi va unga imkon qadar shunday ijobiy, iliq munosabatda bo`lishga harakat qiladi. Biroq hayotda, ayniqsa, oilaviy hayotda hamma narsa ham odam kutganidayin bo`lavermaydi. Oilaviy hayotning o`ziga yarasha notekisliklari, past- balandliklari, murakkabliklari, muammolari bo`ladi. Shunday murakkabliklardan biri yosh erxotinning yangi ijtimoiy statusga, mavqega: er, kuyov, uylangan, oilali yigit, xotin, kelin, turmushga chiqqan ayol rollariga, o`zlari uchun yangi bo`lgan ijtimoiy muhitga, yangi oilaga moslashish jarayoni bilan bog`liq. Xo`sh bu yangi sharoitlarga moslashish jarayoni kimda qanday kechadi? Albatta, bu jarayon erkaklarda ayollarga nisbatan yengilroq kechadi. Chunki ular, o`zbek oilasining etnik xususiyatlaridan kelib chiqqan holda aksariyat hollarda erning uyida, uning otaonasi va boshqa qarindoshlari bilan yashaydi. Ya`ni yigit uylanganidan keyin ham o`z oilasida, o`z yaqinlari va o`zi uchun oldindan odat bo`lib qolgan oilaviy,

www.arxiv.uz shaxslararo munosabatlar tizimida qoladi. Ayol kishining esa nikohdan keyingi holati, oldingisidan keskin farq qiladi. Birinchidan, u o`zi uchun deyarli yangi bo`lgan, oldingisidan tubdan farq qiladigan muhitga tushadi. U o`ziga xos shaxslararo munosabatlar tizimi, roller taqsimoti, o`ziga xos «xulqqa» ega bo`lgan o`zining qizlik oilasidan, boshqa bir oilaga, boshqacha bir shaxslararo munosabatlar tizimiga ega bo`lgan yangi oilaviy muhitga tushadi. Undagi mavjud turmush tarzi oldingisiga mos tushmaydi, bundagi oilaviy rollar taqsimoti ham oldingisiga o`xshamaydi, u yerdagi ma`lum bir ishni bajarish tartibi, u yoki bu ishga qo`yiladigan talablar ham oldingisiga o`xshamaydi. Buning ustiga yosh oilada yosh kelin zimmasiga yuklatiladigan vazifalar ham uni qizlik vaqtida bajaradigan ishlaridan ham miqdor, ham mazmun jihatdan tubdan farq qiladi. Yangi ijtimoiy sharoitga moslashish jarayonining o`zbek oilalarida ayol kishi uchun qiyin kechishining asosiy sabablaridan yana biri unda yosh kelin yuqorida aytib o`tilgan vaziyatlarga tushishi bilan birga ularda bu yangi oilada kelin o`zini «begona» deb his etishidir, ya`ni undagi «begonalik effekti»ning mavjudligidir. Yuqorida keltirib o`tilganlardan ko`rinib turibdiki, yosh oila yuzaga kelganidan so`ng unda er-xotin munosabatlarining «kutilganidek» rivojlanishiga xalaqit qiladigan ko`plab ijtimoiy psixologik, etnik, hududiy, jinsiy omillar borki, yoshlarimiz bularning barchasi haqida oldindan xabardor bo`lishligi va ularning salbiy ta`sirlarini yumshatib, ijobiy jihatlarini rivojlantirishga tayyor bo`lishlari maqsadga muvofiqdir. Shunday qilib, eng ezgu niyatlar bilan oila qurgan yoshlarda er-xotinning shaxsiy munosabatlari baxtga qarshi yaxshidan yomonga qarab rivojlana boshlaydi. Chunki nikohning boshida kuzatiladigan er-xotin o`rtasidagi ko`tarinki emotsional yaqinlik asta-sekinlik bilan pasayib, ular hissiyotlarining o`tmaslashuvi ro`y beradi. Bu holatlar albatta har qanday oilada shaxslararo munosabatlar rivojlanishining o`ziga xos dinamikasini tashkil qiladi. Bu holatdan voqif bo`lish va uning o`zgarishlariga tayyor turish yosh oilalarda yuzaga kelishi mumkin bo`lgan ayrim ko`ngilsizliklarning oldini olishga asos bo`ladi.

