Maslahat berish amalivotida bolani psixologik tekshiruv tekshiruv vazifalari va umumiy tavsiyalar - Psixologiya - Referatlar

Maslahat berish amalivotida bolani psixologik tekshiruv tekshiruv vazifalari va umumiy tavsiyalar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

95 KB

Ko'chirib olish

Maslahat berish amalivotida bolani psixologik tekshiruv tekshiruv vazifalari va umumiy tavsiyalar Reja: 1. Chet el pskologiyasida psixik taraqqiyotni tuzatish 2. Psixik taraqqiyotni tuzatishni tashkil etish prinsiplari 3. Bog'cha bolalarining psixologik qiyinchiliklarini tuzatish yo'llari 4. Ota-onalar guruhlari

Individual psixologik maslahat berish psixolog amaliy faoliyatining eng mas'uliyatli turlaridan biridir. Maslahatchining fikri, psixik taraqqiyoti bo'yicha har bir bahosi, bolaning keyingi taraqqiyotiga, o'qituvchilarning, ota-onalarning boiaga nisbatan munosabatiga katta ta'sir ko'rsatishi mumkin. Shuning uchun individual psixologik maslahat berish bola taraqqiyotini boshidan diqqat bilan tahlil qilishni, har xil manbaalardan olingan ma'lumotlargaasoslanadi. Ma'lumot manbaasi sifatida ota-onalar bilan suhbat, o'qituvchilar bilan, bolaning o'zi bilan suhbat, bolani uyda, maktabda va boshqa hollarda kuzatish, psixologik tajriba orqali kuzatuv, ota-onalar bilan tanishish, tibbiy huijatlar bilan tanishish va boshqalardan foydalanish mumkin. Ko'pincha mualliflar aniq hodisani o'rganishda quyidagi ketma- ketlikni afzal ko'rishadi: 1) ota-onalar bilan dastlabki suhbatda olingan ma'lumotlarni tahlil qilish, hamda shifokorlardan, pedagoglardan olingan ma'lumotlarni ham e'tiborga olish; 2) bolani ilgarigi rivojlanish bosqichlari, sog'lig'i, oiladagi munosabat haqida ma'lumot olish uchun ota-onalar bilan suhbat; 3) boshqa muassasalardan ma'lumot yig'ish; 4) sog'lig'i haqida ma'lumot (tekshiruv vaqtida); 5) bolani maktabda, uyda, boshqa hollarda kuzatish. Tekshiruvga muhim qo'shimcha sifatida bola faoliyatini (rasmlarini, daftarlarini, qiziqadigan narsalarini) tahlil qilish ham kiradi. Psixolog-maslahatchi ana shu olingan ma'lumotlar asosida bola rivojlanishining umumiy darajasiga baho berishi, bola qiyinchiliklarining mohiyatini tavsiflashi, ana shu qiyinchitiklarni keltirib chiqaradigan omillarni aniqlashi va psixologik tuzatish dasturlarini ishlab chiqishi kerak. Maslahat berish amaliyotida juda ko'p metodlar mavjud: kuzatish va test metodlari. Psixolog oldida turgan birinchi vazifa bola bilan yaxshi munosabat va o'zaro tushunishni o'rnatishdan iborat. Test metodini o'tkazish qoidalarini qarab chiqamiz. Psixodiagnostika bu masalaga katta ahamiyat beradi, chunki tekshiriluvchi harakatlarining natijasi testni o'tkazish qoidalariga to'liq amal qilishga bog'liq.

Ko'pgina metodlar yordamida tekshiruvning bir necha majburiy qoidalari ishlab chiqilgan. 1. Qo'llanmani, unga ajratilgan vaqtni o'zgartirish mumkin emas. Barcha tekshiruvchilarga topshiriqlar bir xilda ko'rsatilishi, hatto qo'llanma ham bir ohangda aytishni talab qiladi. Savollarni bir necha marta qaytarmaslik kerak. 2. Testni bajarayotgan vaqtida bolaga o'rgatish, tanqid qilish, hatto maqtash ham mumkin emas. Tanqid bolani chalg'itadi va dilini og'ritadi, ko'pchilik bolaning topshiriqqa bo'Igan qiziqishini pasaytiradi. Tanbeh bolaning keyingi testlariga bo'Igan munosabatini kuchli o'zgartirishi mumkin, bolaning diqqati, qiziqishi yo'qoladi. Bolaning javoblari qanday bo'lishidan qat'i nazar bir xilda qo'llab-quwatlash kerak. Bolani javoblari uchun emas, intilishi uchun maqtash mumkin. Shunday qilishga intilish kerakki, bola qilgan xatolari haqida tasawurga ega bo'lmasin. Agar bola javoblari bahosini aytishni talab qilsa, tekshiruv so'ngida aytishga va'da berish kerak. 3. Tekshiruvni bola o'zini yaxshi his qilayotganda charchash belgilari bo'lmaganda, qaysarlik ko'rinishlari va ortiqcha hayajonlanish bo'lmaganda o'tkazish kerak. Amerikalik psixolog S.Bertning ta'kidlashicha, har qanday intellektual test - bu hissiy test hamdir. Hissiy jihatni hisobga olmaganda, ko'pchilik bolalar maxsus aqli zaif yoki boshqa muassasalarga tushib qolishlari mumkin. BOLANING RTVOJLANISH TARIXI Bolaning o'sish tarixi, uning psixik taraqqiyotiga baho berishda muhim ma'lumot manbayi bo'lib hisoblanadi. Bola rivojlanish tarixini tuzish sxemasi bilan tanishib chiqamiz. 1. Bola familiyasi, ismi, oilasi haqida asosiy ma'lumotlar. Tug'ilgan yili. Oiladagi barcha kishilar yoshi, ma'lumoti, shug'ullanadigan ishi. Bola tug'ilgandan boshlab oila tarkibidagi o'zgarish. 2. Bolaning tug'ilguncha va tug'ilgandan keyingi rivojlanish sharoitlari haqida umumiy ma'lumot. 3. Tekshirilayotgan vaqtdagi bolaning sog'lig'i va boshidan kechirgan

