Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan olib boriladigan rivojlantiruvchi ishlar muammosi - Psixologiya - Referatlar

Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan olib boriladigan rivojlantiruvchi ishlar muammosi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

161.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan olib boriladigan rivojlantiruvchi ishlar muammosi Reja: 1. Kasbga yo’l: maktab psixologining mahorati 2. «Men tanladim» mashqi 3. Siz kimni tanlashingizni aniqladingiz? 4. «Mening kasbiy obrazim» mashqi 5. Maktab psixologinig kasbiy psixogigenasi. 6. «Mening yaxshi kayfiyatim» mashqi 7. Psixologik kasbda qanday qilib o’z o’rnini topish mumkin 8. Maktab psixologining individual yoki guruhiy ish usulini tanlashi. 9. Sizning individualligingiz» mashqi 10. «Psixologik yosh» testi

www.arxiv.uz Ko’plab tadqiqotlar maktabgacha yoshdagi bolalar juda egiluvchan va tasirga beriluvchan ekanligini tasdiqlaydi. Bu davrda bolalar juda ko’p narsani o’zlashtirishi mumkin ekanligi ko’plab tadqiqotlarda isbotlangan. Ammo bolaning imkoniyatlari cheksiz emas, bola imkoniyatlari yosh va psixofiziologik xususiyatlar bilan chegaralangan. Avvalo shuni unutmaslik kerakki, bola bu davrda intensiv o’sayotgan bo’ladi. Bolalar bilan ishlash dasturi ishlab chiqilar ekan,albatta,biror narsani qilish uchun ular qancha nerv - psixik kuch sarf qilishini ham inobatga olish kerak. Masalan, 3-7 yoshli bolalarga erkin harakatlanish imkoniyati berilsa, u ko’p harakatlar qilishi mumkin. Biroq u aniq harakat bajarishga majbur etilsa, u tez toliqib qoladi. Demak maktabgacha yoshdagi bolalar imkoniyatlaridan samarali foydalanishning muhim sharti ular bilan ishlash choTo’g’ri ida qo’llanayotgan metod va tarbiya shakllarining bolalar psixofiziologik xususiyatlariga mos bo’lishidir. Talim - tarbiya jarayoni asosan didaktik o’yinlar, turli xil amaliy va tasviriy faoliyat shakllarida o’tkazilishi maqsadga muvofiqdir. Bolalar bilan ananaviy maktab darsi shaklida zinhor - bazinhor ishlab bo’lmaydi. Bolalar boTo’g’ri chada talim olishlari uchun talim jarayoni ularning tabiiy rivojlanishi bilan uyTo’g’ri un bo’lishi kerak. Psixolog uning mashTo’g’ri ulotidan maqsad bilim va ko’nikma bilan qurollantirish emas, rivojlantirish ekanini unutmasligi kerak. Psixolog rivojlantiruvchi ishlarining mohiyati shundaki, ular yordamida bolaning turli tuman bilish jarayonlari va shaxsiy xususiyatlari rivojlanishiga ijobiy turtki beriladi, ular takomillashtiriladi. Psixolog ishining natijalari darhol namoyon bo’lmaydi. Shu tufayli ko’pincha tarbiyachi va ota - onalarning hafsalasi pir bo’lib ketadi. Shuning uchun ota - ona va boTo’g’ri cha personaji ongiga shuni etkazish kerakki, psixologning ishi o’qitish emas, balki rivojlantirish. Rivojlanish esa asta-sekin yuz beradi. Shu sababli bolaning rivojlanish jarayoni sezilmay o’tadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan o’tkaziladigan rivojlantiruvchi ishlarning asosiy shakli o’yindir, chunki o’yin ushbu davrdagi etakchi faoliyat

www.arxiv.uz sifatida bolaning psixik rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratadi. Ayni vaqtda bola o’yin davomida yangi bilimlarni egallab boradi. Demak, maktabgacha tarbiya muassasalari va ulardagi muammolarning o’ziga xosligi psixologning ushbu muassasada ishlash choTo’g’ri ida uning o’ziga xos tomonlariga alohida etiborli bo’lishni talab qilinar ekan. Psixolog bu talabni doimo e’tiborga olishi zarur. Kasbga yo’l: maktab psixologining mahorati Siz qanday psixologga borar edingiz? Ko’p kitoblarda maktab psixologi egallashi zarur bo’lgan xislatlar bayon etilgan. Bu barcha xislatlar xarakter, aql, iroda bir kishida mujassamlashsa, hech kimga xos bo’lmagan mavhum ideal hosil bo’ladi. Natijada o’ziga ishonmaslik yuzaga keladi: yo’q, men hech qachon bunday bo’la olmayman. Ichki ishonchsizlik psixologga halaqit beradi: Qandaydir taklif bilan qat’iy chiqishga qo’rqadi, o’zini aybdor his qila boshlaydi. Buning natijasida uning mutaxassis sifatida o’sishi sekinlashadi. «Aqlli kitoblarda yozilganiday emas, balki o’zimizdan - shaxsiy istak, hohish ehtiyojlarimizdan kelib chiqib harakatlanamiz. O’zimizga shunday savol bilan murojat qilamiz: O’zimni qiynagan muammo bo’yicha qanday psixologga borar edim». «Men tanladim» mashqi Sizning oldingizda maktab psixologlari portretlari turibdi. Ular hayotdagidek, xilma xil. Qaysinisini yoqtirishingizni ayting: o’z muammoingiz bo’yicha ularning qaysisiga murojaat qilgan bo’lar edingiz? 1 portret. Maktabda yosh qiz psixolog bo’lib ishlaydi. U ko’zoynak taqadi, aqlli, bilimli, o’ziga ishonadi. U erkin, qat’iy,rasmiy murojat qiladi. Hamma narsani biladi va