www.arxiv.uz ER-XOTIN MUNOSABATLARINING O`ZIGA XOSLIGI Er-xotinlarning oiladagi muloqoti, shaxslararo muloqotning umumiy qonuniyatlariga bo`ysunish bilan birga, dastavval ishdan tashqari, bo`sh vaqtlarini birgalikda o`tkazish bilan shartlangan o`ziga xos xususiyatlariga ham ega. Hamkasblar, o`rtoqlar, do`stlar va sevishganlar hamma vaqt ham birga bo`lish imkoniyatiga ega emaslar, qaytanga, o`z muloqotlarini o`zlari xohlagan vaqtlarida biroz kamaytirib, hatto uzib (to`xtatib) qo`yishlari ham mumkin (uchrashuvga borishi lozimligini «unitib» qo`yish, kutilmaganda «juda band» bo`lib qolishi mumkin va sh.k). Er-xotinlar esa ko`pincha bunday imkoniyatlardan mahrumdirlar. Ular bir xonadonda, ko`pincha bir xonada birga bo`lishga «mahkum» etilgan. Albatta, bu gaplar ko`pchilik yoshlarimizda (ayniqsa, bir-birlarini sevuvchi yoshlarda) tushunmovchilik, ishonmaslik, e`tiroz tug`dirishi mumkin, chunki ular, o`zing uchun aziz, sevimli bo`lgan odam bilan birga bo`lish, uning yonida bo`lish «majburiyati» bu eng orziqib kutilgan orzuning ro`yobga chiqishi-ku deb hisoblashlari mumkin. Biroq bu «mahkumlik» bilan hisoblashmaslik ham mumkin emas. Turli aholi turar joylarida, mahallalarda, qo`ni-qo`shnilar o`rtasida ko`pincha faqat ayollardan yoki faqat erkaklardan iborat «kompaniyalar» ham behudaga yuzaga kelavermaydi. Qadimiy, afsonaviy Sparta qonunchiligida er-xotinlarni ishqiy munosabatlarining sovuqlashib ketishidan saqlash maqsadida ularning muloqotlari imkon qadar chegaralab qo`yilgan. Unga ko`ra erlar xotinlaridan ajratilgan holda, ya`ni er va xotin boshqa-boshqa yashaganlar va ular faqat ovloq joylardagina, «begona ko`zlardan» yashirin tarzda uchrashib turishlari mumkin bo`lgan. Bu tadbir nafaqat Sparta jangchilari o`zlarining jangovar ruhlarini yo`qotmasligi, o`zlarining yosh xotinlari bilan mashg`ul bo`lib qolmasliklari uchungina emas edi. Bunda «taqiqlangan meva» effektidan foydalanilgan. Uchrashishlarning qiyinligi, xuddi tuzsiz taomga tuz, ziravorlar qanchalik maza berganidek, er-xotinlarning bir-birlariga hissiy yaqinligini sezilarli darajada

www.arxiv.uz kuchaytiradi, nikoh rishtalarini mustahkamlaydi. Yoki Shekspirning qahramonlari Romeo va Julettalar ham, agar ular unashtirilganlaridan so`ng barcha qulayliklari bilan alohida «koshona» berilganda edi, ular o`zlarini boshqacha tutgan bo`lishardi. Doimiy muloqot bir xillik ko`rinishini yuzaga keltiradi, tabiiyki, bundan hayotdagi kundalik ikir-chikirlar ko`payadi, ayni vaqtda chuqur hissiyotlar o`z obyektining yaqinligi tufayli kundalik odatlar shaklini oladi. Odamlar bir- birlaridan biroz muddat ayri yashashsa hammasi joyiga tushadi: muhim to`siqlardek tuyulgan narsalar arzimagan mayda-chuydalarga aylanib qoladi, qisqa muddatli hijron ta`sirida chuqur hissiyotlar kuchayadi va yana o`ziga yarasha kuchga ega bo`ladi. Er-xotin muloqoti, muomalasining o`ziga xos nozik jihatlaridan yana biri ularning bir-birlari bilan yetarli darajada intim munosabatlarda bo`lishligidir. Bu albatta, ularning o`zaro munosabatida shubhasiz o`z izini qoldiradi. Bu o`rinda shuni ham aytib o`tish joizki, bizni bolalikdanoq olgan o`ziga xos tarbiyamiz jinsiy munosabatlar, jinsiy muloqotga noma`qul uyat, go`yoki axloqsiz hodisadek qarashga majbur qiladi. Biz jinsiy moyillikni uzoq vaqt bir yoqlama past, sharmandali, odam hissiyoti uchun noo`rin narsa deb atab kelganmiz (ba`zilar hozir ham shunday deb hisoblaydi). Nima uchun shunday bo`lgan? Chunki u hayvonlar uchun ham odam uchun ham umumiy. Biroq, ochlik ham, chanqoqlik ham hayvonlarda qanday bo`lsa, odamda ham shunday bo`ladi. Ammo bizning axloq va odatlarimiz, ma`naviyatimiz doirasida ular haqida nafaqat oshkora gapirish, balki ularga bo`lgan ehtiyojlarni boshqalarning ishtirokida, ko`z o`ngida qondirish mumkin, ya`ni ular odamlarga xos deb qabul qilingan. Nima bo`lgan taqdirda ham biz o`zimizning «hayvoniy» tabiatimizdan baribir qutula olmaymiz. Bunda hammasi bu hislarning yuzaga kelishiga emas balki, ularni qachon, qayerda, qanday sharoitda va qanday tarzda namoyon qilamiz, biz ularga so`zsiz bo`ysunadigan qullarmizmi yoki mulohazakor va mehribon xo`jayinlarmizmi, mana shunga bog`liq. Odamlar oila qurishar, nikohdan o`tishar ekanlar, tabiiyki, seksual munosabatlarga kirishadilar.

