Oilada shaxslararo munosabatlar va muloqot - Psixologiya - Referatlar

Oilada shaxslararo munosabatlar va muloqot

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

77.5 KB

Ko'chirib olish

Oilada shaxslararo munosabatlar va muloqot Reja: 1.Oilada muloqot 2.Muloqot jarayonida yuzaga keladigan to’siqlar 3.Oilaviy munosabatlar 4.Er-xotin munosabatlarining o’ziga xosligi 5.Er-xotinlik munosabatlari Har qanday jamiyatning madaniy darajasi va ma`naviy barkamolligi ayollarga bo`lgan munosabat bilan belgilanadi . Islom Karimov

Oilada muloqot Odamlar o`rtasidagi muloqot va uning umumiy qonuniyatlari odam turmush tarzining barcha jabhalarida boshqa odamlar bilan bo`ladigan o`zaro munosabatning eng muhim shartlaridan hisoblanadi. Odamning aqli, irodasi, hissiy madaniyati, tarbiyalanganligi, nazokati va shu kabilarning barchasi muloqot tufayli shakllangan xislatlardir. Shu bilan birga uyqusizlik, bosh og`rig`i, nevroz, insult, infarkt va boshqa turli kasalliklar, shuningdek, ichqilikka, giyohvand moddalarga ruju qo`yish, hatto o`z joniga qasd qilish kabilar ham shu muloqotning natijasidir. Rivoyatlarda aytilishicha, dono Ezop o`z xo`jayinining «Menga avval dunyodagi eng mazali, shirin taomni keltir va undan so`ng aksincha, eng bemaza, yaramas taomni keltir», — deb buyurganida, u har ikkala safar ham qaynatilgan tilni keltirgan ekan. Demak, til, muloqot inson hayotida undan qanday foydalanish, uni qanday ishlatish, qanday tashkil qilishga qarab, uning uchun eng aziz, eng qadrli bo`lishi yoki aksincha, eng fojiali bo`lishi ham mumkin. Insoniyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida odamlar kundalik muloqotining tezlashuvi, aholi zichligining ortib borishi, odamlar turmush tarzining jadallashuvi, ularning ruhiy zo`riqish va ta`sirchanligining kuchayib borishi kabi holatlar bugungi kunda muloqot madaniyatining yuqori darajada bo`lishini taqazo etadi. Muloqot madaniyati . Muloqot madaniyatiga birinchidan, o`z-o`zini bilish va boshqa odamlarni tushuna olish qobiliyati, ya`ni ularning psixologik xususiyatlarini to`g`ri baholay olish, ikkinchidan, ularning xulqi va holatlariga nisbatan mos (adekvat) munosabat bildira olish, uchinchidan, har bir odamga nisbatan uning shaxsining individual xususiyatlariga eng ma`qul keladigan muloqot shakli, usuli va stillarini tanlay bilish kiradi. Muloqot madaniyatini oshirish uchun odamda ilk yoshlikdan boshlab boshqa odamlarga hurmat va samimiyat bilan munosabatda bo`lishni, ularga hamdardlik, insonparvarlik, mehribonlik qilish qobiliyatlarini shakllantirib borish kerak bo`ladi.

Muloqot eng avvalo odamni odam tomonidan idrok qilishidan boshlanadi, unda dastlabki o`zaro baholash amalga oshadi, dastlabki hissiy-intellektual munosabatlar shakllanadi va shundan so`ng tegishli muloqot shakli amalga oshiriladi. Bu jarayonda odam haqidagi ma`lumot, idrok etilayotgan odamning hayotiy tajribasi, u yoki bu munosabat shaklini yoqtirishi yoki yoqtirmasligini yuzaga keltiradigan bevosita emotsional munosabatlar muhim rol o`ynaydi. Muloqotda buyruq ohangining ustunligi, do`q-po`pisa bilan keskin shaklda muomalada bo`lish, suhbatdosh nomiga tez-tez bildirilib turiladigan e`tirozlar, uning xatti-harakati va fikrlaridan norozilikni ifodalash, yo`l bermaslik va tajovuzkorlikni namoyon qilish, oilada o`zaro raqobat (yoki hukmronlik- bo`ysinuvchanlik) munosabatlarini yuzaga keltiradi. Befarqlik, e`tiborsizlik, qo`pollik, bemehrlik, behurmatlik kabilar oiladagi samimiy muloqotga putur yetkazadi. Agar aksariyat hollarda iltimoslardan, maslahatlardan, o`zaro kelishuvli savol-javoblardan, o`z niyat-istaklarini, xatti-harakatlarini xotirjamlik bilan bayon qilish usulidan foydalanilsa, oilada o`zaro yordam, o`zaro tushunish, bir-birlariga yon berish odat bo`lsa, unda bunday oilalarda do`stona munosabatlar o`rnatiladi, oilaviy hayot uchun eng maqbul bo`lgan psixologik muhit yuzaga keladi. Odamlar o`rtasida bir-birlarini tushunishning yetishmasligi ko`pincha muloqotdagi to`siq bo`lib, shaxslararo munosabatlar b o’zi lishining sababi hisoblanadi. Bizlar boshqa odamlar bilan bo`ladigan o`zaro munosabatlarimizda nima uchundir, o`zimizning fikr-o`ylarimiz, niyatlarimiz suhbatdoshimizga ayon deb hisoblaymiz. Bundan tashqari hamma odamlar ham bolaligidan boshqa odamlarning emotsional holatlarini his qilish, ularni ko`rish, ular bilan hisoblashish, ularni tushunishga intilishga o`rgatilavermaydi. Shuning uchun ham ko`pchilik holatlarda, hatto bir-biriga eng yaqin, bir-biriga zid manfaatlarga ega bo`lmagan odamlar ham hayotda bir-biriga noxushliklar yetkazishi mumkin. Albatta, bu ishlarni ular bir-birlariga yomonlik, yovuzlik qilish niyatida yoki o`zlari yovuz odamlar bo`lganliklari uchun emas, balki shunchaki bir-birini tushunmaganliklari «nima qilayotganliklarini bilmaganliklari» uchun sodir etadilar.

