Guruxiy jarayonlarda shaxslararo munosabatlar - Psixologiya - Referatlar

Guruxiy jarayonlarda shaxslararo munosabatlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

58 KB

Ko'chirib olish

Guruxiy jarayonlarda shaxslararo munosabatlar Reja: 1. Etnik guruxlar. 2. Etnopsixologik tadkikotlar. 3. Kichik guruxlar 4. Kichik guruxlarda dinamik jarayonlar.

Xar bir shaxs uz faoliyatini turli guruxlar sharoitida yeki turli guruxlar ta’sirida amalga oshiradi. Chunki jamiyatdan chetda kolgan yeki insonlar guruxiga umuman kushilmaydigan individning uzi yuk, kishi jamiyatda yashar ekan, u doimo turli insonlar bilan mulokotda,uzaro ta’sirda buladi, bu mulokot jarayenlari esa doimo kishilar guruxida ruy beradi.Shuning uchun xam guruxlar muammosi, uni urganish va guruxlarni shakllanishiga oid ilmiy xulosalar chikarish insoniy psixologiyaning asosiy mavzularidan va muammolaridan biridir. Psixologik ma’noda gurux- bu umumiy belgilar, umumiy faoliyat, mulokot xamda umumiy maksad asosida birlashgan kishilar uyushmasidir. Demak, odamlar guruxi tashkil topishi uchun albatta kandaydir umumiy maksad yeki tilaklar, umumiy belgilar bulishi shart. Masalan talabalar guruxi uchun umumiy narsalar kup (ukuv faoliyati, bilim olish, yeshlarga xos birlik, uspirin yeshlarlarga ma’lum ukuv yurtida ta’lim olish istagi va xokozo). Kuchada biror tasodif ruy berganligi uchun tuplangan kishilar uchun xam umumiy bulgan narsa borki bu kizikuvchanlik bulib, utgan xodisaga guvoxlik unga umumiy munosabatdir. Guruxni aloxida shaxslar tashkil etadi, lekin xar bir gurux psixologiyasi uni tashkil etuvchi aloxida shaxslar psixologiyasidan fark kiladi va uziga xos konuniyatlarga buysunadi. Aynan shu konuniyatlarni bilish esa turli tipli guruxlarni tashkil etuvchilarni tarbiyalashning asosiy mezonidir Guruxlarning turlari kup, shuning uchun xam ularni turli olimlar turlicha klassifikatsiya kiladilar. Bizning nazarimizda, T.M.Andreyevaning «Ijtimoiy psixologiya» darsligida klassifikatsiya guruxlarning asosiy turlarini uz ichiga kamrab olgan. Ular xar kanday kishilar guruxini avvalo, shartli va real guruxlarga buladi. Real guruxlar anik tadkikot maksadlarida tuplangan laboratoriya tipidagi xamda tabiiy guruxlarga bulinadi. Konkret faoliyat va odamlarning tabiiy extiyejlari asosida tashkil buladigan bunday tabiiy guruxlarning uzi kishilarning soniga karab katta, kichik guruxlarga bulinadi. Katta guruxlar uni tashkil etuvchilarning maksadlari, fazoviy joylashishlari, psixologik xususiyatlariga karab uyushgan va uyushmagan turlarga, kichiklari esa uz navbatida endi shakllanayetgan, diffuz xamda tarakkiyetning yuksak pogonasiga kutarila olgan

jamoa turlariga bulinadi. Guruxlarning ijtimoiy psixologiya uchun ayniksa muxim xisoblangan turlariga ta’rif berish va ularning psixologik konuniyatlarini urganishni maksad kilib kuygan xolda bevosita katta guruxlarningijtimoiy psixologik konuniyatlarini urganishga utamiz. Katta guruxlar psixologiyasiga xos xususiyatlar va ularning ilmiy tadkik kilish prinsiplari. Katta guruxlar kishilarning shunday birlashmasiki, ulardagi odamlar soni avvalo kupchilikni tashkil etib, sinfiy, ilmiy, irkiy, professional belgilar, ularning shu guruxga mansubligini ta’minlaydi. Katta guruxlarni tashkil etuvchilar kupsonli bulganligi va ular xulk-atvorini belgilovchi mexanizmlarni uziga xosligi tufayli bulsa kerak ijtimoiy psixologiyada olimlar kupincha kichik guruxlarda ish olib borishni afzal kuradi. Lekin katta kishilar uyushmasining psixologiyasini bilish juda katta tarbiyaviy va siyesiy mavkuraviy axamiyatga ega. Bu soxadagi tadkikotlarning kamligi bir tomondan, aytib utilganidek, kupchilikni kamrab olishda kiyinchiliklar bulsa, ikkinchidan tomondan katta guruxlar psixologiyasini urganishga karatilgan metodik ishlar zaxirasining kamligidir. Masalan: Ishchilar yeki ziyelilar sinfi psixologiyasini urganish kerak, deylik. Avvalo usha ishchilarning soni kup, kolaversa ishchilarning uzi turli ishlab chikarish sharoitlarida yashayetgan turli millatga mansub kishilardir, ularning barchasini kamrab oladigan yagona ishonchli metodikani topish masalasi tadkikotchi oldida juda katta muammolarni kuyadi. Shuning uchun xam xar bir katta guruxga taalukli bulgan asosiy, yetakchi sifatni topish va shu asosda uning psixologiyasini urganish xozirgacha ijtimoiy psixologiyadagi asosiy metodologik yullanma bulib kelmokda. Kolaversa katta guruxlar jamiyatning tarixiy tarakkiyoti mobaynida shakllangan guruxlar bulgani uchun xam xar kanday guruxni urganishdan oldin, xox bu sinflar bulsin, xox millatlar yoki xalklar psixologiyasi bulsin, ular xayot tarzi, unga xos bulgan odatlar, u yoki bu guruxga taalukli bulgan kishilar amalga oshiriladigan mulokot tiplari, uzaro munosabatlarda ustun bulgan psixologik omillar, kizikishlar, kadriyatlar, extiyojlar va boshkalar nazarda tutiladi. Ana shularning umumiyligi tufayli xar bir shaxsda, ya’ni u yoki bu katta guruxga mansub bulgan shaxsda tipik xislatlar shakllanadi. Masalan: 90-yillar yeshlariga xos bulgan tipik sifatlar ana shu