www.arxiv.uz Endi nikohdan keyin bu «mumkin». Biroq bolalikdan jinsiy aloqa, jinsiy akt haqida qandaydir bir «yomon» narsa deb tasavvur qilib tarbiyalanganlik, ayrim er- xotinlarga ong ostida bo`lsada, xalaqit qiladi va bu ba`zan ularning bir-birlariga axloqsiz qiliqlarni qilishda o`ziga xos sherik deb qarashga majbur qiladi. Vaqt o`tishi bilan er-xotinlarning bir-biri oldidagi «sir asrorlari tobora ochilib» boraveradi. Afsuski, shu bir-birlari uchun oshkoralashib borishi faqat ma`lum bir zaruriy chegaradagina amalga oshadi. Ozoda, muloyim, ehtiyotkor yigit endi o`ziga qaramaydigan, befarosat, qo`pol erga aylanadi. Ozoda, bejirim, did bilan kiyinadigan, kamtarin, nozik qiz, bo`lajak kelin endi beo`xshov kiyingan, o`ziga qaramaydigan, vaysaqi xotinga aylanadi. Uning oldingi jozibasi, go`zalligi go`yoki «yo`qoladi». Har bir xalqda, har qaysi zamonda go`zallikning o`ziga xos belgilari, etalonlari bo`ladi. Go`zallik va go`zal emaslik haqidagi tasavvurlar vaqt o`tishi bilan so`zsiz o`zgaradi. Biroq, umumxalq tomonidan qabul qilingan va e`tirof etilgan go`zallik etalonlari bilan bir qatorda individual, shaxsiy, xususiy etalonlar ham bo`ladi. Aytishlaricha, boyo`g`li qushlarning orasida eng go`zallari uning bolalari ekanligidan maqtanar ekan, chunki «ularning hammasining quloqlari uzun, boshi katta, umuman o`ta go`zal» ekan. Kim biladi, bu borada kabutar nima degan bo`lar ekan. Aynan shu sababga ko`ra xalq ichida tipratikon o`z bolasini yumshog`im, qo`ng`iz bolasini oppog`im deydi, — degan maqol bor. Shuning uchun ma`lum bir namunaga o`zini urish, o`zini o`shanday bo`lishga majburlash kerak emas. Har joyning ham o`z tosh-u tarozusi, o`lchami mavjud. Xotinini sevuvchi er uchun uning xotini (yoki erini sevuvchi xotin uchun uning eri) umumiy etalonga mos keladimi yoki yo`qmi, bundan qat`i nazar ko`pincha eng go`zal, chiroyli, kelishgan odam deb tasavvur qilinadi. Aynan mana shu go`zallikni o`ziga xos «ziravorlar»: kiyimlar, soch turmagi, xattiharakat, imo-ishoralar, qiliqlar, so`zlar va shu kabilar bilan saqlab qolish kerak bo`ladi. Uni nafaqat «xalq ichida» balki uyda ham saqlash kerak.