www.arxiv.uz qila oladi. O’qituvchilarning savollariga «Bunday qilish kerak, siz bo’lsangiz hammasini noTo’g’ri ri qilasiz?..»- deb javob beradi. 2 portret. Maktab psixologi- 30 yoshlardagi sekin harakat qiladigan yigit. U doim jinsi va uzun svitrda yuradi. Maktabda ko’pchilik bilan gaplashmaydi, o’z xonasida jim o’tirib ishlaydi. Ko’zlari ma’yus, o’ziga tegishli nima haqidadir o’ylaydi. O’qituvchilarning savollariga o’ylanib: «E-e-e, Bilasizmi, bu murakkab muammo»,- deb javob beradi. Uzoq davom etgan suhbatdan so’ng sekin-asta ko’p narsa tushunarli bo’lib boradi. 3 portret. Maktabda sobiq o’qituvchi K.L. psixolog bo’lib ishlay boshladi. U psixologik kurslarni bitirdi. Maktabda psixolog nima ishlar qilishi kerakligini hali aniq bilmaydi. U o’z kuchiga ishonmaydi. Lekin u ochiq ko’ngil, mehribon, hayotiy tajribaga boy. 4 portret. 35 yoshli erkak kishi psixolog bo’lib ishlaydi. Psixologik fakultetni sirtdan tugatib, ikki yil oldin maktabga keldi. Ilgari qaysidir ilmiy tekshirish institutida injener bo’lib ishlagan. Faol muloqatchan, hazilkash maktabga kelgan kunidan boshlab o’rta va yuqori sinf o’quvchilari u bilan do’stlashib olishdi: milliy kurash bo’yicha to’garak tashkil qilishdi, turistik sayohatlarga borishdi. O’qituvchilar hayron: tanaffus va darslardan so’ng psixolog xonasi oldida bolalar gavjum. Nima haqdadir bahslashishadi, musiqa tinglashadi. U hech kimni ataylab chiqarmaydi, o’zi ham qiziqib bahslashadi, ko’pchilik unga intiladi. Siz kimni tanlashingizni aniqladingiz? Bo’sh kvadrat ichiga muammoingiz bo’yicha qaysi psixologga murojaat qilishingiz mumkin bo’lsa, o’sha psixolog portreti nomerini yozing.

www.arxiv.uz Nima uchun aynan shu psixologni tanlaganingizni muhokama qilamiz? Psixologik maslahatdan qoniqish hosil qiladigan sizning rasmiy iltimosingiz nima? Siz maktab psixologidan nima kutasiz? Agar siz maktab psixologi sifatida yosh qizni (1-portret) tanlasangiz qanday, bajarish, qanday harakat qilish, qanday qaror qabul qilish haqida maslahat berishga muhtojsiz. Sizning muammoingizni hal qilib, uni tahlil qilib, sizga yo’l ko’rsatishlarini hohlaysiz. Muammoingizni mustaqil hal qila olmaysiz, bunga etarli kuch va ishonchni his qilmaysiz, xato qilishdan qo’rqasiz. Agar siz 2 - portretda tasvirlangan psixologni tanlasangiz, muammoingizni qanday echishni ko’rsatishlarini emas, uni muhokama qilishni hohlaysiz. Siz muammoli vaziyatning barcha nyuanslarini va qiyinchiliklarni hisobga olgan holda tahlil qilishni hohlaysiz. Sizga qiyinchiliklaringizning obe’ktiv tahlili kerak, qarorni mustaqil qabul qilasiz. Siz 3 portretda tasvirlangan psixologni tanladingiz. Sizga faqat hamdard bo’lishlarini hohlaysiz. Sizni begonalashtirmasdan tinglashlariga umid qilasiz. Faqat tinglab, bosh chayqab qo’yish emas, balki chin ko’ngildan eshitib ruhan tushunib, yordam berishlarini his qilasiz. Siz 4 portretda tasvirlangan psixologni tanladingiz. Sizning muammoingiz o’smir o’To’g’ri lingizni tarbiyalash qiyinchiliklari bilan boTo’g’ri liq. Siz psixolog bilan quyidagilarni maslahatlashmoqchisiz: farzandingiz bilan qanday qilib yaxshi munosabat o’rnatish mumkin, unga qanday qilib ta’sir qilish mumkin? Quyidagi savollarga javob izlaysiz: nima uchun psixolog bolalar bilan kirishib ketgan, ular psixologning fikrini qadrlashadi va unga intilishadi? Nima uchun sizning farzandingiz bilan munosabatingiz «boshi berk ko’chaga» kirib qoldi? Shunday qilib, siz muammoingiz bo’yicha qaysi psixologga murojat qilishni aniqlab oldingiz. Bu erda maktab psixologlarining 4 portretigina tasvirlandi, hayotda ular xarakteri, kasbiy mahorati bo’yicha juda ko’p. Siz qaysi psixologni

www.arxiv.uz maktabga chin dildan qabul qilar va qiyin hayotiy yoki kasbiy vaziyatlarda ishonch bilan murojat qilishingiz mumkinligini o’ylab ko’rish muhim.