yoshlar urtasida keng tarkalgan urf-odatlar, moda, suzlashish xususiyatlari, kadriyatlar, kizikishlar va boshkalar tufayli shakllanadi. Shuning uchun xam 20 yoshli kishining psixologiyasini tulik ravishda urganish uchun undagi bilish jarayenlarining uziga xosligi, shaxsi, xarakteri va boshka individual psixologik xususiyatlaridan tashkari yana unga uxshash yeshlarda ustun bulgan psixologik xislatlarning kanchalik namoyen bulishini, u mansub bulgan va asosan vaktini utkazadigan guruxlar psixologiyasini milliy sifatlargina xam nazarda tutish va ularni urganish zarur. Bu degani xar bir shaxs ongida uning aloxida orttirgan shaxsiy tajribasiga alokador psixologik tizimlardan tashkari uning kaysi millat, elat, sinfga mansubligidan singdirilgan psixik tizimlar xam mavjuddir va uni ilmiy tadkikotchi inkor etmasligi kerak. Etnik guruxlar psixologiyasi. Ijtimoiy psixologiyada katta guruxlar ichida etnik guruxlar psixologiyasi ya’ni etnopsixologiya buyicha kuprok tadkikotlar utkazildi. Ayniksa xozirgi davrda xar bir jumxuriyatlar aloxida, mustakil davlat mavkeini olgan, lekin boshka tomondan karaganda xamdustlik mamlakatlari ittifoki sharoitida millatlar urtasida muttasil alokalar mavjudligidan kelib chikib, ilmiy psixologiya masalalari kun tartibida avvalgidan xam muxim masala sifatida kuyilmokda. Shuning uchun xam katta guruxlar ichida milliy guruxlarga kuprok e’tibor berish lozim deb topdik, bunday e’tiborning yana bir boisi – Uzbekistonda bu soxada ayrim tadkikotlarni utkazilganligi, lekin ular kup xolatlarda milliy psixologiya doirasida olib chikilmaganligidadir. Milliy psixologiya nima va uni kanday kilib urganish mumkin? Bu xozirda, ya’ni mustakil Uzbekiston sharoitida kupgina tadkikotchilarni kiziktirayotgan masalasidir. Chunki davr etnopsixologiyadan shunday empirik ma’lumotlar kutmokdaki, u fakatgina milliy ongga taalukli bulgan xozirgi va utmishdagi xolatni emas, balki millatning ertangi kunini, uning ongi kaysi tomonga uzgarishini, millatlararo sodir buladigan jarayonlarni bashorat kilmogi lozim. Buning uchun unga kuchli etnopsixologik nazariya va ishonchli metodlar kerak, Uzbekiston olimlari oxirgi paytlarda masalaning xuddi ana shu tomoniga katta e’tibor bermokdalar. Chunki sobik Ittifok sharoitining uzi ana shunday kuchli