www.arxiv.uz Intim munosabatlar. Bu nafaqat seksual munosabat, nafaqat jinsiy aloqa, balki ancha ochiq, yaqin, ma`naviy muloqotdir. Intim (fransuz tilida — intime — «yaqin», «qulay», «ko`ngildan», lotinchada intimuz — «chuqur», «chin dildan») muloqotlar deyilganda, psixologiyada shunday muloqotlar tushuniladiki, unda odam boshqa odam oldida qandaydir bir ijtimoiy rolni (rahbar yoki xodim, sotuvchi yoki vrach va shu kabi) bajaruvchi emas, balki aynan «yagona» shaxs sifatida — nodir, takrorlanmas mavjudot sifatida namoyon bo`ladi, bunda u mutlaqo oshkora, ochiq, hech narsadan qo`rqmay, o`zining ichki olami, o`zining barcha xususiyatlarini uyalmasdan namoyon qila oladi. Bunday muloqotda suhbatdosh odamlar o`rtasida chuqur va keng o`zaro oshkoralik (jismoniy, psixologik, shaxsiy, ma`naviy) amalga oshadi. Bunda suhbatdoshlarning tanasi, fikri, hissiyoti, xarakteri va hayotiy rejalari, qadriyatlari va fikrlari ochiladi. Intim munosabatlarga sevgi, do`stlik, dushmanlik, yolg`izlik kabilarni kiritish mumkin. Biroq intim muloqotlar nafaqat istalgan muloqotlar sifatida, balki xavfli, «qo`rqinchliroq» muloqotlar sifatida ham idrok qilinishi mumkin. Bu muloqotlar tushunish va hamdardlikka, o`zaro qo`llab-quvvatlash, dalda berish, bir-birini tushunishga bo`lgan ehtiyojlarni qondiradi. Shu bilan birga er-xotin o`rtasidagi muloqot jarayonida tomonlar o`z hissiyotlarini, ichki kechinmalarini jilovlashga, fosh bo`lib qolishdan, pinhoniy tuyg`ularini ochilib qolishidan hayiqish hissi namoyon bo`ladi. Shuning uchun ayrim odamlar muloqotda ko`pchilik tomonidan qabul qilingan muloqotlar darajasida qolishga harakat qiladilar. Buning boisi, avvalo odamning ichki kechinmalarini oshkora qilib qo`yishdan qo`rqish yoki jufti oldida o`zini «fosh» qilib qo`yishni xohlamaslik, o`zini pinhoniy, hatto o`zi ham o`zida ko`rishni istamaydigan xislatlarni fosh qilib qo`yishdan qo`rqishdir. Odamlarning «tashlab ketilishdan» qo`rqishi ham shu bilan bog`liq (o`zini borlig`ini oshkora qilib qo`yganingdan so`ng sen jufting uchun qiziqarli bo`lmay qolasan, u seni barcha xislatlaringni bilib, ko`rib bo`lganidan so`ng, senga qiziqmay qo`yadi va seni tashlab ketishi mumkin), «jiddiy tanbehlar»dan qo`rqish (bunaqa erkin, oshkora, ochiq muloqotda o`zing haqingda sheriging yoki biror-bir

www.arxiv.uz muhimroq masala haqida biror-bir nojo`ya gapni «gapirib», «laqillab» qo`yishing mumkin). Bulardan tashqari muloqotlarning intimligidan (yaqin bo`lishidan) ko`pincha o`zining ajratuvchi (destruktiv), buzuvchi impulslaridan qo`rqish ham ushlab qolishi mumkin. Intim muloqotlarda biz xulqning ijtimoiy me`yorlari, ijtimoiy taqiqlarga eng kam darajada bog`liq bo`lamiz va shuning uchun o`zimizga eng yaqin odamga nisbatan bo`lgan munosabatlarimizda biz o`zimizni shunday tutishimiz mumkinki, boshqa hech bir odamga nisbatan o`zimizni bunaqa tuta olmaymiz. Nihoyat, muloqotlarning intim bo`lishidan, ayrim odamlarni boshqa odamning individualligiga haddan tashqari ortiqcha kirishib, qo`shilib ketish, boshqa odamga «aralashib», singib ketish tufayli o`zining individualligini yo`qotib qo`yishdan qo`rqish ham ushlab turadi. Shuning uchun «birlashishdan oldin va birlashish uchun dastlab chegarani, aloqalarni yaxshilab belgilab, aniqlab olish» o`z individualligi va shaxsini mustahkamlab olish lozim. Er-xotinlarning oiladagi muloqotining muhim xususiyatlaridan biri shuki, u ma`lum darajada kundalik, maishiy prozaik fonda amalga oshishidir. Boshqa odamlar, boshqa erkaklar va ayollar bilan bo`lgan muloqotda biz ko`tarinkilikni, uyda esa uning oshxonasini ko`ramiz. Bular esa bir-birlaridan juda uzoq va odamlarga turlicha talablarni qo`yadigan tushunchalardir. Psixologlar muloqotning o`ziga xos uch xil kommunikativ pozitsiyasini farqlaydilar. Bular: «ota yoki ona» «katta odam», «bola». Ularning hammasi bir odamda mujassam bo`lishi mumkin. «Ota yoki ona» pozitsiyasida bo`lish, bu o`zining boshqalardan ustunligini anglash, rag`batlantirish va jazolash huquqiga egalikni his qilish demakdir. «Ota yoki ona»ning murojaati odatda pand-nasihatli, e`tirozga o`rin qoldirmaydigan, uzil-kesil bo`ladi, u o`zi buni doimo namoyon qilavermasada, biroq o`ziga hurmatni talab qiladi. U tartibni nazorat qilishni va odamlarni boshqarishni, juftiga, «otalarcha» («onalarcha») unga homiylik qilib, xuddi zaifroq odamga yondashgandek yondashishni yoqtiradi. «Katta odam» pozitsiyasi odamning atrofidagilar bilan teng darajada muloqotda bo`la olishni bildiradi. Atrofdagilarga o`z hukmronligini ham o`tkazmaydi yoki o`ziga nisbatan ma`qullovchi» munosabatni ham kutmaydi.