www.arxiv.uz «Mening kasbiy obrazim» mashqi Maktab psixologi qanday bo’lishi kerakligi haqida har birimizning shaxsiy tasavvurimiz mavjud. Men sizga o’z tasavvuringiz bilan ishlashni taklif qilaman. Toza qoTo’g’ri oz oling. Maktab psixologi bo’lib ishlash mumkin bo’lgan mutaxassisning ichki va tashqi obrazini tasvirlang. - Yosh va jinsdagi afzalliklarni ko’rsating (sizningcha) - Uning urinishi? Kiyinishi? Maktabda o’qituvchilar, o’quvchilar va ota-onalar bilan o’zini qanday tutadi? -Bu insoning xarakteri qanday - muloqatchan, kamgap, serharakat, o’zini tutib olgan ,qat’iy, yumshoq, prinstipial yoki yon bosuvchi. - ishda qanday kasbiy bilim va ko’nikmalarga ega? Maktabda nima ish qiladi? Birinchi navbatda nima bilan shuTo’g’ri ullanadi? -maktab psixologining yana qaysi shaxsiy va kasbiy xususiyatlarini ta’kidlagan bo’lar edingiz? Maktab psixologining hosil bo’lgan «psixologik portretini» o’qib chiqing. Ichingizda o’zingiz yaratgan psixologga o’xshashga harakat qiling. Sizda hammasi amalga oshadi, chunki o’z professional - psixolog idealingizni o’zingiz yaratdingiz. Siz yaratgan portretda sizning xarakteringiz va tashqi ko’rinishingiz belgilari mavjud. Sizning kasbiy intilishlaringiz va maqsadlaringiz aks etgan. O’z ustingizda tinmay ishlang! Kasbiy mahoratingizni oshirishga yordam beradigan mashqlarni taklif etamiz. «Ular kimni tanlashadi?» mashqi. Sizga maktab amaliyotidan olingan 3 ta misol taklif etiladi. Bu erda maktab psixologiga murojat qilgan insonlarni so’zlari va monologlari keltirilgan. Agar tanlash imkoniyati mavjud bo’lsa, ular yuqorida tavsiflangan qaysi psixologni tanlashardi. Men - Boshlang’ichsinf o’qituvchisiman. Turmush o’rtoTo’g’ri im bilan kelishmovchilik bo’lmaguncha, menda hammasi yaxshi edi. Mening doimo bolalar

www.arxiv.uz haqida qayTo’g’ri urishimni, turmush o’rtoTo’g’ri im yoqtirmasdi. Ba’zan nima qilishni, maktabga borishni ham, uyda qolishni ham, umuman yashashni ham istamayman. Bu ayol qaysi psixologni tanlagan bo’lar edi (psixologik portret nomerini ko’rsating)?______ U nima uchun aynan shu psixologni tanlaganini tushuntirib bering? O’z fikringizni asoslang. «Mening ismim Sarvar 7 «A» sinfda o’qiyman. O’qituvchi meni yomon ko’radi? Men Sardorga o’girildim! Daftarim bilan Ozodani turtdim! Uy vazifalarini bajarmadim! Kundalik daftarimni uyda unutib qoldiribman. Sinfda hamma kundalik daftarini qoldirgan, u faqat mendan so’raydi! Meni doimo ahmoq deb ataydi! Hammasi jonga tegdi! Darsga borgim kelmaydi». Bu yigit o’z hohishiga ko’ra qaysi psixologga boradi? (ixtiyoriy, sinf rahbarining ko’rsatmasini kutmasdan) Sizningcha nima uchun? «Gulmira aqlli qiz! U hamma ishni bajara oladi: toza qilib supuradi, dazmol qiladi, darslarini qiladi. Ota-onasi so’zini ikki qilmaydi. O’qituvchisi bo’lsa, uni yoqtirmaydi! Albatta u-qari qiz, Gulmira bo’lsa juda chiroyli qiz! Unga yomon baholar qo’yadi! Biz hatto turmush o’rtoTo’g’ri im bilan direktorga ham bordik, nafi bo’lmadi. Endi bunday davom etishi mumkin emas. Qizimni boshqa maktabga o’tkazishga qaror qildik! Bu ota-onalar qaysi psixologni tanlaydilar?______

www.arxiv.uz Sizningcha, ular qaysi psixologga maslahat uchun murojat qilishsa foydali bo’lardi?_________ Siz nima uchun shunday deb o’ylaysiz? Fikringizni asoslang Shunday qilib, psixologning o’z kasbidagi mahorati, ishni boshlashda va keyin davom ettirishda eng asosiy muammo hisoblanadi. Psixologning maktabdagi faoliyatining muvaffaqiyati shaxsiy va kasbiy o’zini aniqlashiga boTo’g’ri liq: kasbiy yordamning mahsuldorligi maktabda kasbiy obro’ga ega bo’lishga hamda o’zining maktabga,o’qituvchilarga, bolalarga, ota-onalarga kerakli ekanligini his qilishga boTo’g’ri liq. Amaliy psixologning shaxsiy va kasbiy o’zini aniqlash yillar davomida hayotiy va kasbiy tajribaning to’planishi, o’z imkoniyatlarini sinab ko’rish, ichki etuklik bilan, yutuqlar bilan quvonish, xato va kamchiliklardan o’kinish hissi bilan amalga oshadi. «Psixologiya qirq yoshlilarning kasbi!» - deb bejiz aytishmaydi. Maktab psixologinig kasbiy psixogigenasi . Maktab psixologlari o’z kasblarida ko’pincha insonlar hayotidagi qiyin daqiqalarda ish olib boradilar. Psixologga xavotirlanish, qo’rqish, muammolar, afsuslanish, xatolar, kulfatlar bilan murojat qiladilar. Bularga qanday munosabatda bo’lish kerak? Psixolog bunday vaqtlarda o’zini qanday tutishi kerak, shaxsiy muammolar va mijozlar muammolari ta’siriga berilmaslik, optimist bo’lish, ichki faol tonusni qanday ushlab turish mumkin? Tasavvur qiling: sizning oldingizga o’quvchilardan birining onasi kelib o’zining shaxsiy muammosi - ko’p yillik, baxtsiz, javobsiz sevgisi haqida gapirib berdi. Bu sevgi uning hayotini barbod qilgan. U ko’z yoshlarini to’kar, toshdek

