Markaziy Osiyoda psixologik ta`limotlarning rivojlanishi - Psixologiya - Referatlar

Markaziy Osiyoda psixologik ta`limotlarning rivojlanishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

38.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Arab iste`losidan keyingi davrda Urta Osiyoda fan, madaniyatning rivojlanishi. 2. Abu Nasr Farobiyning psixologik qarashlari. 3. Al-Xorazmiyning psixologik qarashlari. 4. Abu Ali ibn Sino, Abu Rayxon Beruniyning psixologik qarashlari. 5. Umar Xayyomning psixologik qarashlari.

www.arxiv.uz VII asrning oxirlarida Movaraunnahr xalqlari asta-sekin arab xalifaligi qaramog`iga uta boshlaydi. Islomning har jihatdan mustahkam joriy etilishi esa asosan IX asrning I choragida boshlangan. Shuning uchun ham Movaraunnahr allomalar arab musulmon madaniyati bilan faqat IX asrning boshidan tanisha boshlaganlar. Chunonchi, Muhammad al-Xorazmiy va Axmad al-Fargoniy Bag`dod akademiyasi «Dorul xikma»ga IX asrning 16-20 yillarida kelganlar. Shu vaqtdan boshlab Urta Osiyo fani, falsafasi, adabiyoti va madaniyati tarkibida mustahkam bosqich sifatida, ya`ni urta Osiyo mahalliy madaniyatining yangi bosqichi sifatida shakllana boshlagan edi. Demaq arab malaniyati va islomning urta Osiyo xalqlari madaniyatiga, ruhiyatiga ta`siri xaqida ham xuddi mana shu vaqtdan boshlab gapirish mumkin. Islomning Urta Osiyo xalqlari ruhiyatidagi ilmi, tafakkuri, dunyo» qarashlari roli haqida qisqacha tuxtalamiz. Bu muammoni bir qancha harakterli yo`nalishlari bo`yicha ko`yish mumkin. Bular: Movaraunnahr xalqlarining islomga qadar bo`lgan madaniyati va unga islomning munosabati, bu xalqlar madaniyatiga islomning kirishi, keyin shakllangan islom ruxiyati, madaniyatining o`ziga xos hususiyatlari, maorif, ta`lim, tarbiya, dunyoviy fanlar, iloxiyot, falsafa, adabiyot, ahlokiy-huquqiy hayot va uning islom qoidalari asosida boshqarish, me`morchilik va boshqalardan iborat. Bularning hammasida islom ijobiy rol uynaydi. Busiz u jamiyatda -o`z urnini va ko`p asrlar davomida kishilarning turmushi, ruhiyati va ongiga ta`sirini saqlab kola olmagan bular edi. Islomning tarqalishi xalqlarnnng islomga qadar bo`lgan madaniyati, diniy mafko`rasi, otashparastliq buddiyliq mazdakiyliq moniylik bilan bog`liq bo`lgan dunyokarashlari yo`q qilingan edi. Abu nasr Forobiyning psixologik qarashlari Abu nasr Forobiy yaqin va Urta Sharqda ilg`or ijtimoiy-falsafiy oqimning asoschilaridan biri bo`lib, «SHarq Aristoteli» degan unvonga sazovor bo`lgan mashhur mutafakkir. Forobiy (873-956) dunyoqarashiniig asosi, ya`ni dunyoning to`zilishi haqidagi tushunchasini «panteistik» degan fikr tashkil etadi. Mavjudot «emonatsiya» yordamida yagona boshlangichdan pog`onama-pog`ona vujudga