www.arxiv.uz «Bola» pozitsiyasida odam xafagarchilikka yuqori sezgirlikni, ko`ngli bo`shlik, oson ishonuvchanlik, o`yinqaroqlik, injiqlik, boshqalardan mehr olishni istash, sezishni, kuchliroq odam tomonidan panoh tutishni va shu kabilarni namoyon qiladi. Agar shu pozitsiyalar o`zaro muvofiq kelsa va o`zaro mos bo`lsa, masalan kimdir juftiga nisbatan bo`lgan munosabatda «otalik» yoki «onalik» pozitsiyasini tutsa-yu, ikkinchi tomon esa bajonidil «bolalik»ni namoyish etsa — bu yaxshi, agar ikkita «katta odam» pozitsiyasi o`zaro to`qnash kelsa, bu ham yaxshi, biroq oilada ikkita «ota» («ona») duch kelib qolinsa, unda ularning muloqotida zo`riqish, nizoli vaziyatlarning yuzaga kelishi muqarrar. Nizoli vaziyatlar odatda uzoq vaqtlar davomida yetiladi, shuning uchun oqil va tajribali odamlar ularning dastlabki alomatlarini o`z vaqtida payqab, ularga lozim darajada munosabat bildirib, ularni bartaraf qilishi yoki mumkin qadar zaiflashtirishi mumkin. ER-XOTINLIK MUNOSABATLARI Biz yuqorida oilada shaxslararo munosabatlar va muloqot psixologiyasiga tegishli masalalarga qisman to`xtalib o`tdik. Endi esa mazkur masalada yosh oila mezonlari haqida fikr yuritsak. Psixolog va sotsiologlarning fikricha, kelin- kuyovlarning yoshi 30 dan oshmagan birinchi nikohdagilar yosh oila hisoblanadi. Odatda yosh oila tushunchasi oilaviy hayotning dastlabki 10 yilini o`z ichiga oladi. Nikohdan o`tib, oila qurilgandan so`ng u bir necha bosqichlarni bosib o`tadi. Shulardan eng ko`p kuzatiladigani sotsial va psixologik jihatdan katta ahamiyat kasb etadigan ham aynan shu yosh oila bosqichiga to`g`ri keladi. Bu bosqichda erxotinlarning oilaviy hayot haqidagi tasavvurlari shakllanadi, farzandlar dunyoga keladi, ularni tarbiyalash, voyaga yetkazish bilan bog`liq bo`lgan asosiy ishlar amalga oshiriladi. Shularni hisobga olgan holda hukumatimiz tomonidan yosh oilalar, ularning mustahkamligini ta`minlash va ularda ijtimoiy, iqtisodiy va ma`naviy qo`llab-quvvatlash yangi oilaning barqarorligini ta`minlashga imkoniyatlar yaratish borasida ham bir qator ishlar amalga oshirilmoqda.