www.arxiv.uz qotib, hayotga befarqlik haqida gapirardi. Sizga ham (Siz psixolog bo’lsangiz-da) ruhan qiyin: yaqin kishingiz uydan ketib qolgan. Bunday vaqtlarda sizning ham yashagingiz kelmaydi, bunday vaqtda yana maslahat berish kerak. Maktabdagi xonaningizda - o’zini o’ldirmoqchi bo’lgan yuqori sinf o’quvchisi, yangi mijoz o’tiribdi. Uning yuzlari ko’kimtir tamakini biridan - keyin birini chekardi, oilasi qizi, o’zi haqida bafurja, batafsil gapirmoqda. U sizning yordam berishingizni juda hohlaydi. Siz bor kuchingiz ila yigit bilan muloqatga kirishasiz. U tinchlanib uyiga ketadi. Siz o’zingizni juda charchagan his qilasiz, shaxsiy tashvishingiz sizga kuchli ta’sir qiladi: uyingizda ko’p oylardan beri tuzalmas kasal ,oTo’g’ri ir darddan o’layotgan otangiz yotibdi. Nima qilish kerak? Boshqa odamlarni qo’llab - quvvatlash uchun qaerdan kuch topish mumkin, agar sizning o’zingiz yordamga muhtoj bo’lsangiz? Aniq ishlab chiqilgan resteptlar bu erda yo’q, bo’lishi ham mumkin emas. Har bir inson, tabiiy har bir psixolog – bu individualliklardir. Bir insonni 30 daqiqalik sovuq dushdagi suv o’ziga keltirishi mumkin, boshqa birovni deraza oldidagi gulning ochilishi o’ziga keltirishi mumkin. Ma’lum bo’lishicha, maktab va amaliy psixologiya kasbiy psixologik himoya vositalarisiz faoliyat ko’rsata olmaydi. Sahnaga chiqayotgan aktyorday, psixolog ham o’z hissiyotlarini ifodalab, yomon o’ynash mumkin emasligini bilishi lozim. Kuchli, har doim yordamga tayyor, kasbiy formada bo’lishi kerak. Bunga qanday erishish mumkin? Tajribali psixologlar o’zlarini qanday tutadilar? Bu savollarga psixologlar har xil javob beradilar. Ishga ketayotib, uyimning eshigini qulflaganimda, fikran o’zimga o’zim shunday deyman: « Mening hamma muammolarim uyda. Ishda men kuchli, faol, yaxshi kayfiyatda bo’lishim kerak» Men uchun eshikni yopish – bu chiziq. Bu chiziq ortida- mening uydagi muammolarim. Oldinda - mening ishim, unda shaxsiy muammolarimga o’rin yo’q. (Ayol psixolog bilan suhbatdan .)

www.arxiv.uz -Men kasalxonaga borayotganimda xalat kiyaman, kalitni cho’ntagimga solaman... Men bu ishlarni bajarganimda, boshqacha bo’lib qolaman. Men xalat kiyib kasalxonaga borayotganimni anglayman. Ikki kishi: kasal va mendan men soTo’g’ri lomroq bo’lishim kerak. Bu mening umuman soTo’g’ri liTo’g’ri imni, menda xafalik, afsuslanish, kasallik alomatlari yo’qligini bildirmaydi. Lekin ma’lum bo’lishicha, unga qiyin, u menga muhtoj. Men mutaxassisman, men soTo’g’ri bo’lishim kerak. Shaxs sifatida ruhan men undan kuchli bo’lishim mumkin kerak. Bo’lmasa, men xalatni kiymasligim kerak, ishga bormasligim kerak. Tushunasizmi? (Psixologiya fanlari doktori B. Bratus.) Psixologning institut, maktab, kasalxonadagi faoliyati - bu ish, kasb. Amaliyotchi psixologlar duch kelgan muammolar umumiydir. Psixologlar kasbiy psixologiya bo’yicha yana nimalar deydilar: - Menda shaxsiy muammo paydo bo’lsa, ishga sho’nTo’g’ri ib ketaman: ko’proq maslahat beraman, treninglar o’tkazaman. Boshqalarga yordam berib, o’z kasalimni unutaman. ( Erkak – psixolog bilan suhbatdan.) -Agar menda murakkab hayotiy vaziyatlar bo’lsa, bo’shashimni va charchoqni sezsam, oTo’g’ri ir hodisalarni maslahat uchun olmayman (m: yaqin kishining o’limi, suistid va boshqalar). Ruhan charchagan vaqtimda bunday oTo’g’ri ir hodisalarni ko’tara olmayman. Boshqa vaqtlarda, men bunday ishlarga kirishaman, menda hammasi yaxshi bo’ladi. Agar men bugun o’zimda etarli kuch topa olmasam, mijozni hamkasbimga kerakli psixologik yordam olish uchun yo’llayman. (Ayol psixolog bilan suhbatdan.) -Psixologlarga ularda mavjud muammolar bo’yicha murojaat qilishlarini kuzatish mumkin. Masalan, 40 yoshli psixolog onasi bilan yashaydi va hissiy onasiga boTo’g’ri liq. Bunday psixologga shaxsiy etuklik va mustaqillik