k'asalliklari. Shikastlanish va operatsiyalar bo'lganligi, surunkali va tez-tez kasallanishi. Kasalxonaga yotganligi. Psixoasabolog yoki boshqa mutaxassislarda hisobda turishi. Tug'ilgandan boshlab uxlash va ovqatlanish xususiyatlari. 4. Tug'ilgandan boshlab qayerda, kim tomonidan tarbiya qilingan, 2 yoshgacha kim qaragan. Bolani yasli, bolalar bog'chasi va boshqa muassasalarga joylashtirish. Bolaning bolalar muassasalariga moslashishi. Bola o'sgan sharoitida to'satdan o'zgarish bo'lganligi (masalan, ko'chishlar), ota-ona bilan tez-tez yoki uzoq (qachondan) vaqt birga bo'lmaslik. Buning bolaga ta'siri? 5. Bolaning uch yoshgacha rivojlanishi, qachondan boshlab bola o'tira, tura va yura boshladi. Nutqning rivojlanishi. Mustaqillikka o'rganish. Bola xulqida qanday qiyinchiliklar kuzatilgan. Sevimli mashg'uloti va o'yinlari. 6. Bolaning bog'cha yoshidagi rivojlanishi. Qanday o'yinlarni kim bilan o'ynashni yoqtiradi. Chizishni yoqtiradimi, necha yoshdan boshlab, nimani? Ertak eshitishni, she'r yodlashni, televizor ko'rishni yoqtiradimi? O'qishni biladimi? Qachon, qanday qilib, kimning yordamida o'qishni o'rgangan? Jismoniy rivojlanishi? Qaysi qo'li yetakchi roini o'ynaydi? Uyda bajaradigan vazifalar bormi? Bolaning kattalar bilan birgalikda faoliyat usullari bajariladimi? Tengdoshlariga munosabati. Oila a'zolari bilan munosabati. Odatdagi janjallar, ularningtezligi. Kattalar tomonidan rag'batlantirish va tanbeh berishi, xarakter xususiyatlari. Maxsus seksiya, to'garaklarga qatnashadimi? Bo'sh vaqtini qanday o'tkazadi? 7. Bolaning maktab yoshidagi rivojlanishi. Maktab hayotiga osonlik bilan moslashadimi? Kuni uzaytirilgan guruhga qatnashadimi? Maktabi, sinfi o'zgarganmi, qanday sababga ko'ra? O'zlashtirishi. Sevimli va yoqimsiz predmetlari. Uy vazifalarini bajarishi. Sinfdoshlari bilan munosabat. Maktabning jamoat ishlarida qatnashishi. Maktabdan tashqari mashg'ulotlarning mavjudligi, mustaqillik darajasi. Uyda bajaradigan ishlari. Bolaning bo'sh vaqtida o'qiydigan, televizor ko'radigan va o'ynaydigan joyi, odatdagi janjallar. 8. 8. Ota-onalar fikricha, bola hayoti tarixida yana nimani aytib o'tish muhim. 9. Bolalar psixik taraqqiyotini tuzatish

10. Muammoiari 11. Bolalar psixik taraqqiyotini 12. Tuzatish vazifalari, tuzatish usullari 13. Bola psixik taraqqiyotini tuzatishning asosiy vazifalari quyida- gilar: birinchidan, bola shaxsiy va intellektual imkoniyatlarini rivojlantirish uchun eng yaxshi sharoitlarni yaratish asosida psixik taraqqiyotdan chetlashishlami tuzatish; ikkinchidan, shaxsiy va axloqiy taraqqiyotida yoqimsiz salbiy yo'nalishlarning oldini olish. 14. Psixika taraqqiyotini tuzatish (korreksiya qilish) atamasi dastlab defektologiyada kasal bolalarga nisbatan ishlatilgan bo'lsa, amaliy yosh psixologiyaning rivojlanishi bilan tuzatish tushunchasi normal psbcik taraqqiyot uchun ham qo'llanila boshladi. D.B.Elkonin tuzatishning yo'nalganligi va diagnostikasi xarakteriga bog'liq ravishda tuzatishning 2 usulini ajratishni taklif qiladi: taraqqiyotdan chetlashish belgilariga qaratilgan simptomatik tuzatish va taraqqiyotdan chetlashish sabablari va manbaalariga qaratilgan tuzatish. 15. Psixologik maslahat berish amaliyotidan normal taraqqiyot korreksiyasi va nonormal taraqqiyot korreksiyasi farqlanadi. Normal taraqqiyotda tuzatishning mazmuniga ko'ra quyidagi turlari ajratiladi: aqliy taraqqiyot korreksiyasi, shaxs taraqqiyoti korreksiyasi, salbiy holatlarning oldini olish korreksiyasi. 16. Psixolog ishida korreksion vazifalarni yechish maqsadida psixologik yordamni tashkil etishga bog'liq ravishda uning 3 turini ko'rsatish mumkin: Madaniy-oqartuv ishlari, maslahat-tavsiyalar berish, individual va guruhiy korreksiya. 17. Madaniy-oqartuv ishlari ota-onalar, tarbiyachilar, o'qituvchilarga mo'ljallangan bo'ladi. Bunda bola taraqqiyoti asosiy qonuniyatlari, yosh psixologik xususiyatlari, har bir yoshning qiyinchiliklari, muammolari va ularni bartaraf etish bo'yicha umumiy tavsiyalar beriladi.