nazariyaning bulishi uchun anchagina tuganok bulgan, empirik tadkikotlar esa, avval ta’kidlanganidek tor guruxlar doirasidan, avvalo oilalar doirasidan chikmagan edi. Etnopsixologiya – bu psixologiyaning shunday tarmogiki, u ayrim millatlar psixologiyasidan tashkari turli xalklar psixologiyasini, kichik milliy guruxlarini xam urganadi. Ma’lumki bu boradagi birinchi milliy tadkikotlarni V.Vundt boshlab bergan edi. Uning tadkikotlaridan «xalk» tushunchasi aslida etnik uyushma ma’nosida tushuntirilgan edi. Uning fikricha etnik guruxlar psixologiyasini urganish uchun ularning tilini odatlarini va ana shu xalklarda keng tarkalgan afsonalar va boshka ong tizimlarini urganish kerak. Shunisi dikkatga sazovorki, Vundtdan keyingi davrda utkazilgan muxim tadkikotlardan biri bizning ulkamizda utkazilgan bulib, uni psixolog A. R. Luriya amalga oshirgan edi. Bu eksperimental tadkikot bulib, uni utkazishdan asosiy maksad L. S. Vigatskiyning madaniy- tarixiy yondashuv goyasini tekshirish edi. Luriya bochiligidagi olimlar guruxi revolyusiya galaba kozongan Uzbekiston sharoitida turmush tarzining uzgarishi bilan uzbek xalki psixologiyasining xam uzgarganligini isbot kildilar. Asosiy maksad – bilim jarayonining uzgarganligini isbot kilish bulsa xam tadkikotchilar uz-uzini anglash va uz xulk-atvorini analiz kilish borasida xam uyda utiradigan ayollar, endigina savod olish maksadida savodxonlik kurslarida ukiyotgan ayollar xamda pedogogika bilim yurtlarida ta’lim olayetgan kizlar urtasida fark bor-yukligini tekshirishdi. Tadkikot asosan uz-uzini analiz kilish metodi yordamida utkazilgan bulib ayollarga turli savollar orkali uz shaxsiga xos xususiyatlarini, uzidagi yetakchi sifatlarini aniklash va ba’zi psixologik xolatlarga baxo berish topshirigi berildi. Lekin javoblarning sifati tulikligi ayollarning bilim saviyasiga va ijtimoiy alokalar tizimida tutgan urniga boglik bulib chikdi. Uyda utirgan ayollar kup xollarda kuyilgan savolni xam anglamasligi ma’lum buldi. Luriya shu narsaga ikror buldiki, uzbeklardagi ong asosan boshka odamlar fikriga boglik ekanligi, tobelik psixologiyasi kuchliligini anikladi. Masalan: ayollarga uzidagi yomon sifatlarni aytish topshirigi berilganda, ular yomon kushnilarni kursatishar va umuman uz-uzini baxolashdan kura boshkalarni baxolash ularga sifat xarakteristikalari berish ancha oson tuyulardi.

Yukorida ta’kidlaganimizdek A. R. Luriyaning asosiy maksadi milliy psixologik xususiyatlarni urganishda tarixiy prinsipga tayanish lozimligini isbotlash, xamda milliy psixologiyani xayot tarziga, shaxsni jamiyatda kishilar munosabatlari tizimida tutgan urniga bevosita boglikligini isbot kilish edi. Lekin tadkikotning axamiyati shunda ediki, unda birinchi marta milliy psixologiyani urganishga yordam beruvchi metodlar va metodik prinsiplar sinab kurilgandi. Tugri bu tadkikotda tuplangan ma’lumotlar va ilmiy xulosalar bilan bugungi kunda kelishib bulmaydi, kolaversa, bu konsepsiyaning uzi necha bor kayta ishlovni talab kildi, lekin milliy psixologiya buyicha utkazilgan kross – tadkikot sifatida uning axamiyati kattadir. Kullangan piktogramma – «suz portretlari»ni, uz-uzini analiz kilish metodlarini xozirgi zamonaviy tadkikotlarda xam fakat yangicha metodologik prinsiplarda kullash mumkin. Oxirgi yillarda chet el va sobik Ittifok olimlarining tadkikotlarini umumlashtirib, etnopsixologik ishlarga yagona ilmiy yondashuvni topish xarakatlari sezilmokda. Bu soxada mashxur rus etnogrofi va psixologi Y. Bromley olib borgan ishlar, uning laboratoriyasida tuplangan ma’lumotlar misol bulishi mumkin. Y.V.Bromley etnik guruxlar psixologiyasida ikki tomonni fark kiladi. 1- psixik asos-etnik xarakter, temperament, milliy an’analar va odatlardan iborat barkaror kismi: 2 - xissiyot soxasi, etnik yoki milliy xis kechinmalarni uz ichiga olgan dinamik kism. Lekin tadkikotchilar nima uchundir milliy psixologiya masalalari bilan shugullanishganda, milliy kirralar yoki sifatlarni aniklash bilan shugullanadilarda, u yoki bu millatlargagina xos bulgan kirralarni topishga urinadilar, lekin fan texnika rivojlangan, millatlar uygunligi, millatlarning doimiy uzaro xamkorligi va mulokoti sharoitida, aralash nikoxlar keng tarkalgan sharoitda fakat u yoki bu millatga xos bulgan kirralar xakida gapirish juda kiyin. Masalan: Uzbeklar urtasida utkazilgan kichik tadkikot natijasida shu narsa ma’lum buldiki, guyoki mexmondustlik, kamtarlik, samimiylik kabi ijobiy sifatlar uzbek xalkigagina xos emish. Tugri bu sifatlar albatta uzbeklarda bor. Lekin aynan shu sifatlar boshka millat vakillarida yuk deyishga chikkanimiz yuk. Xuddi xar bir shaxs ongida