www.arxiv.uz etishmaydigan mijozlar murojaat qilishadi. Psixolog bunday mijozga maslahat berib, o’zi ham mutaxassis sifatida o’sadi. (Ayol psixolog bilan suhbatdan) «Mening yaxshi kayfiyatim» mashqi Kayfiyatingizni ko’tarish, qo’rqinchli fikrlardan xalos bo’lish, ishga psixologik tayyorlanish uchun nima ishlar qilasiz? Ikkita toza qoTo’g’ri oz oling. Birinchi qoTo’g’ri ozga sizni bo’shashtiradigan, kuchsizlantiradigan, kayfiyatingizni tushiradigan, ishga tayyor emasdek his qiladigan harakatlar, mashTo’g’ri ulotlarni yozing. Hozir qancha yozolsangiz, barchasini yozing. Masalan, siz faqat ikki harakatni yozdingiz. Hayotingizdagi, qiyin harakat ikkitagina bo’lsin. Ikkinchi qoTo’g’ri ozni olib, insonlar bilan muloqatda eng yoqimli bo’ladigan 10 ta holatni yozing. Kim bilan bo’lish sizga juda yoqadi, kim bilan birga bo’lish yaxshi? Kim bilan birga bo’lish qiziq, kim bilan birga bo’lish quvonchli? Siz dam oladigan 10 ta faoliyat turini ham yozib chiqing. Masalan: uy gullarini o’stirasiz, rasm chizasiz, to’qiysiz va hakozo. Quyidagi savollarga javob bering. - Sizga ichki qoniqish hissini beradigan mashTo’g’ri ulot bilan ko’pincha shuTo’g’ri ullanasizmi? - Agar yo’q desangiz, nima uchun? - Sizga yoqimli bo’lgan ichki energiyangizni, hayotiy tonusingizni ko’taradigan mashTo’g’ri ulot bilan shuTo’g’ri ullanishga nima halaqit beradi? O’zingizga xulosa chiqaring, kasbingizda muvaffaqiyatli ishlashga tayyor bo’ladigan, sizni faol kuchli bo’lishingizga yordamlashadigan individual usullaringizni aniqlang. Shuni yodda tutish lozimki, psixologik o’ziga - o’zi yordam berish mahsuldorligi o’zimizga boTo’g’ri liq.

www.arxiv.uz Psixologik kasbda qanday qilib o’z o’rnini topish mumkin Psixologik fakultet talabalari va yosh maktab psixologlariga ko’p muhim savollar berishadi, bu savollarga bir xil javob berish mumkin emas. Psixologiyada individual maslahat berish yoki guruhiy treninglar o’tkazish bilan shuTo’g’ri ullanish yaxshimi? - Ota-onalar o’qituvchilar va o’quvchilar bilan muloqatda yumshoq bo’lgan yaxshimi yoki qat’iy turgan yaxshimi? - Menga ko’proq qaysi psixotexnika To’g’ri ri keladi: «geshtaltterapiyami, psixodrammami yoki tana terapiyasimi? - Qaysi yosh davri bilan shuTo’g’ri ullanganim yaxshi: kichik maktab o’quvchilari, o’smirlar, o’spirinlar. - Qaysi muammoni tanlaganim yaxshi? -O’zim bir necha marta turmushga chiqib, hozir ajrashib, yolTo’g’ri iz yashayotgan bo’lsam, oilaviy juftlarga maslahat bera olamanmi? - O’zimning bolalarim yo’q bo’la turib (bo’lmasa ham kerak), ota- onalarga farzandlar tarbiyasi bo’yicha maslahatlar bera olamanmi? - Agar uyda turmush o’rtoTo’g’ri im bilan doimo urishib, shaxsiy muammolarni To’g’ri ri hal qilishni bilmasdan turib, o’qituvchi va o’quvchilar orasidagi nizolar bo’yicha maslahatlar bera olamanmi? - Sizda uyingizda, ishingizda hammasi joyidami? Hozirgi vaqtda psixologlar kam bo’lganligi uchun maktab psixologi universal mutaxassis bo’lishi va barcha ishlarni bajara olishi kerak. Har bir psixolog o’zining qobiliyatlari va individual psixologik xususiyatlari negizida o’zini kasbiy va shaxsiy aniqlashi, individual tanlash muammosini hal qilishi mumkin. Tabiat va taqdir har bir insonga va har bir psixologga yuz, tana, ovoz, ruh, aql, temperament, xarakter, energiyani sovTo’g’ri a qilganki, ularning barii konkret insonning «rang, tovush, ta’m va hid» ini, uning psixoenergetik atmosferasini tashkil qiladi.

www.arxiv.uz Psixolog foydali va muvaffaqiyatli bo’lishi uchun o’zini «qo’l ostidagi ish quroliday» bilishi kerak. Maktab psixologining individual yoki guruhiy ish usulini tanlashi. Albatta, maktabda ikkala usul bilan ham ishlashga To’g’ri ri keladi, lekin tanlash imkoniyati mavjud bo’lsa, sizning individualligingiz uchun qaysi usul ko’proq mos keladi, siz qaysi usulda kuchli ekanligingizni qanday tushunish mumkin. 30 yoshlardagi maktab psixologi o’qituvchilar va o’quvchilar bilan guruhiy treninglar o’tkazadi. Umuman treninglar muvaffaqiyatli o’tadi, lekin mashTo’g’ri ulotlardan so’ng kuchli charchoq sezadi, kasal bo’lib qoladi. Uning fikricha, o’zini yomon his qilishi ishi bilan boTo’g’ri liq. Nima uchun? Haqiqatdan ham ayol psixologning fikri To’g’ri ri bo’lib, unda hayotiy tonusning pasayib ketishi u ko’p shuTo’g’ri ullanadigan psixologik ish usuli bilan boTo’g’ri liq. Kuzatishlardan ma’lum bo’lishicha, «inson - inson» sohasida ishlaydigan mutaxassislarda, psixologiya ham ana shu fanlar sohasiga kiradi, individual yoki guruhiy ish usuliga layoqat mavjud bo’ladi. Agar siz tabiatan guruhiy ishlarni yoqtirsangiz, charchamasdan a’lo darajada ma’ruzalar o’qiysiz, uzoq davom etadigan seminar va treninglar o’tkazasiz, individual konsultastiyalar bo’lsa, sizda bir muncha qiyin kechadi, ko’p energiya kuch talab qiladi. Agar siz individual ishga layoqatli bo’lsangiz, faoliyatning guruhiy turlarini uncha yoqtirmaysiz. Mijozingiz bilan individual munosabatda bo’lishni afzal ko’rasiz. «Sizning individualligingiz» mashqi «Psixolog - individual» va «psixolog guruhchilar» qanday xususiyatlarga ega degan savolga javob beramiz?» Guruhiy treninglarda muvaffaqiyat qozonasiz, agar siz:

www.arxiv.uz -ochiq, ser harakat inson bo’lsangiz, -nutqingiz yaxshi, o’z fikrlaringizni oson va aniq bayon eta olsangiz, savollarni To’g’ri ri tushunib, ularga tez javob topa olsangiz: -vaziyatni tez va aniq his qilsangiz, tez moslasha olsangiz, tez qaror qabul qila olsangiz: - yuqori energetik kuchga ega bo’lsangiz, auditoriyani qiziqtira olsangiz, artistlik qobiliyatingiz mavjud bo’lsa: -guruh bilan besh kun qatorasiga 8 soatlab ishlay olasiz va bu sizni charchatmaydi, aksincha uning kundan-kunga «yonib», ishlashidan «huzur olasiz». -agar siz o’zingizni sevsangiz, o’zingiz haqingizda bemalol gapirsangiz, har qanday qiyin savolga javob berayotganda ham o’zingizga qat’iy ishonsangiz, bahsga jon deb kirishib, unda har doim engib chiqasiz - agar siz diqqat markazida bo’lishni yoqtirsangiz: - agar siz tashkilotchilik qobiliyatiga ega bo’lsangiz va «odamlarni orqangizdan ergashtira olsangiz» Individual konsultastiyalarni yaxshi o’tkazasiz, agar siz: -xotirjam, muvozanatli inson bo’lsangiz: -sekin, muloyim gapirsangiz: -suhbatdoshingiz kayfiyatidagi arzimas o’zgarishni seza olsangiz, o’zingizni «ikkinchi darajali» deb hisoblab, uning individualligiga moslasha olsangiz: - ishonch qozona oladigan, ochiq ko’ngil, mehribon, «da’volovchi» ko’rinishingiz bo’lsa, - insonlar bilan cuhbatlashganda, yaqinlik hissini yarata olsangiz: - shoshmaysiz, hamdard bo’lib, tinglay va jim tura olasiz. Maktab psixologining individual uslubi Psixolog maktabda o’zini qanday tutishi kerak: qattiq qo’lmi yoki yumshoqmi?

www.arxiv.uz Vaziyatga boTo’g’ri liq ravishda, o’zining va sherigining maqsadiga ko’ra psixolog qattiq qo’l va yumshoq bo’lgan turli uslublarni egallashi lozim. Psixolog tanlash imkoniyatiga ega bo’lganda, o’z individualligidan kelib chiqib, ish tutishi kerak. «O’zingizni tanlang» mashqi Agar siz yumshoq, ko’nikuvchan, uyatchan bo’lsangiz, vaziyat buni talab qilsa-da, qattiq qo’l bo’lishingiz qiyin kechadi. Sizga bu yoqmaydi. Natijada siz ta’sir qilishning kuch ishlatish usulidan foydalanganingiz uchun o’zingizni aybdor hisoblaysiz va ko’p charchaysiz. Sizga o’zini ko’rsatishning To’g’ri ridan To’g’ri ri kuch ishlatish usullari emas, yumshoq, diplomatik, kelishuvchan, «ayyor» uslublari mos keladi. Shuni yodda tutish kerakki, faqat yumshoq uslubni qo’llasangiz, guruh ta’siriga beriluvchanlik «xavfi» paydo bo’ladi. Agar siz To’g’ri ri, kuchli, hukmron inson bo’lsangiz, sizga kuch ishlatish uslubi ko’proq mos keladi. Siz har qanday vaziyatda engib chiqasiz, vaqtida o’zingizni to’xtatishni bilasiz. Birinchidan, siz insonga ta’sir qilib, unga «psixologik zarba» berishingiz mumkin. Ikkinchidan, muloqat bo’yicha kuchli suhbatdoshni uchratsangiz, siz yanada kuchli bo’lishga harakat qilasiz. Shuni ham ta’kidlash joizki, qattiq qo’llik uslubi guruh ishtirokchilarining ijodini pasaytiradi, o’zini ko’rsatish erkinligini pasaytiradi. «Ish texnikasini tanlash haqida» Ish texnikasini tanlash haqidagi savol bir muncha murakkab bo’lib, har qanday psixoterapevtik texnikada o’z uslubini aniqlash mumkin va o’z kasbiy qobiliyatlari, qiziqishlarini ifodalash mumkin. «O’z ish texnikasini tanlash haqida gap ketganda, ikki omilni hisobga olish darkor. Birinchidan: To’g’ri arb psixoterapevtik texnikalari, Vatanimiz