Maslahat-tavsiyalar berish ishi bola boshidan kechirgan qiyinchiliklar sabablarini aniqlash asosida olib boriladi. Bunda psixolog ota-onalar, o'qituvchilar, tarbiyachilar hamda bolaning bajaradigan ishlarini tavsiyanomada beradi. Uchinchi, mehnatni ko'p talab etadigan psixologning tuzatish ishi ota-onalar, o'qituvchilar, tarbiyachilar va bolalar guruhi, yoki individual bir bola bilan hamkorlikda olib boriladi. Ishning ana shu turi ancha mehnat, vaqt, ko'p metod va metodikalarni qo'llashni talab etsa ham ancha natijali hisoblanadi. Chet el pskologiyasida psixik taraqqiyotni tuzatish Bolalar psixik taraqqiyotini tuzatish muammosi bo'yicha chet el psixologiyasiga murojaat qilishimiz quyidagilar bilan bog'liq: 1) chet el psixologiyasida tuzatish ishlarining texnikasi, o'tkazish tartibiari, metodlari juda yaxshi ishlangan bo'iib, amaliy psixologik vazifalariga moslashtirilgandir; 2) so'nggi vaqtlarda tuzatish metodlari va texnikalarini, ulaming nazariy manbalari va asoslarini tahlil qilmasdan to'g'ridan to'g'ri notanqidiy o'zlashtirish kuchaymoqda.; 3) chet el psixologiyasidagi bola psixik taraqqiyotini tuzatish muammosidagi barcha nuqtayi nazarlarni 2 guruhga ajratamiz: 1. Psixodinamik nuqtayi nazar bo'yicha terapevtik kuch ongni, uning tuzilishini rivojlantirishga qaratiladi. 2. Xulqiy nuqtayi nazar bo'yicha individuumningtashqi muhitda aktivligini aniqlaydigan stimul-reaksiya bog'lanishining ko'rinishini o'zgartirishdan iborat. Psixodinamik nuqtayi nazar ichida yaxshi ishlangan va obro'ga ega bo'lgan yo'nalish- bu psixoanalitik yo'nalishi (Z.G'reyd) va gumanistik psixologiya (K.Rodjers). Xulqiy nuqtayi nazar bixeviorizm nazariyalarida aks etgan. Psixodinamik nuqtayi nazar. Bolalar psixoanalizi vujudga kelgan zahoti nazariy qarashlari bilan bir-biridan farq qiluvchi 2 maktab asoslandi: Kleyn maktabi va G'reyd maktabi. Davolash muvaffaqiyatini aniqlaydigan markaziy jarayon —

transfera mexanizmini tushunishda bu ikki maktab fikrlari o'rtasida tafovut mayjud edi. Psixoterapevt bolaning ota-onasi bilan birgalikda ishlaydi. Bunda tanishtirish, maslahat berish ota-onalar guruhi bilan trening o'tkazish kabi ish turlari mayjud bo'ladi. Tuzatish jarayonida ota-ona bilan aloqa o'rnatishdan tashqari davolovchining bola bilan aloqa o'rnatishi ham muhim hisoblanadi. Psixodinamik yo'nalish 30-yillarda davolanishning 2 asosiy usulida birlashdi - o'yin bilan davolash va artterapiya (san'at bilan yoki rasmlar bilan davolash). Bolalar yoshi uchun tuzatish ishlarining yaxshi sinalgan usuli o'yin bilan davolashga to'xtalib o'tamiz. O'yin bilan davolashning 2 usuli farqlanadi. Davolovchining o'yindagi roli va funksiyasiga bog'liq ravishda yo'nalgan va yo'nalmagan o'yin bilan davolash farqlanadi. Yo'nalgan o'yin bilan davolashda davolovchi bola bilan birga o'ynaydi. Yo'nalmagan o'yin bilan davolashda, bola o'zi erkin o'ynaydi va bu yerda 3 asosiy tuzatish vazifalari bajariladi: bola o'zini ko'rsatishga imkoniyat kengayadi, hissiy barqaroriik va o'zini boshqarishga erishiladi, bola-kattalar sistemasidagi munosabatlar korreksiya qilinadi. O'yin bilan davolashning 2 usuli farqlanadi: individual va guruhiy. V. Akslayn qaysi usuldan qanday vaqtda foydalanish mumkinligi haqida shunday deydi: Bolaning ijtimoiy moslashishi haqida gap ketganda guruhiy davolash individual davolashga qaraganda foydaliroqdir. Hissiy qiyinchilik haqidagi muammolarni yechishda bolalar uchun individual davolash foydaliroqdir. O'yin bilan davolash quyidagi hollarda o'tkaziladi: ijtimoiy yetilmay qolishlik (infantilizm), kelisha olmaslik, odamga qo'shilmaslik, tez moslashuvchanlik, har kimning aytganini qilish, xulq-atvorining buzilishi va zararli odatlar mayjud bo'lganda. Agar individual o'yin bilan, davolashni aqliy nosog'Iomlikning og'ir formalarida o'tkazib bo'lmasa, guruhiy o'yin bilan davolash uchun qarshi ko'rsatkichlar doirasi kengayadi. Bunday qarshi ko'rsatkichlar quyidagilar: yaqqol