www.arxiv.uz Oilaning mustahkam bo`lishi, er-xotinning baxtiyor, tinchtotuv yashashlarida ularning o`zaro qovushuvi muhim rol o`ynaydi. O`zaro qovushishlarni shartli ravishda uchta tarkibiy qismga ajratish mumkin: 1. Biologik qovushuv. 2. Psixologik qovushuv. 3. Sotsial (ijtimoiy) qovushuv. To`ydan keyingi dastlabki «asal oyi»1 odatda, osoyishta, shirin, totuvlik bilan o`tadi. «Qolgan oylar va yillar ham xuddi shunday yaxshi, baxtli davom etishi uchun nimalarga e`tibor berish kerak?», «Yuqoridagi qovushuv turlaridan eng muhimi va asosiysi qay biri?» degan savollar tug`iladi. Quyida biz ushbu savollarga javob berishga harakat qilamiz. Biologik qovushuv. Biologik shoxobchaning ruhiy shoxobchaga nisbatan birmuncha turg`unligini, kam o`zgaruvchanligini hisobga olish zarur. Ya`ni shakllangan mijoz toifasini o`zgartirib bo`lmasligini va bunga intilishning samarasizligini unutmaslik lozim. Mijoz turi jihatidan kelin-kuyovlar turlicha bo`lishi, ba`zan esa bir-biriga qarama-qarshi zid toifalarga mansub bo`lishi mumkin. Lekin buni oila mustahkamligi uchun xavfli omil deb hisoblash xato bo`ladi. Ko`p hollarda bunday oilalardagi er-xotinlar bir-birlarida yetishmaydigan psixologik xususiyatlarni to`ldirib turadilar. Shu bilan birga xolerik turga mansub bo`lgan er-xotinlar o`rtasida salga nizo-janjallar chiqishi muhim omil bo`lishi mumkin. Qayliqlarning mijoz jihatdan turmush qurishlari turli ko`rinishlardan iborat bo`lishi mumkin. Masalan, XX (xolerik kuyov — xolerik kelin), XS (xolerik-sangvinik), XF, XM, SS, FF, FM, MM, va boshqa murakkab qovushuvlar. Bu yerda eng muhimi mijoz turi emas, balki ular o`rtasidagi hissiyot kuchi, psixolo-pedagogik bilim saviyasi, oilaviy hayotni mustahkamlashga intilish, tarbiya va madaniy saviya darajasi, o`zaro munosabatlardagi madaniyatdir. 1 Qadimgi yunonlarda nikohdan o`tib oila qurgan yoshlar ixtiyoriga echki va asalarilarni topshirib, bir oyga toqqa ko`chirib yuborardilar. Bir oy davomida yosh kelin-kuyov echki suti bilan asalni iste`mol qiladilar va tabiat quchog`ida

www.arxiv.uz yashaydilar. Bundan ko`zda tutilgan maqsad — ulardan tug`ilajak farzandning sog`lom bo`lishini ta`minlash bo`lgan. Mavzuga oid aforizmlar Ayol qalbini ochadigan kalit kamdan kam erkaklarda bo`ladi. Aksariyat erkaklar qalb qulfini lom bilan ochadilar. Leonard Djevetskiy Erini sevadigan xotin eri uchun har narsaga tayyor. Faqat ikki narsadan voz kecha olmaydi. Bu — erini tarbiyalash va uning xatti-harakatlarini tanqid qilishdir. Djon Pristli Go`zal ayolni sevmaslik jinoyat hisoblansa, uni sevish jazodir. Val Devyatiy Hech bir ayol aqlsiz erkakni aqlli qila olmaydi, ammo eng aqlli erkakni ham aqlu hushini olib qo`yishga qodir. Vanda Blonskaya Ayollar erkaklarni baxtli qilishning bitta yo`lini, baxtsiz qilishning esa mingta yo`lini biladilar. Genrix Geyne Sof yolg`izlik — bu seni tushunmaydigan odam bilan yashash. Elbert Xabbard Aqlli ayol uchun erkak muammo emas, aksincha muammoning yechimidir. Sari Gabor Erkak kishi o`zini yomon his etsa, ayol kishini qidiradi. Agar juda yaxshi his etsa, yana yangilarini qidiradi.