turlicha steriotiplar – ya’ni urnashib kolgan obrazlar bulganidek, xar bir oila yakin oshna ogaynilar va uziga uxshash shaxslar bilan mulokot jarayonida u yoki bu millat vakilida xam uz millatiga xos bulgan sifatlar xakida, steriotiplar paydo bulib, uning ongida urnashib boradi. Bunday steriotiplar uz millatiga va boshka xalklarga nisbatan bulib, boshkalar xakidagi tasovvurlar ancha sodda, yuzaki, mazmunan tor buladi. Shunday tasavvurlar asosida boshka millatlarga nisbatan yoktirish (simpatiya) yoki yoktirmaslik (antipotiya) va befarklik munosabatlari shakllanadi. Uz millati xakidagi tasavvur va steriotiplar esa milliy «etnotsintrizm» xissini shakllantiradiki, shu xis tufayli shu milliy gurux vakillarida boshka millatlarga nisbatan irrotsional munosabatlar paydo bulishi, bu esa milliy antogonizm va milliy adovatlarni keltirib chikarishi mumkin. Bu borada ijtimoiy psixologlar va mavkurachilar oldida turgan muammolardan biri. Millat vakillirida milliy gururning kay darajada bulishini aniklash muammosi turadi. Chunki kupincha milliy gurur tufayli ayrim shaxslarda boshka millatlarni mensimaslik, ulardagi gurur yoki milliy xislarni tan olmaslik xollari kuzatilmokda. Umuman bizning fikrimizcha, milliy adovatlar asosida yotgan etnotsintrizm va milliy gururning salbiy kurinishlari boshka millatlarning tarixini, ularning an’analarini, tili va xokazolarini bilmaslikdan kelib chikadi. Milliy psixologiya buyicha utkazilishi lozim bulgan tadkikotlarning maksadlaridan biri xam boshka millat psixologiyasini bilib, uni boshka millatlarga yetkazishi tufayli, xar bir millat vakiliga xurmat-izzat xissini kuchaytirishdir. Chunki uzini xurmat kilmagan odam boshkani xurmat kilmaydi buning uchun esa, uz psixologiyasini xam, uzgalar psixologiyasini xam bilishi kerak. Shundagina shaxslararo ziddiyatlarga barxam berilishi mumkin. Bu narsa millatlar psixologiyasiga xam xosdir ya’ni fan jamiyatga shunday etnografik va etnopsixologik ma’lumotlar majmuini yaratib berishi lozimki, undagi ma’lumotlar asosida katta gurux xisoblangan millatlar psixologiyasini xam boshkarish mumkin bulsin. Chet ellarda va mamlakatimizda kilingan ilmiy ishlarni analiz kilar ekanmiz, epnopsixologik tadkikotlarda xilma-xil uslub va metodlar kullanilganining guvoxi bulamiz. Chunki bunday tadkikotlarda shaxs

xususiyatlarini urganuvchi turlicha testlardan tortib, proektiv metodlar, eksperimentallarning turlicha kurinishlari surok metodlari - anketa, intervyu, sotsiometriya, metodlari va boshkalar ishlatiladi. Bu metodlar xozirgi kunda xam «Madaniy muxit va shaxs» guruxlararo munosabatlar xamda kiyosiy tadkikotlarda kullanilmokda. Bunday ishlarni fakatgina ijtimoiy psixologik emas, balki umumiy psixologiya bilan shugullanuvchi olimlar xam utkazmokdalar. Lekin shunday bulishiga karamay, epnopsixologik metodlarning tankisligi kun sayin sezilmokda. Chunki etnopsixologiya muammosi bilan shugullanishni maksad kilib kuygan xar bir tadkikotchi yo mavjud metodikalardan birini kayta uzgartirishga yoki bulmasa, uzicha yangi metodlarni kashf kilishga majbur bulmokda. Nixoyat, etnopsixologik metodlarni kullashning nokulayligi shundaki, masalan, Amerikada juda yaxshi natija berib, ishonchli ma’lumotlar tuplangan metodika Osiyo mamlakatlari yoki bizning jumxuriyatimiz sharoitida umuman xech narsani ulchamasligi mumkin. Masalan: Ravenning matrik testi va muxit ta’sirlari daxlsiz deb xisoblngan. Kettelning intellekt testi xam baribir, kisman bulsada, muxit sharoitlarini xisobga olishni talab kiladi. Kolaversa ularni sharxlash masalasida aloxida extiyotkorlik zarur. Shuning uchun xam xozirda butun jaxon olimlari xar kanday madaniy muxitni xam yukori turadigan, universal test yoki metodika yaratish fikrining asossizligi xakida umumiy fikr bildirmokdalar. Etnopsixologik tadkikotlarutkazishni maksad kilib kuygan xar kanday tadkikotchi asosiy prinsiplar sifatida madaniy muxit sharoitlarining xilma-xilligi va ularning uzaro bir-biriga ta’sir kursatishini inobatga olishi lozim. Bu narsa etnopsixologik tadkikot dasturini tuzishda albatta xisobga olinishi kerak. Misol uchun, Uzbekiston sharoitida tadkikot utkazmokchi bulinsa, kuyidagi narsalarga e’tiborni karatish lozim: 1) Shu xudud sharoitida yashovchi barcha millatlarga xos bulgan umumiy psixologik omillar va ularni aniklash usullari; 2) Fakat uzbek millatiga xos bulgan umumiy psixologik sifatlar va omillarni aniklash;