ifodalangan bolalar qizg'anishi, jamiyatga qarshi xulq-atvor, tez jinsiy yetilish, haddan tashqari tajovuzkorlik, muhim stress holati va boshqalar. Barcha yuqoridagi hollarda awal individual o'yin bilan davolab, keyin guruhiy o'yin bilan davolash o'tkaziladi. Bola psixik taraqqiyotini tuzatishda artterapiya ham qo'llaniladi. Artterapeya 30-yillarda G'reyd psixoanalizi nazariy asoslarida vujudga keldi. Artterapiya psixoterapiyaning maxsus usuli bo'lib, tasviriy san'atga va ijodiy faoliyatga asoslangandir. Artterapiyaning asosiy maqsadi bolaning san'at orqali o'zini ko'rsatishini va o'zini bilishini taraqqiy ettirishdan iborat. Artterapiyaning asosiy prinsipi - bu bolaning barcha ijodiy tasviriy faoliyati mahsulotlarini, ularning mazmuni, sifatiga qaramasdan qabul qilish va qo'llab- quwatlashdan iborat. Xulqiy nuqtayi nazar. Xatti-harakatlarni davolashda kuzatishning maqsadi xatti-harakatning yangi usullariga o'rganish yoki subyektning o'rganib qolgan usullarini yo'qotish sifatida ifoda etiladi. Xatti-harakatli trening 4 qismni o'z ichiga oladi: 1) o'rganiladigan namunalarni namoyish qilish; 2) o'rganiladigan harakatli reaksiya qo'llanmasi bilan mijozlarga og'zaki, yozma belgilar yordamida tushuntirish; 3) yangi reaksiyalarni mustahkamlash va egallash uchun zarur mashqlar, 4) erishilgan natijalar haqida ma'lumot beruvchi teskari aloqa asosida nazorat qilish. D.Meyxanbaum o'zini boshqarishga yo'nalgan bilish korreksion dasturini ishlab chiqdi. Bu dastur salgina o'zgartirilib ta'sirchan, juda harakatchan va tartibsiz o'quvchilarning xulq-atvorini tuzatishda foydalaniladi. By tuzatish dasturi quyidagi bosqichlardan iborat: model tuzish bosqichi (davolovchi vazifani aytadi, ovoz chiqarib tahlil qilib, uni yechadi), hamkorlikdagi vazifani bajarish bosqichi, vazifani ichida yopiq bajarish. Chet el psixologiyasida psixik taraqqiyotni tuzatish muammosiga xulosa qilib quyidagilarni aytish mumkin: korreksion amaliyotning nazariy asosi bu psixik

taraqqiyotni tushunishda tarixiylikni inkor etish hisoblanadi. Tashqi muhitda, bolaning aktiv faoliyatini inkor etish asosiy vazifadir. Lekin, shunga qaramasdan, chet el korreksion amaliyoti ilg'or tarjibasini tanqidiy o'zlashtirish zarur. Psixik taraqqiyotni tuzatishni tashkil etish prinsiplari Rus psixologiyasida tuzatish 3 asosiy prinsipda amalga oshiriladi: taraqqiyotning normativligi prinsipi, yuqoridan pastga tuzatish prinsipi, psixik taraqqiyotning sistemaliligi prinsipi. Bu prinsiplarni to'liqroq ko'rib chiqamiz. Taraqqiyotning normativligi prinsipi psixik taraqqiyot asosiy qonuniyatlarini hisobga olishni, bola shaxsi, rivojlanishi uchun taraqqiyot bosqichlari ketma- ketligini talab qiladi. Bu prinsip taraqqiyotning yosh normalari mavjudligini talab qiladi. Tuzatish ishlarini olib borishda ideal normativ taraqqiyoti namunasiga konkret individual taraqqiyot qiyoslanadi. Bu qiyoslash taraqqiyotdagi chetlashish va har xil buzilishlarni tuzatishlar bilan bog'Iiq qiyinchiliklar va muammolarni, ota- onalar va tarbiyachilarning bola yoshining psixologik xususiyatlarini hisobga olmagan holda yuqori talabchanlik bilan bog'Iiq muammolarni ajratishga yordam beradi. Bunday yuqori talabchanlikning sababi, ayniqsa birinchi bolani tarbiyalayotgan ota-onalaming psixologik- pedagogik bilimsizligi hisoblanadi. Bunday holda tuzatishning asosiy vazifasi ota-onalarni bola psixik taraqqiyoti qonuniyatlari bilan tanishtirish, bolalar va ota-onalar o'rtasidagi munosabatni yaxshilashga qaratilgan bo'ladi. Bog'cha yoshidagi bolalarga nisbatan bunday yuqori talabchanlikka misol sifatida ota-onalaming diqqatini bir joyga to'play olmaslik, qaysarlik, aytgan ishni bajarmaslik kabi bolalar ustidan qilgan shikoyatlarini keltirish mumkin. Bu yoshda o'z faoliyatlarini ixtiyoriy va maqsadga yo'naltirib tashkil eta olmaydigan va ota- onalaming kun tartibiga rioya qilish haqidagi qat'iy talablarini buzuvchi bolalar (hech narsani bir aytganda bajarmaydi, o'ynab hech narsani eshitmaydi, eslatmasa o'yinchoqlarini yig'ishtirib qo'ymaydi, idishlami yuvmaydi, ovqatlanayotganda erkalanadi va boshqalar),( 4-5 yoshli bolalar uchun), ota-onalar tomonidan yoshiga to'g'ri kelmaydi, deb baholanadi.