Shunga o`xshash holatlar odamlarning o`zaro munosabatlari, muloqotlarida o`ziga xos to`siq vazifasini bajaradi. Ijtimoiy psixologlar muloqot jarayonida yuzaga kelishi mumkin bo`lgan to`siqlarning quyidagilarini farqlaydilar: psixologik, vaziyatli, mazmuniy va motivatsion to`siqlar. Psixologik to`siq — bu sherigiga ma`qul tushmay qolish, tushunilmay qolishdan qo`rqish, u tomondan inkor etilish va kalaka qilinishdan yoki keskinlikdan qo`rqish, eng ezgu hislarini va niyatlarini samimiy izhor etishiga javoban qo`pollik bilan javob berilishi mumkinligidan xavotirlanish kabilar tufayli intellektga oid, mehribonlikka oid, kuchga oid shaxsiy imkoniyatlarini namoyon qilish va amalga oshirishga halaqit beruvchi o`ziga xos ichki psixik tormozdir. Vaziyatli to`siqlar — bu suhbatdoshlarning bir xil vaziyatni turlicha tushunishlari, unga turlicha yondoshishlari bilan bog`liq. Mazmuniy to`siqlar — odatda suhbatdoshini tushunmaganlik tufayli, uning mazkur jumlasi qanday ma`noda aytilgani, u qanday fikrni ilgari suryapti, nimani nazarda tutyapti, nimaga olib boryapti va shu kabi mulohazalarga borish tufayli yuzaga keladi. Motivatsion to`siqlar shunday vaziyatlarda yuzaga keladiki, bunda gapirayotgan odam yo o`zi bayon qilayotgan fikrning motivini yetarlicha anglay olmaydi, yoki u atayin ularni (asosiy motivni) yashirishga harakat qilayotgan bo`lishi mumkin. Bulardan tashqari muloqotga to`siq bo`lib, suhbatdoshlarning psixologik madaniyatlilik nuqsonlaridan biri, ya`ni ularning yo eshitishni va yoki tinglashni bilmasligi, «teskari aloqaning» yo`qligi xizmat qilishi mumkin. Odamlar o`rtasidagi suhbat ko`pincha ularda aqlning yetishmasi tufayli emas, balki ularning xudbinligi tufayli: har biri o`zi haqida yoki o`zini qiziqtiradigan masalalar haqida gapirishga intilishligi tufayli kutilganidek amalga oshmay qolishi mumkin. Oqibatda bitta «aqlli» dialog o`rniga, ikkita behuda, hatto zararli monolog amalga