www.arxiv.uz * * * Erkak bo`yniga ayollar qanchalik ko`p osilsa, erkak o`zini shuncha yengil va mag`rur his etadi. * * * Bo`ydoqning uylangandan farqi nima? Bo`ydoq uy ishlarining hammasini o`zi qiladi, uylanganning esa xotini majbur qiladi. Konstantin Melixan Erkak kishi ayolni har tomonlama o`rganib bo`lgach, undan aql qidira boshlaydi. Shuning uchun bo`lsa kerak o`ta aqlli, zehnli, iste`dodli ayollar oila qurishga qiynaladilar. * * * Erkaklardagi muhabbat hislarining uzoqqa cho`zilmasligining sababi ular sevgidan es-hushlarini, shu jumladan xotirasini yo`qotishadi. Shu sababli ham ular sevgilisini tez unutishadi. * * * Odam Ato bilan Moma Havo juda baxtli hayot kechirishgan, chunki ularda qaynonalar va qaynona-kelin munosabatlari bo`lmagan. Ammo ular bir masalada zerikishgan, ya`ni g`iybat qiladigan odam bo`lmagan. * * * Ayol kishi erkakni jannatdan olib chiqib ketgan. Ammo erkakni jannatga olib kiradigan ham ayoldir. Mavzuga oid latifalar Er ishdan kelib kechki ovqatni yeyapti. To`satdan boshini ko`tarib xotinidan so`radi: — Nima uchun sen menga shakarsiz kofe berding? — Shunchaki, men seni ovozingni eshitishni xohlagan edim xolos.

www.arxiv.uz * * * — Olamda nima gaplar bor, do`stim? — Hech nimadan xabarim yo`q. Chunki xotinim bir hafta burun bayram kutgani onasinikiga ketgan. * * * Xayolparishonlik: — Qizim, nega menga bunchalik dag`dag`a qilayapsan? — Voy kechirasiz oyijon, xayolparishonlik, men sizni qaynonam deb o`ylabman. * * * Yosh kuyov xotiniga dashnom berdi: — Turmush qurganimizga xali bir kun ham bo`lgani yo`g`u janjal qilayapsan. — Axir, men buni naq ikki yil kutdim. * * * — Bemor ayol eriga dedi: — Holingizga achinaman. O`lib qolsam nima qilar ekansiz-a, dadasi? — Avval o`l... Keyin nima qilishni o`zim bilaman... * * * — Doim meni «yomonsan» deyaverasiz. Bir yostiqqa bosh qo`yganimizga ham o`n besh yil bo`libdi. Siz uchun nahot biron kun ham yaxshi bo`lmagan bo`lsam? — dedi xotin navbatdagi janjaldan so`ng. — Nega endi, uylanmasimdan oldin yaxshi eding, — dedi er. * * * Darg`azab xotin kech kelgan eriga: — Uyga tonggi soat to`rtda kirib kelsangiz! Bu ishingizga biron nima deyishga so`z topolmayman! — Er yengil tortib: — Xudoga shukur...

www.arxiv.uz * * * — Yo`q! Bunaqa er bilan yashab bo`lmaydi! — Unday bo`lsa ajrash. — Bekorlarni aytibsan! U mening hayotimni barbod qilsayu yana men uni baxtiyor qilarkanmanmi? * * * — Bu uyda o`zi kim xo`jayin?! — baqirdi bor ovozi bilan er. — Men! — dag`al javob berdi xotini. — Nima edi? — Yo`q, hech narsa, hammasi joyida, shunchaki so`radim — qo`ydimda... Mavzuga oid rivoyatlar 1. Tannoz xotinning tuzalishi Bir odam juda nozli qizga oshiq bo`ldi. Ancha nozistig` nolardan keyin turmush qurdilar. Ul ayolda tarbiya juda oz edi. Shuning uchun erining qadriga yaxshi yetmas edi. Ishi faqat nozlanish edi, xolos. Turmush qurganlariga bir necha kun o`tgandan so`ng noz bilan: — Vaqt o`tib satangligim tutadi. Ul vaqtda menga hech narsa demagil. Ish qilmayman, zahmat chekmayman. Agar osmon boshimga uzilib tushsa ham u kunda biror ish qilmayman, — dedi. Eri aqlli odam edi. Biroz sukut saqlab, xotinining gapiga tushunganday bo`lib: — Durust, satangginam, meni ham vaqt o`tib eshakligim tutib ketadi. Ul vaqtda sen mening g`azabimga duchor bo`lma, — deb javob berdi. Oradan oylar o`tdi, ayolning satangligi orta bordi. Ul odam qancha yumshoq bo`lsa, xotinining nozi shuncha kuchaya bordi. Sekin-sekin ishlari er joniga tega bordi. Bir kuni uyiga kelib: — Xonim, shu-shu narsalarni hozirla, do`konga olib ketaman, — dedi.