www.arxiv.uz psixopraktikasida endi tarqala boshladi, shuning uchun u yoki bu yo’nalishdagi amaliyotchi psixologlarning yuqori kasbiy mahorati haqida gapirish erta. Ikkinchidan, psixopraktika shunchalik ko’p qirrali va har xilki yosh psixoterapevt mijozning muammolaridan kelib chiqib, har xil texnikalarni birgalikda qo’llaydi. O’z ishida psixoanalizni yoqtiradigan psixologlar va transakt analiz bo’yicha unchalik yaxshi ishlamaydi, psixodrammaga qiziqadiganlar muloqot treningi guruhlarini zo’r bazo’r o’tkazadilar. Urinib ko’rish va xato orqali «o’z texnikasini» topish mumkin. O’zingizni kuchli va bo’sh jihatlaringizni o’rganing, imkoni bo’lsa, psixologik seminarlarga qatnashing, «bu meniki» deb his qiladigan vaqt keldi. Asosan qaysi yoshdagilar bilan ishlash afzal Maktabda asosan qaysi yoshdagilar bilan ishlashni tanlash ham muammo. Maktab psixologi maktabda o’qituvchilar bilan ham, barcha yoshdagi o’quvchilar bilan ham ishlaydi. Lekin kuzatishlardan ma’lum bo’lishicha, ba’zi psixologlar Boshlang’ichsinf o’quvchilari bilan suhbatlashishni yoqtirishadi, boshqa birlari o’spirinlarning «tilini tez topadi», uchinchi birlari yuqori sinflarga kirib «yo’qolib ketadilar», to’rtinchilari o’qituvchilar bilan suhbatlashishni qoyillatadilar. Psixolog o’zining ichki psixologik yoshiga mos bolalar bilan mulokat qilishga intiladi psixologiyada insonnig haqiqiy yoshi (pasport yoshi) farqlanadi. Insondagi bu ikki yosh ko’pincha bir biriga mos kelmaydi. Men 16 yoshman «Ruh haqidagi fanda» yosh hissi tushunchasi meni doim hayron qoldiradi men ko’pincha yoshlikni esdan chiqarib qo’yaman bu savolga javob berish uchun doima buy il nechanchi yil ekanligini so’rayman o’zim Tug’ilsa ilgan yilni eslayman va arifmetik hisoblashlar bilan shuTo’g’ri ullanaman. Sizni yoshingiz nechada?

www.arxiv.uz A. Kronik(35-40 yoshlarda yoshgan) A. Kronik va uning xodimlari 21 dan 44 yoshgacha pasport yoshi bo’lgan 83 yoshli inson bilan maxsus tadqiqot o’tkazdilar. Taxminan 55 % sinaluvchilar o’zlarini yosh deb hisoblaydilar, respondentlarning 20 % o’zlarini katta deb hisobladilar, faqat 25% respondentlar o’z yoshini pasport yoshi bilan bir xil ko’rsatdilar. Sizning psixologik yoshingiz nechada? Uni «psixologik yosh» testi yordamida aniqlashga urinib ko’ring. Ushbu metodika o’z hayotiy potenstialingizni qanchalik to’liq amalga oshirganingizni baholaydi. «Psixologik yosh» testi O’tmish, hozirgi, kelajak, hayotingizni tasavvur qiling. Qaysi yili Tug’ilsa ildingiz?______ Necha yoshgacha yashamoqchisiz?_______ (haqiqiy baho berishga harakat qiling). Jadval yordamida hayotingizdagi har besh yilga baho bering, bunda soTo’g’ri ligingiz: muhim jamoat topshiriqlari, yaqin kishilar, do’stlar bilan muloqat, shaxsiy va kasbiy faoliyat bilan baholanadi. Har besh yil 10 balli sistemada baholanadi: 10 ball- maksimal baho: 1-minimal baho. Esingizda tuting, har besh yil faqat bir baho bilan baholanishi mumkin, unga «+» belgisini qo’yishingiz mumkin, masalan 21- 25 yoshlar orasidagi besh yillik 6 ball bilan baholanadi, deylik. Gorizontal chiziq bo’yicha «21- 25» orasiga hamda vertikal bo’yicha 6 chiziq orasiga «+» belgisini qo’yasiz. Agar siz jadvalni to’ldirgan bo’lsangiz hisoblab chiqing. 1. O’tmish va kelajakdagi besh yilliklar bo’yicha umumiy ballni toping. 2. O’tmishdagi besh yilliklar uchun necha ball qo’yganingizni hisoblang. -Agar siz 30 yoshda bo’lsangiz «1-5» dan to «26-30» gacha bo’lgan besh yilliklarni hisoblash kerak.