oshadi. Shuning uchun ham muloqotga, suhbatlashish san`atiga o`rganish, ijtimoiy-psixologik madaniyatni egallash, o`zini, o`z kayfiyati va hissiyotlarini boshqara olish, bilim va malakalarini ishlab chiqish, o`z gapi bilan suhbatdoshini qiziqtira olish qobiliyatini rivojlantirishga erishish kerak. Biroq buning uchun birinchi navbatda har qanday muloqotning umumiy qoidasi: boshqa odamlarning, suhbatdoshlarining ehtiyojlari, xohishlarini qondira oladigan odamgina hurmatga erisha olishini yodda tutishi lozim. Yosh oilalarda er-xotin munosabatlari o`ziga xos hududiy, etnik, jinsiy, yosh va individual psixologik xususiyatlarga ega bo`lgan ular munosabatlari shakllanishining eng nozik va hal qiluvchi shakli hisoblanadi. U yoki bu yosh oilaga xos bo`lgan er-xotin munosabatlari boshqa bir er-xotinga mos kelmasligi mumkin. Chunki yosh oilani yuzaga keltirgan er-xotinlar turli xil shaxslararo munosabatlar tizimi, turlicha taomilga ega bo`lgan oilalarda tarbiyalangan, shaxs sifatida shakllangan individlardan tashkil topadi. Lekin shunga qaramasdan maxsus psixologik tadqiqotlarda va ulardan olingan natijalar asosida yozilgan ilmiy psixologik adabiyotlarda yosh oilalarda er-xotin munosabatlarining shakllanishi va rivojlanishining umumiy mexanizmlariga oid tegishli ma`lumotlar keltirib o`tilgan. Umuman, yosh oilalarda er-xotin munosabatlarining qay tarzda rivojlanishi avvalo shu yosh oilaning yuzaga kelishiga asos bo`lgan nikoh oldi omillarining xarakteri, shu oilalarning yuzaga kelish shart-sharoitlari bilan uzviy bog`liqdir. Bular haqida oldingi mavzuda qisman to`xtalib o`tdik. Albatta, yosh oila yuzaga kelar ekan, ular bir-birlarini sevib turmush qurishganmi, qarindosh urug`chilik, tanish-bilishchilik, sovchilik, hisob tufaylimi yoki stereotip bo`yichami, qanday bo`lishidan qat`iy nazar, nikohning .ilk kunlarida ularning bir-birlariga nisbatan bo`lgan o`zaro munosabatlarida, er-xotin o`rtasidagi shaxslararo munosabatlarda emotsional ko`tarinkilik, hissiy rang- baranglik darajasi yuqori bo`ladi. Bir-birlarini ma`lum bir muddat sevishib oila qurgan juftlarda bunday emotsional ko`tarinkilik darajasi nihoyatda yuqori bo`ladi. Chunki ular bir necha yil kutib, intilib yashagan visol damlariga nihoyat yetishgan

bo`ladilar. Bunday juftlar nikohi boshida er-xotin o`rtasidagi shaxslararo munosabatlarda emotsional ko`tarinkilik, bir-birlariga emotsional intilish juda yuqori darajada bo`ladi. Nafaqat sevishib oila qurganlar, balki deyarli barcha motivlarga ko`ra oila qurgan yoshlarda ham nikohning boshida er-xotin o`zaro munosabatlarida bir-biriga yaqinlik, bir-birini qadrlash, hurmat qilish nisbatan yuqori bo`ladi. Ularning bir-birlari, o`z nikohlari, bo`lajak oilaviy hayotlari haqidagi niyat, orzu, umidlari ezgu, ijobiy bo`ladi. Chunki hech kim va hech qachon ertaga bo`lajak turmush o`rtog`im, yangi oilamning a`zolari bilan nizo- janjalga boraman, ular bilan urishaman va oxir-oqibatda oilam b o’zi lib, ajrashib ketaman, deb oila qurmaydi (Ayrim hollarda majburan oila qurganlar bundan mustasno). Inson oila qurar ekan, ahil-inoq yashab, murod maqsadga yetishishni orzu qiladi, nikoh arafasida va nikoh kechasi ham barcha yaqin birodarlar, qarindosh-urug`lar, to`yga tashrif buyurgan mehmonlar yoshlarga ezgu niyatlar bildiradilar. Shuningdek, yoshlar oila qurish arafasida va nikohlarining dastlabki kunlarida turmush o`rtog`i timsolida, o`zining shu orzu-istaklariga, murod- maqsadlariga yetishishda yordam beruvchi, uni qo`llab-quvvatlovchi, uni har soniya, har onda tushunuvchi o`z tabiatiga yaqin odamini tasavvur qiladi va unga imkon qadar shunday ijobiy, iliq munosabatda bo`lishga harakat qiladi. Biroq, hayotda, ayniqsa oilaviy hayotda hamma narsa ham odam kutganiday bo`lavermaydi. Oilaviy hayotning o`ziga yarasha notekisliklari, past-balandliklari, murakkabliklari, muammolari bo`ladi. Shunday murakkabliklardan biri yosh er- xotinning yangi ijtimoiy statusga, mavqega: er, kuyov, uylangan, oilali yigit, xotin, kelin, turmushga chiqqan ayol rollariga, o`zlari uchun yangi bo`lgan ijtimoiy muhitga, yangi oilaga moslashish jarayonidir. Xo`sh, bu yangi sharoitlarga moslashish jarayoni kimda qanday kechadi? Albatta, bu jarayon erkaklarda ayollarga nisbatan yengilroq. kechadi. Chunki ular o`zbek oilasining etnik xususiyatlaridan kelib chiqqan tarzda, aksariyat hollarda erning uyida, uning ota-onasi va boshqa qarindoshlari bilan yashaydi. Ya`ni yigit uylanganidan keyin ham o`z oilasida, o`z yaqinlari va o`zi uchun