www.arxiv.uz kelgan, yakkalikdan kuplikka, rang baranglikka borgan. Uning dunyoqarashidagi asosiy maqsadlardan biri ilmiy-falsafiy usulning mustaqilligini nazariy jihatdan asoslab berishga, uning inson tafakkuriga, aqliy bilimiga asoslanganligini isbotlashga intilishdir. Forobiy bilishning ikki shakli, bosqichini - hissiy va hayoliy, aqliy bilishni bir-biridan farqlaydi. U sezgi roliga tuxtalib, besh turga bo`ladi: Forobiy sezgini bilishning manbai deb hisoblagang, uning qarashlari Aristotelning «sezmagan odam hech narsani bilmaydi ham, tushunmaydi ham» degan qarashlariga o`xshab ketadi. Forobiy inson (ruh) jonining bir tandan boshqasiga utib, kuchib yurishi mumkinligini inkor etadi va uni balki tan kabi individual «substatsiyasining birligi» sifatida tushunadi. Uning fikri izchil emas edi. Bunday ikkilanish Aristotelga ham xos bo`lgan. Forobiyning ruhiy jarayonlar, ularning bilish va mantiq tizimi haqidagi ta`limoti urta asrlar falsafasining katta yutug`i edi. Al Xorazmiyning psixologik qarashlari Abu Abdulloh al-Xorazmiy 997 yil vafot etgan. Abu Abdulloh al- Xorazmiyning dunyoqarashining muhim tomonidan, uning keng bilimi, ilmning kup jabxalari masalalarini tushunishga ob`ektiv yondoshishga qaratilgan hususan. Uning tib, odam anatomiyasi va fiziologiyasi sohasidagi bilimi emissiy (Cezgining moddiy asoslarini qidirishga yordam beradi. «SHaxsiy ruh - u miyada bo`lib, undan badan a`zolariga asab orqali tarqaladi» deydi. Urta asr sharq peripatetiklari uchun aql bilimning yana bir manbaidir. Ular aqlni ikki turga - tugma va orttirilgan aqlga ajratishadi. Xorazmiy aqlni odam nafslarining kuchlaridan biri deb hisoblab, yuqorida qayd etilgan uch turta bo`ladi. Umuman olganda, Abu Abdulloh al Xorazmiyning psixologik falsafiy qarashlari o`z davri ilmiy dunyoqarashining rivojiga katta xissa qo`shdi. Abu Ali ibn Sinoning falsafiy-psixologik karashlari Abu Ali ibn Sinoning (980-1037) psixologik falsafiy qarashlari, ilmlar tasnifi, ta`rifi va tarkibi haqidagi fikrlari uning «Tib konunlari» asarida inson

www.arxiv.uz fiziologiyasi va psixologiyasi asosida talqin etiladi. Ibn Sino -sezgini tashqi va nchki sezgilarga ajratadi. Tashqi sezgi insonni tashqi olam bilap bog`laydi, ular 5 ta: ko`rish, eshitish, ta`m - maza bilish, hid va teri sezgisi. Bular insonning ma`lum organlari - teri, ko`z, og`iz, burun va quloq bilan o`zviy bog`liq. Ichki sezgilar - bu umumiy, chunonchi, tashkil etuvchi, ifodalovchi, eslab qoluvchi (xotipa), tasavvur etuvchi sezgilardir. Ibn Sino miyani barcha sezgilardan boruvchi nervlar markazi, umuman inson nerv sistemasining markazi ekanligi haqidagi ta`limotni olg`a suradi. Inson tana va jondan tashkil topadi, miya insonni boshqarib turuvchi markazdir. Ibn Sinoning ilmiy psixologik falsafiy- fikrlari noyob oltin xazina bo`lib hisoblanadi. Abu Rayhon Beruniyning falsafiy-psixologik qarashlari Abu Rayhon Beruniyning (973-1043) fikricha inson hayvondan aql bilan farq qiladi. Lekin insonning hayvondan tubdan farq qiladigan bu xysusiyati qanday bo`lganligini tushuntirganda xudoga murojaat qilib, insonni xudo azaldan shunday yaratgan deydi. Beruniyning ruhiy va moddiy extiyojlarning roli haqidagi fikri usha davr uchun nixoyatda qimmatli fikr edi. U jamiyat yuzaga kelishida kishilarning moddiy ehtiyojlari rolini ko`ra oladi. Beruniyning fikricha, aql, mehnat, erkin tanlash insonning hayotini va ijtimoiy holatini belgilaydi. Inson o`z ehtiyojlarini mehnat tufayli qondiradi deydi. Rudakiyning falsafiy-psixologik qarashlari Rudakiy (IX asrning 50-60 yillari - 941) ruh bilan materiyaning munosabati masalalarida idealistik mavqeda turadi. Ruhni «ota»ga qiyos qiladi, moddiy narsalarni «ona»ga o`xshatadi. Uning fikricha barcha narsalarni yaratuvchi birinchi sabab xudodir. Moddiy narsalarni ham inkor etmaydi. Moddiy narsalar asosida tuproq, olov, suv va havo yotadi. Rudakiy inson aql va idrokini ulug`laydi. Umar Xayyomning falsafiy-psixologik qarashlari Umar Xayyom (1040-1123) bilish nazariyasi uning tabiiy va ilmiy. qarashlari bilan o`zviy bog`langan. Xayyomning materializmi, uning dinga qarshi