3) Aniklashni omillarni yoki psixologik sifatlarni ulchaydigan yoki eksperimental usulda tekshirishga imkon beradigan metodlarni tanlash va ularni konkret sharoitlarga moslash; 4) Tadkikotchi guruxini tekshirilayotgan milliy gurux tilini, urf-odatini biladigan xodimlar bilan ta’minlash. Chunki tadkikot obyekti xisoblangan guruxda usha gurux tipida tadkikot utkazish kerak, toki tekshiriluvchilarga kuyilgan xar bir talab, savol va topshiriklar ular uchun tushunarli bulsin. Shuni aloxida ta’kidlash lozimki, u yoki bu milliy gurux psixologiyasini, undagi etnik stereotiplarni tekshirishga karatilgan maxsus metodlar yuk, shuning uchun xam tadkikotlar mavjud metodlar orasidan keragini tanlab, ularni joy sharoitlariga moslash, kerak bulsa, u tildan bu tilga tarjima kilish kerak. Tarjima xususida shuni aytish kerakki, maxsus psixologik testlar yoki metodlarni (anketalar, suroklar, shkalalar, savollarni) tarjima kilish, tarjimondan yuksak bilimdonlik va professional sifatlarni talab kiladi. Aks xolda metodika uz kimmatini yukotishi yoki kerakli sifatni aniklamasligi yoki ulchamasligi mumkin. Xattoki, verbal (ogzaki berilgan) testlarni turli sharoitlarda kullab, olingan ma’lumotlarni sharxlash boskichida uning mazmuni yoki maksadi uzgarganligi kuplab tadkikotlarda isbotlangan. Shuning uchun xam xar kanday metodik uslubni kullashdan oldin uni kichikrok gurux doirasida sinab kurish va natijalarni ekspertlarga berib yoki boshka yordamchi metodlar yordamida kayta sinovlar utkazish yuli bilan tekshirib olish maksadga muvofikdir. Konkret- etnopsixologik tadkikotlarga kuyiladigan yana bir talab-tadkikotni tabiiy sharoitlarda tekshiriluvchilar uchun tanish bulgan joylarda kiska kursatmalar berish yuli bilan utkazishdir. Chunki etnopsixologik tadkikotlarda kupincha turli yesh, kasb va ma’lumotga ega bulgan shaxslar ishtirok etadi. Shuning uchun xam ularning barchasiga tushunarli, anik topshiriklar tizimini tuza olish xam psixologlardan kator professional malakalarni talab kiladi. Bizning nazarimizda, xozirgi paytda etnopsixologik muammolar orasida eng muximi u yeki bu millat vakillaridagi etnik steriotiplarni tadkik kilishdir. Bunda kanday metodlardan foydalanish mumkin? Rus tadkikotchisi G.U.Ksayevaning yozishicha, bu yerda turt guruxli metodlarni