oldindan odat bo`lib qolgan oilaviy, shaxslararo munosabatlar tizimida qoladi. Ayol kishining esa nikohdan keyingi holati, oldingisidan keskin farq qiladi. Birinchidan, u o`zi uchun deyarli yangi bo`lgan, oldingisidan tubdan farq qiladigan muhitga tushadi. U o`ziga xos shaxslararo munosabatlar tizimi, rollar taqsimoti, o`ziga xos «pocherkka» ega bo`lgan qizlik oilasidan, boshqa bir oilaga, boshqacha bir shaxslararo munosabatlar tizimiga ega bo`lgan yangi oilaviy muhitga tushadi. Undagi mavjud «pocherk» ol-dingisiga mos tushmaydi, bundagi oilaviy rollar taqsimoti ham, bu yerdagi ma`lum bir ishni bajarish tartibi, u yoki bu ishga qo`yiladigan talablar ham oldingisiga o`xshamaydi. Buning ustiga yosh oilada yosh kelin zimmasiga yuklatiladigan vazifalar uning qizlik vaqtida bajaradigan ishlaridan ham miqdor, ham mazmun jihatdan tubdan farq qiladi. Yangi ijtimoiy sharoitga moslashish jarayonining o`zbek oilalarida ayol kishi uchun qiyin kechishining asosiy sabablaridan yana biri unda yosh kelin yuqorida aytib o`tilgan vaziyatlarga tushishi bilan birga bu yangi oilada kelin o`zini «begona» deb his etishidir, ya`ni undagi «begonalik effekti»ning mavjudligidir. Yuqorida keltirib o`tilganlardan ko`rinib turibdiki, yosh oila yuzaga kelganidan so`ng unda er-xotin munosabatlarining «kutilganidek» rivojlanishiga halaqit qiladigan ko`plab ijtimoiy psixologik, etnik, hududiy, jinsiy omillar borki, yoshlarimiz bularning barchasi haqida oldindan xabardor bo`lishi va ularning salbiy ta`sirlarini yumshatib, ijobiy jihatlarini rivojlantirishga tayyor bo`lishlari maqsadga muvofivdir. Shunday qilib, eng ezgu niyatlar bilan oila qurgan yoshlarda er-xotinning shaxsiy munosabatlari, baxtga qarshi, yaxshidan yomonga qarab rivojlana boshlaydi. Chunki nikohning boshida kuzatiladigan er-xotin o`rtasidagi ko`tarinki emotsional yaqinlik asta-sekinlik bilan pasayib, ular hissiyotlarining o`tmaslashuvi ro`y beradi. Bu holatlar albatta har qanday oilada shaxslararo munosabatlar rivojlanishining o`ziga xos dinamikasini tashkil qiladi. Bu holatdan voqif bo`lish va uning o`zgarishlariga tayyor turish yosh oilalarda yuzaga kelishi mumkin bo`lgan ayrim ko`ngilsizliklarning oldini olishga asos bo`ladi.

Er-xotinlarning oiladagi muloqoti shaxslararo muloqotning umumiy qonuniyatlariga bo`ysunish bilan birga, dastavval ishdan tashqari, bo`sh vaqtlarini birgalikda o`tkazish bilan shartlangan o`ziga xos xususiyatlariga ham ega. Hamkasblar, o`rtoqlar, do`stlar va sevishganlar hamma vaqt ham birga bo`lish imkoniyatiga ega emaslar, qaytanga, o`z muloqotlarini o`zlari xohlagan vaqtlarida bir oz kamaytirib, hatto o’zi b (to`xtatib) qo`yishlari ham mumkin (uchrashuvga borishi lozimligini «unitib» qo`yish, kutilmaganda «juda band» bo`lib qolishi mumkin va sh.k). Er-xotinlar esa ko`pincha bunday imkoniyatlardan mahrumdirlar. Ular bir xonadonda, ko`pincha bir xonada birga bo`lishga «mahkum» etilgan. Albatta bu gaplar ko`pchilik yoshlarimizda (ayniqsa, bir-birlarini sevuvchi yoshlarda) tushunmovchilik, ishonmaslik, e`tiroz tug`dirishi mumkin, chunki ular o`zing uchun aziz, sevimli bo`lgan odam bilan birga bo`lish, uning yonida bo`lish «majburiyati» bu eng orziqib kutilgan orzuning ro`yobga chiqishi-ku, deb hisoblashlari mumkin. Biroq bu «mahkumlik» bilan hisoblashmaslik ham mumkin emas. Turli aholi punktlarida, mahallalarda, qo`ni-qo`shnilar o`rtasida ko`pincha faqat ayollardan yoki faqat erkaklardan iborat «kompaniyalar» ham behudaga yuzaga kelavermaydi. Qadimiy afsonaviy Sparta qonunchiligida er-xotinlar ishqiy munosabatlarining sovuqlashib ketishidan saqlash maqsadida ularning muloqotlari imkon qadar chegaralab qo`yilgan. Unga ko`ra erlar xotinlaridan ajratilgan holda, ya`ni er va xotin boshqa-boshqa yashaganlar va ular faqat ovloq joylardagina, «begona ko`zlardan» yashirin tarzda uchrashib turishlari mumkin bo`lgan. Bu tadbir faqat Sparta jangchilari o`zlarining jangovor ruhlarini yo`qotmasligi, o`zlarining yosh xotinlari bilan mashg`ul bo`lib qolmasliklari uchungina emas edi. Bunda «ta`qiqlangan meva» effektidan foydalanilgan. Uchrashishlarning qiyinligi xuddi tuzsiz taomga tuz, ziravorlar maza berganidek, er-xotinlarning bir-birlariga hissiy yaqinligini sezilarli darajada kuchaytiradi, nikoh rishtalarini mustahkamlaydi. Yoki Shekspirning qahramonlari Romeo va Jul`ettalarga ham agar unashtirilganlaridan so`ng barcha qulayliklari bilan alohida «koshona» berilganda edi, ular o`zlarini boshqacha tutgan bo`lishardi.