Taraqqiyotning normativligi prinsipi bilan yuqoridan pastga tuzatish prinsipi uzviy bog'langan. Bu prinsipda bola psixik taraqqiyoti uchun ta'limning yetakchi roli ta'kidlanadi. Pastdan yuqoriga tuzatish tarafdorlari tuzatish ishlarining asosiy mazmuni sifatida boladagi mavjud psixologik qobiliyatlarni mashq qildirishni ko'rsatadilar. Bu yerda ta'lim taraqqiyotdan keyin keladi. L.S. Vigotskiyning yuqoridan pastga tuzatish prinsipi tuzatish ishlarining asosiy mazmuni sifatida bola faoliyati va shaxs rivojlanishida taraqqiyotning yaqin zonalarini yaratishni ko'rsatadi. Yuqoridan pastga tuzatish jamiyat talablariga muvofiq ravishda bola yaqin kelajakda erishishi lozim bo'Igan narsalarni faol rivojlantirishni maqsad qilib qo'yadi. Psixik taraqqiyotning sistemaliligi prinsipi ontogenezda psixik taraqqiyotning murakkab sistemali xarakterini hisobga olish zarurligi bilan bog'Iiq. Tuzatishda taraqqiyotning sistemaliligi prinsipini amalga oshirish bola psixik taraqqiyotida chetlashishlar sabablari va manbalarini yo'qotishni ta'minlaydi. Bog'cha bolalarining psixologik qiyinchiliklarini tuzatish yo'llari Bog'cha yoshidagi bolalarning keng tarqalgan muammolari quyidagilar. 1. Bola psixik taraqqiyoti darajasining yosh normasiga mosligi. Bu yerda muammo taraqqiyot darajasining normadan umumiy pastligida bo'lishi mumkin, ya'ni nutq rivojlanishidagi qiyinchiliklar, xotira, diqqatning yomonligi va boshqalar. 2. Maktabda o'qishga tayyorgarlik. Bu yerda muammo ota-onaning bolani 6 yoshdan o'qitishga qaror qilganligi va bu bilan bog'Iiq bola maktabda yaxshi o'qib keta oladimi, yo'qmi va bolani maktabga tayyorlashda to'g'ri tavsiyanomalar olish bilan bog'Iiq bo'ladi. 3. Shaxsiy rivqjlanishning salbiy ko ' rinishlari . Odamlarga kirishib ketishlik , muomaia muammolari . Bunda murojaat qilishning sababi ota-onalar va tarbiyachilar bilan, yoki tengdoshlan, ota-onalari bilan muloqotdagi qiyinchiliklar bo'lishi mumkin. 4. Bola xatti-harakatining pala-partishligi, faoliyatning yetarlicha maqsadga yo'nalmaganligi, bolaning o'z harakatlarini rejalashtira,

5. boshqara va baholay olmasligi. Ota-onaning bola bilan nizolashishi, (aytganini bajarmaslik)ning asl psixologik sababi faoliyatni ixtiyoriy boshqarishning juda past darajadaligidir. 6. 5. Boianing bolalar muassasasiga ko'nikishi. 7. Yuqoridagi keng tarqalgan muammolarni tuzatish masalalariga to'xtalib o'tamiz. Bog'cha yoshidagi bolalarning aqliy taraqqiyotini korreksiya qilish sezgi va idrok qobiliyatlarini rivojlantirish vazifalarini o'z ichiga oladi. 8. Bolalarning sezish qobiliyatlarini tuzatishda idrok operatsiyalarini rivojlantirish va sezgi namunalari sistemasini o'zlashtirish sifatida amalga oshiriladi. Barcha bolalar uchun rasm chizish, plastiiindan har xil narsalar yasash, aplikatsiya, ko'rish faoliyatlari keng qo'llaniladi. 9. Bog'cha yoshidagi bolalarning tafakkurini tuzatishda bilish motivlarini rivojlantirish muhim tarkibiy qism hisoblanadi. Bolalarning yaqqol-obrazli tafakkurini rivojlantirishda sujetli- гоШ o'yinlar, qoidali o'yinlar muhim rol o'ynaydi. 10. Bolani maktabda o'qishga tayyorgarligida maxsus tayyorgarlikdan tashqari maxsus psixologik tayyorgarlikni ham o'z ichiga oladi. Psixologik tayyorgarlik deganda, shaxsiy tayyorgarlik (muloqotning ma'lum darajada rivojlanganligi, ijodiy bilish motivlarining rivojlanganligi), berilgan namunaga mos ravishda boianing o'z faoliyatini rejalashtira, boshqara va nazorat qila olish sifatida ixtiyoriylikning rivojlanganligi, yaqqol obrazli tafakkurning ma'lum darajada rivojlanganligi nazarda tutiladi. 11. Maslahat berish jarayonida ota-onalar 12. Bilan olib boriladigan ishlar, suhbat, 13. Umumiy qoidalar 14. Psixolog maslahat berish jarayonida ota-onalar bilan bir necha marta aloqada bo'ladi: birinchi marta uchrashganda qisqa suhbat tarzda, boianing rivojlanishi tarixi bo'yicha butun tafsilotlari bilan batafsil suhbatlashilganda va oxirgi marta tekshiruv natijalari bo'yicha yakunlovchi suhbatda. Bu