kursatish mumkin: 1 Shkalali ulchov metodlari- ular asosan millat vakillaridagi turlicha etnik ustanovkalarni tekshiradi. Masalan: Bagardusning mashxur shkalasi: kiyosiy fikrlash yuli bilan berilgan juftliklar ustanovkalarini xar bir tekshiriluvchi tomonidan anik baxolanishga asoslangan. Yoki Laykartning «baxolashlar yigindisi» metodi xam u yoki bu millat vakiliga xos ustanovka- fikrlarga tekshiriluvchining e’tirozi yoki e’tirofini aniklaydi. Bu metodlar butun jaxon mikyosida kupgina tadkikotlarda ishlatilgan va joy sharoitida moslashtirish jixatdan rekord kuygan desak buladi. 2 Kuzatish va surok metodlari- bunda usha madaniy muxitga xos bulgan uning bevosita boyliklari xisoblangan moddiy va ma’naviy kadriyatlar, maishiy sharoitlar, odatlar, an’analar va xokazolar tashkari urganiladi. Surok metodlari ichida kuprok anketa usuli kullaniladi, bunda xam millat vakilining turmush tarzi,avtobiografik ma’lumotlari urganilib umumiy xulosa lar kontent-analiz kilinadi.Amerikalik olimlar D.Kats va Breylilar surok metodining uziga xos kurinishini etnik steriotiplarni aniklashda ishlatishgan. Masalan: ularni kiziktirayotgan masala buyicha imkoni boricha kup javoblar ruyxatini tekshiriluvchilarga berib, undan shu javoblar ichidan «uzinikini» tanlab belgilashni surashgan. Bundan tashkari 84 xil sifatni uz ichiga olgan ruyxatni uz millatiga va boshka millatga xos bulgan besh yetakchi sifatni ajratib berish topshirigini berishgan.. Shu yul bilan etnik steriotiplar aniklangan.3 Proyektiv metodlar- bu guruga asosan Rorshaxning «siyox doglari» testi, tematik appersepsion test (TAT), boshlangan jumlalarni tugatish testi, fotosuratlarni baxolash testi, Lovenfeldning mozaikalari testi va boshkalar kiradi. Mavxbum berilgan topshiriklarni bajarish sifati va javoblarni yunalishi buyicha xam turli millatlarga oid steriotiplar urganilgan. 4 Shaxsning aloxida sifatlarini aniklashga karatilgan testlar. Masalan:G.Deyker va N. Friydlarning milliy xarakter va xususiyatlarini urganishga karatilgan testlar, ular asosan shaxs ta’sirchanligi va xissiy reaksiyalarni urganadi. Bundan tashkari shu gurux testlarga aloxida intellektni tekshiruvchi, ma’naviy dunekarashni urganish, adolat xissini aniklash,badiiy did testlari va boshka testlar kiradi Ayniksa, milliy steriotiplarni aniklashda millatning tilini barcha tilshunoslik uslublari bilan urganib chikish xam

juda kimmatli ma’lumotlar tuplash imkonini beradi. Chunki til u yeki bu millat vakilining uzi millatga xos milliy kadriyatlarni, steriotiplarni uzlashtirishda asosiy vosita rolini uynaydi. Shuning uchun xam etnopsixolog uz tadkikotlarini tilshunos, etnograf, etnolog, sotsiolog, tarixchi xamkorligida utkazadi.Yukorida aytib utilgan metodologik va metodik uslublar milliy psixologiyani urganishda fakat asosiylari xolos,chunki millatning kup kirralik psixik xolatini urganishda yana kuplab usullardan foydalanish mumkin, bu narsa tadkikotning maksadlariga, tadkikotchining esa uslubiy tayergarlik darajasiga boglik. Kichik gurux psixologiyasi. Kichik gurux muammosi ijtimoiy psixologiyada eng yaxshi ishlangan va kuplab ilmiy tadkikotlar utkazilgan obyektlardandir. Bu an’ana Amerikada asrimiz boshida utkazilgan kuplab eksperimental tadkikotlarni boshlagan bulib, ularda olimlar oldiga kuyilgan asosiy muammo shu ediki, individ yakka xolda yaxshi ishlaydimi yoki guruxda yaxshirok samara beradimi, boshka odamlarning yonida bulish uning faoliyatiga kanday ta’sir kursatadi. Shuni ta’kidlash lozimki, bunday sharoitlarda individlarning uzaro xamkorligi (interaksiya) emas balki ularning bir vaktda bir yerda bir vaktda birga bulganligi faktning (koaksiya) ta’siri urganiladi. Olingan ma’lumotlar shuni kursatadiki, boshkalar bilan xamkorlikda bulgan individ faoliyatining tezligi oshadi, lekin xarakatlar sifati ancha pasayishi aniklanadi.Bunday ma’lumotlar Amerikalik N.Griplett, nemis olimi V.Myode va boshkalarning tadkikotlarida xam kayd etildi. Bu psixologik xodisa ijtimoiy psixologiyada ijtimoiy fatsilitatsiya nomini oldi.Uning moxiyati shundan iborat ediki, individning faoliyat maxsullariga uning yonida bulgan boshka individlarning bevosita ta’siri bulib, bu ta’sir avvalo sensor kuchayishlar xamda ish xarakatlarning, fikrlarning tezligida namoyon buladi.Lekin ayrim eksperimentlarda teskari effekt xam kuzatildi.Bu narsa fanda ingibitsiya nomini oldi. Lekin olingan faktlarning kandayligidan kat’iy nazar, olimlar uchun kichik guruxlar asosiy tadkikot mavzuiga aylanib koldi va ular natijasida kator konuniyatlar ochildi. Birinchidan, kichik guruxlarning xajmi, uni tashkil etuvchi shaxslar soni xususida shunday fikrga kelindiki,kichik guruxda «diada» ikki kishidan tortib, to maktab