Doimiy muloqot bir xillik ko`rinishini yuzaga keltiradi, tabiiyki, bundan hayotdagi kundalik ikir-chikirlar ko`payadi, ayni vaqtda chuqur hissiyotlar o`z ob`ektining yaqinligi tufayli kundalik odatlar shaklini oladi. Odamlar bir-birlaridan bir oz muddat ayri yashashsa hammasi joyiga tushadi: muhim to`siqlardek tuyilgan narsalar arzimagan mayda chuydalarga aylanib qoladi, qisqa muddatli hijron ta`sirida chuqur hissiyotlar kuchayadi va yana o`ziga yarasha kuchga ega bo`ladi. Er-xotin muloqoti, muomalasining o`ziga xos nozik jihatlaridan yana biri ularning bir-birlari bilan yetarli darajada intim munosabatlarda bo`lishidir. Bu albatta ularning o`zaro munosabatida, shubhasiz, o`z izini qoldiradi. Bu o`rinda shuni ham aytib o`tish joizki, bizning bolalikdan olgan o`ziga xos tarbiyamiz jinsiy munosabatlar, jinsiy muloqotga noma`qul, uyat, go`yoki ahloqsiz hodisadek qarashga majbur qiladi. Biz jinsiy moyillikni uzoq vaqt bir yoqlama past, sharmandali, odam hissiyoti uchun noo`rin narsa deb atab kelganmiz (ba`zilar hozir ham shunday deb hisoblaydi). Nima uchun shunday bo`lgan? Chunki u hayvonlar uchun ham, odam uchun ham umumiy. Biroq ochlik ham, chanqoqlik ham hayvonlarda qanday bo`lsa, odamda ham shunday bo`ladi. Ammo bizning ahloq va odatlarimiz, ma`naviyatimiz doirasida ular haqida nafaqat oshkora gapirish, ularga bo`lgan ehtiyojlarni boshqalarning ishtirokida, ko`z o`ngida qondirish mumkin, ya`ni ular odamlarga xos deb qabul qilingan. Nima bo`lgan taqdirda ham biz o`zimizning «hayvoniy» tabiatimizdan baribir qutula olmaymiz. Bunda hammasi bu hislarning yuzaga kelishiga emas balki, ularni qachon, qaerda, qanday sharoitda va qanday tarzda namoyon qilamiz, biz ularga so`zsiz bo`ysunadigan qullarmizmi yoki mulohazakor va mehribon xo`jayinlarmizmi, mana shunga bog`liq. Odamlar oila qurishar, nikohdan o`tishar ekanlar, tabiiyki, seksual munosabatlarga kirishadilar. Endi nikohdan keyin bu «mumkin». Biroq bolalikdan jinsiy aloqa, jinsiy akt haqida qandaydir bir «yomon» narsa deb tasavvur qilib tarbiyalanganlik, ayrim er-