uchrashuvlarning har biri umumiy va maxsus vazifalarga ega bo'lib, ularni o'tkazishning o'z xususiyatlari mavjud. Psixologning ota-onalar bilan, boianing 15. qarindoshlari, o'qituvchilari, tarbiyachilari va yaqin kishilan bilan olib boriladigan ishlar ham o'ziga xos xususiyatga egadir. Psixolog- maslahatchiga bola tarbiyasi bo'yicha murojaat qilgan shaxslar bilan o'zaro munosabatning ba'zi umumiy tomonlariga to'xtalib o'tamiz. 16. Maslahat berishda muvaffaqiyatning dastlabki majburiy sharti tekshirilayotgan boianing ota-onasi (yoki o'qituvchilari) bilan psixolog ishonchli va ochiqchasiga munosabatni yarata olishi kerak. Ishonchli munosabat asosida maslahat bilan murojaat qilgan kishilarning bolaga nisbatan xavotirlanishlarini tan olish va hurmat qilish yotadi. Maslahatchining ota-onalarga boianing qiyinchiliklarini yo'qotishga chin dildan qiziquvchi sifatida, uni tushunuvchi va chuqur biluvchi shaxs sifatida munosabatda bo'lishi ular bilan ishonchli aloqa o'rnatishga juda katta yordam beradi. Bunday munosabat ota-onalarning harakatlarini to'g'ridan to'g'ri yoki kinoya bilan tanqid qilish, ulaming pedagogik chuqur bilimga egaligi haqida shubhalanishga qarama-qarshidir. Teskari aloqaning bu kabi barcha zarur turlari tekshiruv unda ham maxsus shaklda foydalanishni talab qiladi. Dastlabki uchrashuvda harakatini qo'llab- quwatlamaslik haqidagi har qanday luqma ham, ularda kuchli himoya reaksiyalarini vujudga keltiradi va muammoni har tomonlama ochiqchasiga muhokama qiladigan yo'Uarni yopib qo'yadi. Shu bilan birga ota-onalar bilan birinchi va ikkinchi uchrashuvlarda maslahat berishning maqsad vazifalarini tushuntirishga e'tibor berish zarur. Shuni hisobga olish zarurki, respublikamiz sharoitida, psixologik xizmat endigina tashkil topayapti va aholiningamalda psixologik yordam olish tajribasi yo'q, ko'pchilik ota-onalarda psixologik xizmat haqida noto'g'ri tasawurlar paydo bo'lgan (maslahat berish jarayonining murakkabligi va ko'p vaqtni olganligi uchun noto'g'ri baholash, tayyor tashxis (diagnoz) olishga ehtiyoj va boshqalar). Shuning uchun ota-onalar bilan dastlabki uchrashuvlardagi muhim vazifalardan biri bola muammolarini birgalikda va har tomonlama tahlil qilishga tayyorlikni (ustanovkani) shakllantirish, tekshiruvning maqsadlarini, maslahat berish ishining vazifalarini tushuntirishdan

iborat. Bolaga boshqa mutaxassislarga maslahat uchun yo'llanma berish ham maxsus tushuntirishni talabqiladi. Maslahat berish ishining har bir bosqichida psixolog muammoni har tomonlama qarab chiqishi va o'zining qiziqarli munosabati bilan ota-onalarni og'ir hissiyotlardan ozod qilishga intilishi, muammoning ijobiy tomonlariga e'tiborni qaratish, uni hal qilish yo'llarini faol izlash zarur. Ota-onalar tuzatish dasturini o'tkazish jarayonida uchraydigan to'siqlar, qiyinchiliklar, asoratlar haqida ogohlantirilishi lozim. Ularda qiyinchiliklarni hal qilishning oson sirli yo'li haqida tasawur paydo qilmasligi kerak, chunki bunday tasawur psixologik yordam imkoniyatlaridan barvaqt ko'ngil sovishga olib keladi. Psixolog ota-onalarni (o'qituvchilarni) tekshiruv natijalari tez tayyor bo'lmasligi haqida ogohlantirishi lozim. Istalgan natijaga erishishda, psixolog o'ylaganday bo'lib chiqishiga ishontirmasligi ham mumkin, ba'zan birovlarning umidi puchga chiqishi ham mumkin. Zaruriyat tug'ilganda ota-onalarga yoki o'qituvchilarga qayta maslahatlar berish psixologning vazifasiga kiradi. Ko'pincha uzoq psixoterapevtik ishlar va ko'p martalab uchrashuvlar amalda qo'llaniladi. Psixolog hodisani har tomonlama o'rganish natijalari haqida o'tkazadigan suhbat bir necha maqsadni ko'zlaydi: 1) bola psixik taraqqiyotining umumiy holati haqida to'liq muhokama, aniqlangan qiyinchiliklarningsababi, darajasi, xarakteri haqida shartli oldindan aytib berish; 2) ko'rsatiladigan yordamning aniq sistemasini yoki maxsus tuzatish dasturini birgalikda ishlab chiqarish; 3) ota-ona muammolarini, ularning bola qiyinchiliklariga munosabatini muhokama q i l i s h ; 4) keyingi uchrashuvlami (zaruriyat tug'ilsa) rejalashtirish. Qator amerikalik olimlar ota-onalar bilan maslahatchining so'nggi suhbatida 4 asosiy bosqichni ko'rsatadilar va ularni o'tkazish bo'yicha quyidagicha tavsiflar beriladi. Bir vaqtning o'zida ham ikkala ota-ona bilan suhbat o'tkazish maqsadga muvofiq, chunki bu bola hayoti haqida har tomonlama va to'g'ri ma'lumot olishga