sharoitida 30-40 kishigacha deb kabul kilindi. Ikki kishilik gurux deyilganda, avvalo oila-yangi shakllangan oila kuprok nazarda tutiladi. Lekin samarali uzaro ta’sir nazarda tutilganda 7-2 kishi nazarda tutiladi. Bunday gurux ijtimoiy psixologik tadkikotlar uchun xam, sotsial psixologik treninglar utkazish uchun xam kulay xisoblanadi. Ikkinchidan, guruxlar ulchami kanchalik katta bulsa, uning aloxida olingan shaxslar uchun kadrsizlanib borish xavfi kuchayadi, ya’ni shaxsning kupchilikdan iborat guruxdan uzini tortish va uning normalarini buzishga moyilligi oshib boradi. Uchinchidan, guruxning xajmi kichiklashib borgan sari shaxslraro uzaro munosabatlar taranglashib boradi. Chunki shaxslarning bir birlari oldida ma’suliyatlarining oshishi va yakindan bilishlari ularning urtasidagi alokalarda doimo aniklik bulishini talab kiladi. Munosabatlardagi xar kanday disbalanslar ochik xoldagi ziddiyatlarni keltirib chikaradi. Turtinchidan, agar gurux a’zolaraning soni tok bulsa,ular urtasidagi uzaro munosabatlar juft bulgan xoldagidan ancha yaxshi buladi. Shundan bulsa kerak, boshkaruv psixologyasida odamlarni biror nimaga saylashda va umuman rasmiy tanlovlarda guruxdagi odamlar soni tok kilib olinadi. Beshinchidan, shaxsning gurux tazyikiga berilish va buysunishi xam gurux a’zolarining soniga boglik. Gurux soni 4-5 kishi bulgunga kadar uning ta’siri kuchayib boradi, lekin undan ortib ketgach, ta’sirchanlik kamayib boradi. Masalan: kuchada sodir bulgan baxtsiz xodisaning guvoxlari soni ortib borgan sari, jabrlanganga yordam berishga intilish, ma’suliyat xissi pasayib boradi. Bu konuniyatlarni bilish, tabiy guruxlarni boshkarish ishini ancha yengillashtiradi. Kichik guruxlar klassifikatsiyasi. Tarixan kichik guruxlarni rasmiy va norasmiy turlarga bulish kabul kilingan. Bunday bulinishni Amerikalik olim E.Meyo taklif etgan edi, uning fikricha rasmiy gurux xar bir a’zolarining rasmiy rollarga ega ekanligi ular mavkeini va guruxda tutgan urnining anikligi bilan xarakterlanadi. Bunday guruxlarda munosabatlar asosan «vertikal» tarzda ruy berib, guruxning bir yoki bir necha a’zosida «xokimiyat» bulganligi uchun xam, ular boshkalarni boshkarish ularga buyruk, rasmiy kursatmalar berish xukukiga ega buladi. Rasmiy

guruxlarga misol kilib, xar kanday birgalikdagi faoliyat maksadlari asosida shakllangan jamoalarni- ishlab chikarish brigadasi, talabalar guruxi, sinf ukuvchilari, pedogogik jamoa va boshkalarni olish mumkin. Rasmiy guruxlardan farkli ularok ,norasmiy guruxlar xam mavjud buladiki ular asosan stixiyali tarzda anik maksadsiz tarkib topadi va ularda a’zolarning anik mavkelari, rollari oldindan belgilangan bulmaydi.Kupincha norasmiy gurux rasmiy gurux tarkibida tashkil topadi va ularni boshkarish xam oldindan belgilangan bulmay, odamlar ichidan u yeki bu shaxsiy sifatlari tufayli ajralib chikkan a’zolar norasmiy raxbarning rolini bajarishlari mumkin. Bundan tashkari ijtimoiy psixologiyada referent gurux tushunchasi xam bor. Bu tushuncha fanga birinchi marta Amerikalik tadkikotchi G.Xaymen tomonidan 1942-yilda kiritilgan edi. U uz tadkikotlarida shuni isbot kildiki, ma’lum bulishicha gurux a’zolari uchun, shu gurux ichida yeki boshka doiralarda shunday shaxslar guruxi mavjud bular ekanki, u uz xatti xarakatlari, fikrlari va yunalishlarida usha gurux a’zolariga ergashish, ularni tankidsiz kabul kilishga moyil xamda tayer bular ekan. Shunday shaxslar guruxi referent gurux nomini oldi. Ukuvchi uchun bunday gurux rolini maktabdagi bir necha ukituvchilar, ota yoki onasi, yakin dusti yoki karindoshlaridan kimdir uynashi mumkin. Shunisi xarakterliki shaxs doimo shu guruxga ergashadi, uni kadrlaydi, u bilan mulokotda bulishga intiladi. Rus psixologlari bu guruxni odatda shaxs uchun mavjud xakikiy gurux (a’zolik guruxi) tarkibida yeki unga karshi bulgan gurux sifatida karaydilar. Nima bulganda xam ana shunday gurux mavjudligi shaxs uchun axamiyatli bulib, uning xulk-atvori uchun etalon xisoblanadi. Tadkikotchi yoki tarbiyachining vazifasi ana shu guruxni aniklay olish va aniklagandan sung nima uchun aynan shu gurux referent rolini uynaganini bilish muximdir. Referent guruxga karab shaxsga baxo berish bilan uning xulk-atvorini bashorat kilish mumkin. Kichik guruxlardagi dinamik jarayonlar. Ma’lumki, guruxda tuplangan kishilar urtasida doimiy mulokot va munosabatlar mavjud buladiki, ularning mazmuni va yunalishiga kura, uziga xos sotsial psixologik muxit shakllanadi. Bu muxit guruxning tarakkiyotini xam, undagi turli jarayonlarni xam belgilaydi.