xotinlarga yeng ostida bo`lsada, halaqit qiladi va bu ba`zan ularning bir-birlariga ahloqsiz qiliqlarni qilishda o`ziga xos sherik deb qarashga majbur qiladi. Vaqt o`tishi bilan er-xotinlarning bir-biri oldidagi «sir-asrorlari tobora ochilib» boraveradi. Afsuski, bu bir-birlari uchun oshkoralashib borish faqat ma`lum bir zaruriy chegaradagina amalga oshadi. Ozoda, muloyim, ehtiyotkor yigit endi o`ziga qaramaydigan, befarosat, qo`pol erga aylanadi. Ozoda, bejirim, did bilan kiyinadigan, kamtarin, nozik qiz, kelin endi beo`xshov kiyingan, o`ziga qaramaydigan, vaysaqi xotinga aylanadi. Uning oldingi jozibasi, go`zalligi go`yoki «yo`qoladi». Har bir xalqda, har qaysi zamonda go`zallikning o`ziga xos belgilari, etalonlari bo`ladi. Go`zallik va go`zal emaslik haqidagi tasavvurlar vaqt o`tishi bilan so`zsiz o`zgaradi. Biroq umumxalq tomonidan qabul qilingan va e`tirof etilgan go`zallik etalonlari bilan bir qatorda individual, shaxsiy, xususiy etalonlar ham bo`ladi. Aytishlaricha, boyo`g`li qushlarning orasida eng go`zallari uning bolalari ekanligidan maqtanar ekan, chunki «ularning hammasining quloqlari uzun, boshi katta, umuman, o`ta go`zal» ekan. Kim biladi, bu borada kabutar nima degan bo`lar ekan. Aynan shu sababga ko`ra xalq ichida «tipratikon o`z bolasini yumshorim, qo`ng`iz bolasini oppog`im deydi», — degan maqol bor. Shuning uchun ma`lum bir namunaga o`zini urish, o`zini o`shanday bo`lishga majburlash kerak emas. Har joyning ham o`z toshu tarozusi, o`lchami mavjud. Xotinini sevuvchi er uchun uning xotini (yoki erini sevuvchi xotin uchun uning eri) umumiy etalonga mos keladimi yoki yo`qmi, bundan qat`iy nazar, ko`pincha eng go`zal, chiroyli, kelishgan odam deb tasavvur qilinadi. Aynan mana shu go`zallikni o`ziga xos «ziravorlar»: kiyimlar, soch turmagi, xatti-harakat, imo-ishoralar, qiliqlar, so`zlar va shu kabilar bilan saqlab qolish kerak bo`ladi. Uni nafaqat «xalq ichida» balki uyda ham saqlash kerak. Intim munosabatlar . Bu nafaqat seksual munosabat, nafaqat jinsiy aloqa, balki ancha ochiq, yaqin, ma`naviy muloqotdir. Intim (fransuz tilida — intime — «yaqin», «qulay», «ko`ngildan», lotinchada— intimuz — «chuqur», «chin dildan»)

muloqotlar deyilganda psixologiyada shunday muloqotlar tushuniladiki, unda odam boshqa odam oldida qandaydir bir ijtimoiy rolni (rahbar yoki xodim, sotuvchi yoki vrach va shu kabi) bajaruvchi emas, balki aynan «yagona» shaxs sifatida — nodir, takrorlanmas mavjudod sifatida namoyon bo`ladi, bunda u mutloqo oshkora, ochiq, hech narsadan qo`rqmay, o`zining ichki olami, o`zining barcha xususiyatlarini uyalmasdan namoyon qila oladi. Bunday muloqotda suhbatdosh odamlar o`rtasida chuqur va keng o`zaro oshkoralik (jismoniy, psixologik, shaxsiy, ma`naviy) amalga oshadi. Bunda suhbatdoshlarning tanasi, fikri, hissiyoti, xarakteri va hayotiy rejalari, qadriyatlari, fikrlari ochiladi. Intim munosabatlarga sevgi, do`stlik, dushmanlik, yolg`izlik kabilarni kiritish mumkin. Biroq intim muloqotlar nafaqat istalgan muloqotlar sifatida, balki xavfli, «qo`rqinchliroq» muloqotlar sifatida ham idrok qilinishi mumkin. Bu muloqotlar tushunish va hamdardlikka, o`zaro qo`llab-quvvatlash, dalda berish, bir-birini tushunishga bo`lgan ehtiyojlarni qondiradi. Er-xotin o`rtadagi muloqot jarayonida o`z hissiyotlarini, ichki kechinmalarini jilovlashga harakat qiladi, uning fosh bo`lib qolishidan, pinhoniy tuyg`ularining ochilib qolishidan hayiqish hissi namoyon bo`ladi. Shuning uchun ayrim odamlar muloqotda ko`pchilik tomonidan qabul qilingan muloqotlar darajasida qolishga harakat qiladilar. Buning boisi, avvalo odamning ichki kechinmalarini oshkora qilib qo`yishdan qo`rqish yoki jufti oldida o`zini «fosh» qilib qo`yishni xohlamaslik, o`zining pinhoniy, hatto o`zi ham o`zida ko`rishni istamaydigan xislatlarni fosh qilib qo`yishdan qo`rqishdir. Odamlarning «tashlab ketilishdan» qo`rqishlari (borlig`ingni oshkora qilib qo`yganingdan so`ng sen jufting uchun qiziqarli bo`lmay qolasan, u sening barcha xislatlaringni bilib, ko`rib bo`lganidan so`ng, senga qiziqmay qo`yadi va seni tashlab ketishi mumkin), «jiddiy tanbehlar»dan qochishlari (bunaqa erkin, oshkora, ochiq muloqotda o`zing haqingda sheriging yoki biror bir muhimroq masala haqida nojo`ya gapni «gapirib», «laqqillab» qo`yishing mumkin) ham shu bilan bog`liq. Bulardan tashqari, muloqotlarning intimligidan (yaqin bo`lishidan) ko`pincha o`zining ajratuvchi (destruktiv), buzuvchi impulslaridan qo`rqish ham ushlab qolishi mumkin. Intim muloqotlarda biz xulqning ijtimoiy me`yorlari, ijtimoiy ta`qiqlariga