www.arxiv.uz Xonim har vaqtdagidek joyidan qimirlamadi. Ul odam gapini takrorladi. Yana hech sas yo`q. Ul odam qaytardi. Xotin: — Bugun dangasaligim tutib turibdi, hech ish qilmayman, — dedi. Ul odam belidan kamarini yechib, xotinini, «mana senga, mana senga dangasalik», deb savaladi. Xotin baqirdi: — Voy dod! Voy belim, voy qo`llarim! Voy o`laman! — Jahlim chiqdi xonim, chida, eshakligim tutib ketdi, — deb yana kamar bilan savalay boshladi, erkak. Shundan keyin xotinining aqli kirib: — Bo`ldi, afandim, mening dangasaligim ketib qoldi, —dedi. Shunday qilib, na erda eshaklik qolibdi, na xotinda dangasalik, tannozlik qolibdi. Xastaliklardan xalos bo`libdilar. 2. Bunday qaynona do`stlarga muborak bo`lsin Turmushlarining yangiligida, baxtli shirin oylarni o`tkazayotgan kunlarida yosh kelinchak va kuyovlar ro`zg`orning ba`zi ehtiyojlarini olishni xohlaydilar. Er kechqurun sevikli xotini xush ko`rgan narsalarni olib keldi. Qaynonasi ularni ko`rgani mehmon bo`lib kelgan edi. Kuyov olgan narsalarini xotiniga bir-bir ko`rsatib, «buni bunday, bunisini bunday oldim», dedi quvonib. Xotini beparvolik bilan: — Hech narsani tushunmadim, — dedi. Yigitning ko`ngli og`ridi. Qoshlari kerildi, sekin-asta xafa bo`la boshladi. Shu payt xushfe`l, tajribali, achchiq-chuchukni totgan, hayot maktabini o`tagan aqlli qaynona oraga tushib, qiziga: — Ey, mening johil, o`z qadrini bilmagan qizim! Er keltirgan narsalarga ham beparvo bo`ladimi? Sen bu yomon odatni qayerdan o`rganding? Otang biror narsa olib kelganida beparvo bo`lganimni hech ko`rganmisan? Agar men otangga shunday muomala qilsam, u mening ta`zirimni berardi va shu zahoti uydan

www.arxiv.uz haydagan bo`lardi. Mening xushfe`l, vazmin kuyovim, bolam, haqiqatan siz juda sabrli ekansiz, deb johil qiziga nasihat qildi. Shundan keyin bu johil, tarbiyasiz yosh kelin eri olib kelgan narsalarga beparvolik qilmabdi. Yigit qaynonasini duolar qilibdi, chunki ular huzur ko`rib yashabdi. Xotinining sovuq muomalasi, tumtaygan suratidan qutilibdi. 3. Sening bir ko`zing ko`rar ekan O`tgan zamonlarda bir ko`zi ojiz, boy- badavlat yigit uylanibdi. Yigit uyiga mehr qo`ygan, yaxshi fe`lli edi. Har oqshom uyiga quchog`ini to`ldirib narsalar olib kelardi. Xotini erini quvonch bilan kutib olib, hurmat ko`rsatar edi. Oradan yillar o`tibdi. Ul odamning ishi birdan orqaga ketibdi-yu bir kuni uyiga qo`llari bo`sh kelibdi. Xotini aqli oz, fe`li yomon va tarbiyasi yaxshi emasligidan, eri uyiga kirar-kirmas: — Voy afandim, sizning bir ko`zingiz ko`rar ekan-a!.. — deb yuboribdi. Ko`pni ko`rgan ul odam: — Xonim, shu kungacha ko`rmaganmiding? — deb sovuqqonlik bilan javob beribdi. Befahm xotini unga: — Shu paytgacha qo`lingizga qarab, ko`zingizga qarashga vaqt bo`lmagandi, — debdi. — Xonim, — javob beribdi ul odam, — eringning ikki ko`zi ko`rdir. Ko`r bo`lmasa, bosh og`riq qilib, sen kabi aqli qisqani olarmidi?

O'xshashlar

Oilada shaxslararo munosabatlar va muloqot

Muloqot psixologiyasi

Muloqot psixologiyasi

Shaxslararo munosabatlar psixodiagnostikasi

Guruxiy jarayonlarda shaxslararo munosabatlar