yordam beradi, bundan tashqari ota-onalarga bola taqdiri uchun umumiy javobgarlikni his qilish imkonini beradi. Suhbat boshida bola muammosini, ularni qiziqtiruvchi masalalami erkin, ochiqchasiga muhokama qilishga undash zarur. Bola qiyinchiliklariningsabablari, ularni hal qilish vositalari, qanday yordam ko'rsatish, bola oldiga qanday maqsad qo'yish mumkinligi, kelajakda nima bilan shug'ullanishi mumkinligi haqida ularning fikrlarini, tasawurlarini ham aniqlash muhim. Suhbatning ikkinchi bosqichida psixologik tekshiruv natijalari bilan tanishtiriladi. Aniq, olingan ma'lumotlar bola qiyinchiliklarining xarakteri va darajasi haqidagi noto'g'ri tasawurlarni yengib chiqishga yordam beradi. Bola qiyinchiliklari haqida to'g'ri tasawur hosil qilishga intilish lozim. Shundan so'ng (uchinchi bosqich) harakatlarning maxsus dasturi muhokama qilinadi. Suhbat so'ngida ota-onalarning bola muammolariga munosabati muhokama qilinadi va keyingi uchrashuvlar rejalashtiriladi. Suhbat jarayonida ularga nisbatan hurmat, tushunish, iliq munosabatda bo'lish muhim. Suhbatning mahsuldorligi, ota-onalarning maslahatchidan olgan tavsiya va ma'lumotlari asosida harakat q i l i s h l a r i bilan baholanadi. Tajribalarning ko'rsatishicha, ota-onalarning u yoki bu aniq tarbiyaviy harakatlami psixolog-maslahatchi tomonidan ijobiy baholash ularning o'z kuchlariga ishonchini oshiradi. Suhbatgacha ota-onalarda paydo bo'lgan noto'g'ri tasawurlarni o'zgartirishga bir suhbatning o'zi yetarli emas. Buning uchun bir necha uchrashuvlar talab qilinadi. G'arb davlatlarining psixologlari aniq vaziyatlarni, o'zaro munosabatlarni muhokama qilishi uchun mijozlaming uylariga borib maslahat beradilar. Shu bilan birga ota-onalar bilan mashg'ulotlaming har xil guruhiy turlari ko'proq qo'llaniladi. U yoki bu kamchiliklari bor bola, bolaligicha qolishini, uning yoshidagi barcha bolalar singari ehtiyojlarga egaligini ota-onalarga tushuntirish juda muhimdir. Bu yerda noto'g'ri tarbiyaning turli shakllari juda zararlidir. Bu bilan bog'liq ravishda maslahat berish amaliyotida har bir muammo bo'yicha taraqqiyot jarayoni yosh davriga mosligi, uning yetakchi faoliyati va boshqalar haqidagi masalani muhokama qilish zarur. Mayjud qiyinchiliklarni yengishga qaratilgan faollik bolaning ehtiyojlari

va qiziqishlarini man qilish hisobiga amalga oshirilmasligi kerak. Ota-onalarga bunday holatni tushuntirish, bola uchun og'ir oqibatlarga olib keladigan keng tarqalgan pedagogik xatolarning oldini olish imkonini beradi. (Masalan, kichik maktab o'quvchisi yoki o'smirni tengdoshlari bilan o'ynatmasdan, faqat o'qish bilan shug'ullanishga majburlash). Psixolog maslahat berish jarayonida muammoni faqat mulohazaga asoslanib tahlil qilish bilan chegaralanmasligi kerak. Bolaning yaqinlaridan, uning uchun qo'rqish, xavotirlanish hissini yo'qotish va bir vaqtda bola ehtiyojlariga sezgirlikni kuchaytirish, uning qiyinchiliklarini chuqur tushuntirish psixologning asosiy vazifasi hisoblanadi. Psixolog ota-onalarda xavotirlanish, aybdorlik, ruhiy siqilish hislari mavjudligini sezgirlik bilan payqashi va bu hissiyotlarni ifodalashga ularga imkon berishi lozim. Aybdorlik hissini yo'qotishga qiyinchiliklarni tahlil qilish yo'li bilan yordam berish eng yaxshi yo'l hisoblanadi. Kasallikning vujudga kelishidan aybdor bo'lmasalarda kasal bolalarning ota-onalaridan yashirin aybdorlik hissi mavjudligini nazarda tutish kerak. Iliq ochiqchasiga suhbatlasha olmaydigan psixotera-pevtlargina emas, psixolog-maslahatchilar ham bemorlarning holatini yomonlashtirishi mumkin. (Bu faqat bolalarga emas, ularga g'amxo'rlik qiluvchi kattalarga ham tegishli.) Har qanday psixoterapevtik suhbat ham, maslahatchining ota-onalari bilan suhbat ham bola shaxsini, uning muammolarini har tomonlama, chuqur va to'g'ri tushunishni o'z oldiga asosiy maqsad qilib qo'yadi. Bu bilan bog'liq ravishda ota- onalar bilan ishlashda quyidagi tavsiyalar bildiriladi: bolani tekshirish chog'ida olingan aniq natijalarni chuqur muhokama qilish — bu ko'pincha maslahatchi xulosalariga katta ishonch tug'diradi; ota-onalar aniq, tushunarli tilda yozilgan psixologik xulosani qo'llariga olishlari kerak, yoki xulosa va tavsiyalarni o'zlari yozib olishlari mumkin, chunki bu maslahat natijalarini o'ylashga, xulosalardan kelib chiqib, aniq choralar izlashga, ularning to'g'riligini bolaning keyingi xulq- atvorida tekshirishga imkon beradi.