www.arxiv.uz -Agar siz 31 yoshda bo’lsangiz «1-5» dan «26-30»gacha bo’lgan 5 yilliklarni oling. «31-35» oraliqdagi 5 yillikdan qo’yganballingizning 1/5 qismini oling. -Agar siz 32 yoshda bo’lsangiz «31-35» orasidagi 5 yillikdan qo’yganballning 2/5 qismini oling va h.z. 3. O’tmishdagi 5 yilliklarda olgan ballingizni barcha besh yilliklarda kelajakdagi ham qo’shgandagi ballga bo’ling. Olingan natija - hayotning ro’yobga chiqish ko’rsatgichi hisoblanadi (uni foizlarda tasavvur qilish qulay). Masalan men 42 yohdaman. O’tmishdagi besh yilliklarga qo’yganball 56.6 ni tashkil qildi, barcha besh yilliklar bo’yicha umumiy ball 108 ga teng. Hayotimning ro’yobga chiqarish ko’rsatkichi 0.524 ga yoki 52.4 foizga teng. Hozirgi vaqtgacha o’z imkoniyatlarimning yarmisidan sal ko’pini ro’yobga chiqaribman. 4 Psixologik yoshni bilish uchun hayotni ro’yobga chiqarish ko’rsatkichiga siz kelajakda yashamoqchi bo’lgan yoshga ko’paytiriladi Hosil bo’lgan son sizning ruhiy yoshingiz hisoblanadi. Masalan: Hayotni ruyobga chiqarish ko’rsatkichi 0.691 ga teng. Inson 80 yoshgacha yashashni rejalashtirgan. Uning pisixologik yoshi 55 ga teng. Albatta, hayotdagi fakt va hodisalar amaliy psixologiyadagi fakt va hodisalar bilan bir chiziq orqali boTo’g’ri lanmagan. Agar sizni psixologik yoshingiz 55 yosh bo’lib, pasport yoshingiz 37 da bo’lsa, sizning tinglovchi va mijozlaringiz 55 yoshlardagi buvilar, ota-onalar va o’qituvchilardir. 55 psixologik yoshda bo’la turib, kichik maktab yoshidagi o’quvchilarga intilishingiz, ularga To’g’ri amxo’rlik qilish va qo’llab quvvatlash ehtiyojini amalga oshirishingiz mumkin. Shu bilan birga yuqori sinf o’quvchilari bilan suhbatga shoshilishingiz ham mumkin, chunki shaxsiy hayotiy tajribangizni ularga uzatishni chin dildan hohlaysiz. 1. jadval. Hayot yo’lini baholash. Hayot Muhim voqealar bilan to’lalik darajasi.

www.arxiv.uz besh yilliklari 2 3 4 5 6 7 8 9 1-5 6-10 11-15 16-20 21-25 26-30 31-35 36-40 41-45 46-50 51-55 56-60 61-65 66-70 71-75 75-80 81-85 86-90 91-95 Sizning o’quvchilar, o’qituvchilar, ota - onalar bilan kasbiy va insoniy munosabatingiz bir xil psixologik yoshga asoslangan teng psixologik (1- sxemaga qarang), yoki «translir» bo’lishi mumkin. (2-sxemaga qarang). 11 psixologik III- sinf o’quvchisi yoshdagi psixolog 1- sxema. Teng psixologik yoshga asoslangan o’quvchi va o’qituvchining teng munosabati.

www.arxiv.uz 55 psixologik yoshga 10 sinf o’quvchisi ega bo’lgan psixolog 2- sxema. Psixologning o’smirga nisbatan «translir» munosabati. yuqori sinf o’quvchisi yoki katta psixologik yoshdagi ota- 11 psixologik ona yoshdagi psixolog 3.sxema. Maktab psixologining manipulyativ uslubi. Ishingizdagi vaziyatlarda tinglovchilaringiz uchun «mijoz» bo’lib qolmaslikka harakat qiling: o’zingizni ko’rsatishga harakat qiling, o’zingizni yuqori baholashga harakat qiling, Kasbiy faoliyatingizda psixomanipulyativ vositalardan foydalanmang

www.arxiv.uz (3- sxemaga qarang). Agar ota-onalar va o’quvchilar bilan ishlaganda 3-sxemadagidek munosabatlarga kirishsangiz, anglangan va anglanmagan muammolaringiz ustida ishlashingiz zarur. Psixolog doimo o’z ruhini «tozalab» turishi kerak, chunki psixologning ruhi-bu uning ish «quroli» hisoblanadi. Qanday muammo bilan shuTo’g’ri ullangan afzal? Psixologlarga maktabda turli muammolar bilan shuTo’g’ri ullanishga To’g’ri ri keladi. Lekin har bir psixologning maktabda sevimli mavzusi yoki muammosi bo’ladi. Uni tanlash ko’p sabablarga boTo’g’ri liq: Amaliy psixologning qiziqishlariga, mutaxassislik bo’yicha o’qilgan kitobga, kasbiy muloqat darajasiga, psixolog ishlaydigan maktab ehtiyojlariga, ma’muriyat, o’qituvchilarning buyurtmasiga boTo’g’ri liq. «O’z muammosini» tanlashning ko’p omillarga boTo’g’ri liqligiga qaramasdan, umumiy qonuniyatlar kuzatiladi. Psixologlar «o’z mavzularini» tanlashda ikki asosiy shartga amal qiladilar. Ko’pincha ular xarakterida va individual - psixologik portretida ortiqcha bo’lgan psixologik fenomenni o’rganishga intiladilar. - To’g’ri ri fikrlaydigan universitet bitiruvchisi tadqiqot predmeti sifatida o’quvchilarning tafakkur faoliyatini tanlaydi (m:, kichik maktab yoshidagi o’quvchilarda iste’dodni shakllantirish, o’smirlarning aqliy faoliyatini faollashtirish va boshqalar). Shu bilan birga ko’pchilik psixologlar shaxsiy individualligini, xarakterini, shaxsini qiziqtiradigan muammolar bilan shuTo’g’ri ullanishga intiladilar. - Bo’sh, ziyoli, ko’ngilchan, qat’iyatsiz o’spirin-maktab psixologi o’z qiziqishlarining predmeti sifatida Boshlang’ichsinf o’quvchilarida irodaviy mexanizmlarni shakllantirishni tanlaydi. Bu nimadan dalolat beradi? Aniq maslahat berish qiyin «o’z muammoingizni» tanlash haqida o’ylang va bir qarorga keling.

www.arxiv.uz

O'xshashlar

Psixolog ishining bolalar muassasalariga ko’ra xususiyatlari

Psixologning kasbiy va shaxsiy sifatlari

Psixologning maktabgacha tarbiya muassasasidagi olib boradigan ishlari

O’qituvchi psixologning mijozi va yaqin hamkori sifatida

Umumiy o`rta ta`lim maktablarida psixologik maslahatning asosiy