eng kam darajada bog`liq bo`lamiz va shuning uchun o`zimizga eng yaqin odamga nisbatan bo`lgan munosabatlarimizda biz o`zimizni shunday tutishimiz mumkinki, boshqa hech bir odamga nisbatan o`zimizni bunaqa tuta olmaymiz. Nihoyat, muloqotlarning intim bo`lishidan ayrim odamlarning boshqa odam individualligiga haddan tashqari ortiqcha kirishib, qo`shilib ketishi, boshqa odamga «aralashib», singib ketishi tufayli o`zining individualligini yo`qotib qo`yishdan qo`rqishi ham ushlab turadi. Shuning uchun «birlashishdan oldin dastlab chegarani, aloqalarni yaxshilab belgilab, aniqlab olish» o`z individualligi va shaxsini mustahkamlab olish lozim. Oiladagi er-xotin muloqotining muhim xususiyatlaridan biri shuki, u ma`lum darajada kundalik, maishiy prozaik fonda amalga oshadi. Boshqa odamlar, boshqa erkaklar va ayollar bilan bo`lgan muloqotda biz ko`tarinkilikni, uyda esa uning oshxonasini ko`ramiz. Bular esa bir-birlaridan juda uzoq va odamlarga turlicha talablarni qo`yadigan tushunchalardir. Psixologlar muloqotning o`ziga xos uch xil kommunikativ pozitsiyasini farq- laydilar. Bular: «ota yoki ona», «katta», «bola». Ularning hammasi bir odamda mujassam bo`lishi mumkin. «Ota yoki ona» pozitsiyasida bo`lish — bu o`zining boshqalardan ustunligini anglash, rag`batlantirish va jazolash huquqiga egalikni his qilish demaklir. «Ota yoki ona»ning murojaati odatda pand-nasihatli, e`tirozga o`rin qoldirmaydigan, uzil-kesil bo`ladi, uning o`zi buni doimo namoyon qilavermasa-da, o`ziga hurmatni talab qiladi. U tartibni nazorat qilishni va odamlarni boshqarishni, «otalarcha» («onalarcha») homiylik qilib, xuddi zaifroq odamga yondoshgandek yondoshishni yoqtiradi. «Katta» pozitsiyasi odamning atrofidagilar bilan teng darajada muloqotda bo`la olishini bildiradi. Atrofdagilarga o`z hukmronligini ham o`tkazmaydi yoki o`ziga nisbatan «ma`qullovchi» munosabatni ham kutmaydi.

«Bola» pozitsiyasida odam xafagarchilikka yuqori sezgirlikni, ko`ngli bo`shlik, oson ishonuvchanlik, o`yinqaroqlik, injikdik, boshqalardan mehr olishni istash, sezishni, kuchliroq odam tomonidan panoh tutishni va shu kabilarni namoyon qiladi. Agar shu pozitsiyalar o`zaro muvofiq kelsa va o`zaro mos bo`lsa, masalan, kimdir juftiga nisbatan bo`lgan munosabatda «otalik» yoki «onalik» pozitsiyasini tutsa-yu, ikkinchi tomon esa bajonidil «bolalik»ni namoyish etsa — bu yaxshi, agar ikkita «katta» pozitsiyasi o`zaro to`qnash kelsa, bu ham yaxshi, biroq oilada ikkita «ota» («ona») duch kelib qolsa, unda ularning muloqotida zo`riqish, nizoli vaziyatlarning yuzaga kelishi muqarrar. Nizoli vaziyatlar odatda uzoq vaqtlar davomida yetiladi, shuning uchun oqil va tajribali odamlar ularning dastlabki alomatlarini o`z vaqtida payqab, ularga lozim darajada munosabat bildirib, ularni bartaraf qilishi yoki mumkin qadar zaiflashtirishi mumkin. Biz yuqorida oilada shaxslararo munosabatlar va muloqot psixologiyasiga tegishli masalalarga qisman to`xtalib o`tdik. Endi esa mazkur masalada yosh oila mezonlari haqida fikr yuritsak. Psixolog va sotsiologlarning fikricha, kelin- kuyovlarning yoshi 30 dan oshmagan 1-nikohdagilar yosh oila hisoblanadi. Odatda yosh oila tushunchasi oilaviy hayotning dastlabki 10 yilini o`z ichiga oladi. Nikohdan o`tib oila qurilgandan so`ng u bir necha bosqichlarni bosib o`tadi. Shulardan eng ko`p kuzatiladigani − sotsial va psixologik jihatdan katta ahamiyat kasb etadigani ham aynan shu yosh oila bosqichiga to`g`ri keladi. Bu bosqichda er- xotinlarning oilaviy hayot haqidagi tasavvurlari shakllanadi, farzandlar dunyoga keladi, ularni tarbiyalash, voyaga yetkazish bilan bog`liq bo`lgan asosiy ishlar amalga oshiriladi. Shularni hisobga olgan holda hukumatimiz tomonidan yosh oilalar, ularning mustahkamligini ta`minlash va ularni ijtimoiy, iqtisodiy va ma`naviy qo`llab quvvatlash, yangi oilaning barqarorligini ta`minlashga imkoniyatlar yaratish borasida ham bir qator ishlar amalga oshirilmoqda.