www.arxiv.uz ateistik muloxazalari bilan mushtaraq ma`lumki, idealistlar va islom dini peshvolari, shu jumladan G`azzoliy ham zur berib yerdagi xayot ahamiyatini inkor etishga, u dunyo, jannat va do`zax tug`risidagi fikrlarni olga surishga intildilar. Umar Xayyom esa islom dinining nariga dunyo, jonning o`lmasligi jannat va do`zox tug`rigidagi ta`limotlarni rad etdi. VII asrda islomda turli yo`nalishlar paydo bo`ldi. Bulardan mutakallimlar, ularning psixik ta`limotiga ko`ra missiy bilishning ahamiyatini, bilimlarimizning voqelikka muvofiq kelishini inkor etishdir. Ular nimaiki o`zlari uchun nomaxbul bo`lsa (emissiy bilish bilan bog`liq bo`lgan sezgi ma`lumotlari va bilimni inkor etish yordamida), hammasini inkor etadilar va ularga nimaiki tasdiqlash lozim bo`lsa, hamma tasavvur qilish mumkin bo`lgan narsaga yul quyish yordamida hammasiga yul quyish mumkin deb hisoblaydilar. Mutazamiylar ta`limotida muhim masalalardan biri - inson irodasining erkinligi to`g`risidagi masaladir. Inson o`z xatti harakatlarida erkindir. Insonning erkin irodasi haqidagi fikr xudoning «oliy kudrati» to`g`risidagi diniy aqidalarga zid keladi. Ollohning o`z yaratganlariga nisbatan majburiyati bilan almash-tirdilar. Mutazamiylar taqdirning avvaldan belgilab quyilganligi to`g`risidagi ta`limotni - tavakkul ta`limotini inkor etadilar. Sufizm ta`limotida butun odam xudoning mujassamlanishidan boshqa narsa emas. Xudo hamma kurinadigan narsalarda mavjud. Narsalar esa o`z navbatida xudoda mavjud. Dunyo - ruh shaklida butun olamga tarqalgan xudo singari yagonadir. Insoi esa ana shu ruhning bir qismi, ertami kechmi u bilan qushiladi. Bu qushilishga xudoga yaqinlashishning asosiy bosqichi shariat, tariqat, ma`rifat va hakikat olib keladi. Sufizmga ko`ra xudo bilan qushilishning o`zi - eng oliy rohat. Sufizm xudoga aql yordamida ishonish emas, balki unga ichki hissiyot orqali yaqinlashishga katta e`tibor beradi.

O'xshashlar

Nutqni eksperimental psixologik o`rganishning rivojlanishi

Psixologik bilimlarning ruh haqidagi ta’limot asosida rivojlanishi

Psixologik bilimlarning o’rta asrlarda va uyg’onish davrida rivojlanishi

Xalq ta`limi tizimida psixologik xizmat. ta`lim-tarbiya jarayonida psixodiagnostika metodikalaridan foydalinish

Umumiy o`rta ta`lim maktablarida psixologik maslahatning asosiy