Guruxning dinamik jarayonlari deganda avvalo uning shakllanishi jarayoni, liderlik va guruxda turli karorlarni kabul kilish jarayoni, guruxlar xar bir shaxsga ta’siri kabilar tushiniladi. Guruxning shakllanishi, uning paydo bulishi xakida gapiriladagan bulsa, avvalo shuni ta’kidlash lozimki, gurux jamiyat extiyojlari va ijtimoiy talablar asosida paydo buladi. Masalan: sinf jamoasi doimo bolalarning tugilishi, rivojlanishi va ularning maktabda ta’lim olishlari kerakligi uchun, talabalar guruxi xam shunga uxshash oliy ma’lumotli shaxslar kerak bulganligi uchun paydo buladi va xokazo. Lekin bu masalaning ijtimoiy tomoni. Uning sof psixologik tomoni xam borki, u odamlarning nima jamoalarda ishlashi, odamlar ichida bulishi bilan boglik. Chunki xar bir normal insonda mulokotda bulish extiyoji xamda turli xayotiy vaziyatlarda uzini ijtimoiy ximoyada sezish extiyoji borki, bu narsa narsa turli kichik jamolarda ularni bulishini takozo kiladi. Lekin guruxga a’zo bulish bilan birgalikda xarbir individ kator guruxiy jarayonlarning guvoxi buladi. Birinchidan, gurux uz a’zolariga ma’lum tarzda psixologik kursatadi. Bu xodisa psixologiyada «konformizm» deb ataladi (uzbek tilida «moslashish» ma’nosini anglatadi). Bu xodisaning moxiyati shundan iboratki u individning guruxda kabul kilinadigan normalar, fikrlar, xulk-atvor standartlarini kanchalik kabul kilishi yoki kabul kilmasligi bilan boglik. Gurux fikrini kanchalik tez kabul kilish, uning ta’siriga berilish individ bilan guruxning ziddiyatlarini oldini olish mumkin. Shuning uchun xam individ ana shunday xatti-xarakat kilishga intiladi. Lekin ana shunday gurux fikriga, xarakatiga kushilish turli shakllarda bulishi mumkin: tashki konform individ gurux fikriga nomigagina kushiladi, aslida ruxan u guruxga karshi turadi. Ichki konformlilik- individ gurux fikriga tuligicha kushiladi va ruxan kabul kiladi. Ana shunday xollarda individ bilan boshkalar urtasida ziddiyat yeki konfliktlar paydo bulmaydi. Bu urinda yana bir tushuncha bor, u xam bulsa «negativizm» tushunchasidir, bu individning xar kanday sharoitda xam gurux fikriga karshi turishi va uzicha mustakil fikr mavkeini namoyen kilishdir. Bu tabiiy individ uchun nokulay,lekin mustakil fikr, odil xarakatlar doimo xurmat kilinadigan jamoalarda negativizm xodisasi yomon illat sifatida kabul kilinmaydi.

Guruxdagi yana bir jarayon- bu guruxning uyushkokligi muammosidir. Gurux a’zolarining bir-birlarini dunyokarashlari xayotiy ,prinsiplari, kadriyatlarini yaxshi tasavvur kilishlari bunday uyushkoklikning birinchi omilidir. Ikkinchi va asosiy omil- bu usha guruxni birlashtirib turgan faoliyat maksadlarini uning yunalishi va mazmunini bilishdagi goyaviy birlikdir.Umuman eksperimental tadkikotlarda kayd etilgan guruxga oid fikrlardagi umumiy uyushkoklik ijobiy zamin xissoblanadi.

Adabiyotlar: 1. G’oziyev E.G. Umumiy psixologiya. Toshkent. 2002.1-2 kitob. 2. G’oziyev E.G. Muomala psixologiyasi. T-2001. 3. Vedenskaya L.V, Pavlova L.A. Delovaya retorika: uchebnoye posobiye dlya vuzov.- M.:IKS “MarT”, 2004-512 s. 4. Nemov R.S. Prakticheskaya Psixologiya Poznaniye sebya: Vliyaniye na lyudey:Posobiye dlya uch-sya-M:Gumanit. Izd.Sentr VLADOS, 2003, - 320 s. 5. www.referat.arxiv.uz www.slayd.arxiv.uz www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Shaxslararo munosabatlar psixodiagnostikasi

Shaxslararo munosabatlar tizimida muomalaning o‘rni

Shaxslararo munosabatlar tizimida shaxsning rivojlanishi

Oilada shaxslararo munosabatlar va muloqot

Oilada shaxslararo munosabatlar va muloqot psixologiyasi