Ota-onalar guruhlari Ota-onalar bilan ish olib borishning individual shakllari bilan birga guruhiy shakli rahbarlik qilish ham foydali hisoblanadi. Bolaning ota-onasi shaxslararo muloqotda qiynalishini tan olganlari holda, ular bunday guruhlar tarkibiga kiritilishi tavsiya etiladi. Ota-onalar guruhlariga rahbarlik qilish, bola taraqqiyotining asosiy dalillarini, ularga mos ravishda munosabatlarning o'zgarishini ota-onalar tushunmaganliklarida, ota-onalar va bolalar o'rtasidagi munosabatlarni yaxshilashni o'z oldiga maqsad qilib qo'yadi. Ota-onalar guruhlariga rahbarlik qilish xususiy muammolar bo'yicha maslahat berish shaklida va maxsus ota-onalar treninglari shaklida amalga oshirilishi mumkin. Zaruriyat tug'ilganda, ota-onalar o'zlarining psixologik muammolarini hal qilishi uchun psixoterapevtik guruhlardagi mashg'ulotlarga tavsiya etish mumkin, bunday mashg'ulotiar ommaviy maslahat berish doirasida keng tarqalgan. Alohida masalalar bo'yicha maslahat berish guruh a'zoiari uchun, umumiy bo'lgan, munozarali muhokama qilish asosida ota-onalar va bolalar o'rtasidagi munosabatlarni yaxshilashni o'z oldiga maqsad qilib qo'yadi. Ota-onalar treninglari bola xulq-atvoridagi yashirin ma'noni tushunish asosida ularning hissiyoti va kechinmalariga ota-onalarning sezgiriigini oshirishni o'zi oldiga maqsad qilib qo'yadi. Ota-onalar va bolalar o'rtasidagi yomon munosabatlarning sababi bolalikda o'zlashtirgan tarbiyaning xato illatlari (stereotiplari) bo'lishi mumkin. Ota-onalar guruhlarida mashg'ulotiar o'tkazish har xil turda bo'lsa, bu ishni tashkil etishning qator umumiy qoidalarini ko'rsatish mumkin. Amerikalik olim S.Slavson 3 asosiy qismni o'z ichiga oladigan guruhning dastlabki qoidasi tushunchasini kiritadi: 1) munozara predmeti — bolalar va ular bilan ota-onalarning o'zaro harakat usullari; 2) guruhning hamma a'zoiari munozarada erkin ishtirok etish huquqiga egadir;

3) munozarani olib boruvchi guruhning hamma a'zoiari tomonidan majburiy qabul qilinadigan yagona obro'li kishi emas. Yuqorida sanab o'tilgan qoidalarga asoslanib, mijoz-markazlashgan davolash prinsipi asosida tuzilgan ota-onalarga maslahat berish, bola muammosida markazlashgan prinsipidan uzoqlashadi. Maslahat berish jarayonining markazi faqat bolagagina qaratilmasdan, balki bola muammosidan, ota-onalar va bolalaro'rtasidagi munosabat muammosiga, ota-onalar muammolariga o'zgarib turadi, shu bilan birga ota-onalarning o'zlarini davolashni amalga oshiradi. Maslahatchi bola xulq-atvorining xususiyatlarini ota-onalarga ochib beradi va muammoni hal qilishning ikki qarama-qarshi usulini bayon qiladi. U yoki bu usulni tanlash ota-onalar hukmiga havola qilinadi. Maslahatchining, ota-onalar guruhlari olib boaivchisining asosiy o'mishundan iboratki, muammoni qo'yish, munozarani rivojlantirish va uni hal qilish uchun guruh a'zolari izidan hamma narsani oynaga o'xshab aks ettirishi, takrorlashi va tanlab berishi zarur. Boshqacha so'zlar bilan aytganda, maslahatchining roli, qo'yilgan muammoli vaziyatlarni hal qilish jarayonida ota-onalarni to'g'ri yo'iga solishni tashkil etishdan iborat. Ota-onalarda bola tarbiyasi bo'yicha chuqur bilimga egalikni shakllantirishning psixologik sharoiti bo'lib, bolalar aloqalarini tushunish va empatik muloqot usullarini o'zlashtirish zarurligini ota-onalar anglashi hisoblanadi. Amerikalik psixolog X.Djaynotning fikricha, teng aloqa muloqotning 3 asosiy qoidasiga asoslanadi. Birinchidan, ota-onalar barcha vaziyatlarda boladagi ijobiy o'zgarishni ma'qullashga intilishlari kerak, har qanday holatda ham uni kamsitmaslik, bolada ijobiy Men siymoni qo'llab-quwatlashdan iborat. Ikkinchidan, bola bilan uningqilgan ishi, bu ishningoqibati, vaziyat haqidagaplashish mumkin, bolaning xarakteri, shaxsi haqida gapirmaslik kerak, uning shaxsini salbiy baholashdan qochish kerak. Kattalarning bolalar haqida fikri, bolaning kelajakdagi taqdiriga tashxis qo'yishga, uni oldindan aytib berishga qaratilmasligi kerak. Maqtash va tanbeh berish ham o'sha qoidaga asosan tuzilishi kerak: tayyor baholash o'rniga, qilingan

harakatlarva ular natijasini keng yoritib berish kerak, xulosa chiqarish va baho berishni bolaning o'ziga qo'yib berish kerak. Uchinchidan, aloqa jarayonida kattalar taklif kirituvchi tashabbuskorbo'Iishlari kerak. Bunda harakat usuli to'g'ridan to'g'ri ko'rsatib beriimasligi kerak, balki muammoli vaziyatni hal qilish imkoniyatlarini bola oldiga shunday qo'yish kerakki, bolaning o'zi eng to'g'riroq usulni tanlashni mustaqil amalga oshirsin.

Adabiyotlar ro‘yxati: 1. Karimov I.A. Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. T. 1997. 2. Munavvarov A. K. Pedagogika. T.1996. 3. Mahkamov U. Axloq-odob saboqlari. T. 1994. 4. Nishonaliyev U., Tursunov I. Pedagogika kursi. T. 1996. 5. Pedagogika. O‘quv qullanma. T. 1996. 6. G‘aybullayev N.R. va boshqalar. Pedagogika. Universitetlar uchun dastur. T. 1996. 7. G‘oziyev E. Pedagogik psixologiya asoslari. T. 1997. 8. G‘aybullayev N., Yodgorov R., Mamatqulova R., Toshmurodova K. Pedagogika. T. 2000.

O'xshashlar

Shaxslararo muammolar bo'yicha psixologik maslahat va amaliy tavsiyalar

Kommunikativ va ijtimoiy-perseptiv psixologik maslahat bo'yicha amaliy tavsiyalar

Psixologik maslahat

Psixologik maslahat nima

Psixologik maslahat haqida nizom