Oilaning mustahkam bo`lishi, er-xotinning baxtiyor, tinch-totuv yashashlarida ularning o`zaro qovushuvi muhim rol o`ynaydi. O`zaro qovushishlarni shartli ravishda uchta tarkibiy qismga ajratish mumkin: 1. Biologik qovushuv. 2. Psixologik qovushuv. 3. Sotsial (ijtimoiy) qovushuv. To`ydan keyingi dastlabki «asal oyi» odatda, osoyishta, shirin, totuvlik bilan o`tadi. Tabiiyki, «Qolgan oylar va yillar ham xuddi shunday yaxshi, baxtli davom etishi uchun nimalarga e`tibor berish kerak?», «Yuqoridagi qovushuv turlaridan eng muhimi va asosiysi qay biri?» degan savollar tug`iladi. Quyida biz ushbu savollarga javob berishga harakat qilamiz. Biologik qovushuv . Biologik shaxobchaning ruhiy shaxobchaga nisbatan bir muncha turg`unligini, kam o`zgaruvchanligini hisobga olish zarur. Ya`ni shakllangan mijoz toifasini o`zgartirib bo`lmasligini va bunga intilishning samarasizligini unutmaslik lozim. Mijoz turi jihatidan kelin-kuyovlar turlicha bo`lishi, ba`zan esa bir-biriga qarama-qarshi zid toifalarga mansub bo`lishi mumkin. Lekin buni oila mustahkamligi uchun xavfli omil deb hisoblash xato bo`ladi. Ko`p hollarda bunday oilalardagi er-xotinlar bir-birlarida yetishmaydigan psixologik xususiyatlarni to`ldirib turadilar. Shu bilan birga xolerik turga mansub bo`lgan er-xotinlar o`rtasida salga nizo-janjallar chiqishi muhim omil bo`lishi mumkin. Qayliqlarning mijoz jihatdan turmush qurishlari turli ko`rinishlardan iborat bo`lishi mumkin. Masalan, XX (xolerik kuyov — xolerik kelin), XS (xolerik — sangvinik), XF, XM, SS, FF, FM, MM va boshqa murakkab qovushuvlar. Bu yerda eng muhimi mijoz turi emas, balki ular o`rtasidagi hissiyot kuchi, psixolo- pedagogik bilim saviyasi, oilaviy hayotni mustahkamlashga intilish, tarbiya va madaniy saviya darajasi, o`zaro munosabatlardagi madaniyatdir.

ADABIYOTLAR: 1. Karimov I. A. O`zbekiston XXI asr busagasida: xavfsizlikka taxdid, barkarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. Toshkent: O`zbekiston 1997 yil. 2. Karimov I. A. Barkamol avlod - O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent, 1997 yil. 3. Аникеева Н . П . Жамоадаги рухий мухит Тошкент , « Укитувчи » , 1992 4.Андреева Г.М. Актуальные проблемы социальной психологии.М.МГУ.1998 5.Головин Б.Н.Основы культури речи М. 1998 год 6. Добрович А.Б.Воспитателю о психологии и психогигиени общения: M , 1987 7.Дубровина И.В. . Школьная психологическая служб 8. Karimova V. M. Ijtimoiy psixologiya asoslari. Tosh : Ukit . nashrieti 9. Карнеги Д. Как завоевывать друзей и оказывать влияние на людей. М.Прогресс, 1990 10. Кронин A . A ., Кронин Е. А:Психология значимых отношений M

O'xshashlar

Oilada shaxslararo munosabatlar va muloqot psixologiyasi

Shaxslararo munosabatlar psixodiagnostikasi

Guruxiy jarayonlarda shaxslararo munosabatlar

Shaxslararo munosabatlar tizimida muomalaning o‘rni

Shaxslararo munosabatlar tizimida shaxsning rivojlanishi