Inson ehtiyojlarining tipologiyasi ( Murroyning inson extiyojlari reyestri, maslow, rokeach ) - Psixologiya - Referatlar

Inson ehtiyojlarining tipologiyasi ( Murroyning inson extiyojlari reyestri, maslow, rokeach )

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

58.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Murrayning inson ehtiyojlari reyestri 2. Maslowning taklif etgan ehtiyojlar iyerarxiyasi 3. Rokeach va uni izdoshlarining taklif etgan qadriyatlar reyestri

www.arxiv.uz Farovonlik har bir ehtiyojni qondirish uchun “ne’matlarning” mavjud bo’lishini anglatadi. Tabiiyki, ehtiyojlar reyestrini ishlab chiqish va uni mavjud ne’matlar bilan taqqoslash maqsadga muvofiq bo’lar edi. Bu yerda “ne’mat” so’zi maxsus ahamiyat kasb etadi. Bu yerda ne’mat deganda oddiy jismlar yoki xizmatlar emas, balki sevgi, nufuz va shu kabi mavhum, ijtimoiy yoki psixologik omillar ham tushuniladi. Bunday yondashuv H.Murray , A.Maslow , M.Rokeach hamda Shet , Nyuman va Gross larning eng yangi tadqiqotlarida bayon etilgan. 1. Murrayning inson ehtiyojlari reyestri Murray individning ehtiyojlarini quyidagi to’rt mezonga ko’ra tasniflovchi ancha tartiblangan reyestrini keltiradi: kelib chiqishi fiziologik yoki fiziologik bo’lmagan birlamchi va ikkilamchi ehtiyojlar; obyekti individni o’ziga tortishi yoki uni o’zidan itaruvchi ijobiy va salbiy ehtiyojlar; ehtiyojning haqiqiy yoki xayoldagi xulq-atvorni belgilashiga ko’ra yaqqol va latent ehtiyojlar; individning retrospektiv jarayonlari bilan bog’liqligiga ko’ra anglangan yoki anglanmagan ehtiyojlar. Murray o’z reyeyestrida shu mezonlar asosida ehtiyojlarning 37 xilini keltiradi. Murray ning fikricha, ehtiyojlar barcha kishilarda bir xil, biroq u yoki bu ehtiyojlar turli kishilar uchun shaxsiy va muhit omillarining ta’siriga ko’ra turlicha namoyon bo’lishi mumkin. Ehtiyojlar ichki va tashqi stimullar tomonidan vujudga kelishi va turli paytlarda kuchli yoki kuchsiz bo’lishi mumkin. Ehtiyojlar uch xil holatda bo’ladi: [1] refraktor holat, bunda ehtiyojning uyg’onishiga hech qanday stimul ta’sir qilmaydi; [2] ishontiruchi holat, bunda ehtiyoj passiv bo’lsada, biroq uni qo’zg’atish mumkin; 3) faol holat, bunda organizmning xulq-atvorini shu ehtiyoj belgilaydi ( H.Murray ). Shunday qilib, marketing sohasidagi faoliyat his qilinadigan ehtiyojlarga bevosita ta’sir ko’rsatishi mumkin. 2. Maslowning taklif etgan ehtiyojlar iyerarxiyasi Psixologlar tomonidan inson motivasiyasining bir qator nazariyalari

www.arxiv.uz yaratilgan. Ularning orasida Z.Freyd ning “Motivasiya nazariyasi” va A.Maslou ning “Ehtiyojlar iyerarxiyasi” nazariyalari mashhurdir. Olimlarning fikricha, har qanday motivasiya zamirida ehtiyoj yotadi. Ehtiyoj – bu individ rivojlanishi va faol darajada o’zini namoyon qilishining sharoitlarga bog’liq bo’lgan omilidir. Ehtiyojlarni biologik, fiziologik, psixologik hamda ijtimoiy ko’rinishlarda farqlash mumkin. Z.Freyd ning fikricha, odamlar o’z xulqlarini shakllantiradigan real ruhiy kuchlarni anglamaydilar. Yosh ulg’aygan sayin mayllarning ko’pi to’la yo’qolib ketmaydi, balki ongda saqlanib qoladi. Shu sababli, kishilar o’z motivasiya manbalari jihatidan o’zlariga oxiriga qadar hisobot bermaydilar. Abraham Maslow (1908–1970) – mashhur amerikalik psixolog, psixiatr va gumanistik psixologiya vakili bo’lib, u bu sohada psixotahlil va bexiviorizm yo’nalishlarini bir-biridan namoyishkorona ajratib turuvchi “uchinchi kuch” i atamasini kiritgan olimdir. A.Maslou (A.Maslow) izlanishlari asosida, o’ziga xos, noyob konsepsiyani taklif etgan bo’lib, unga ko’ra insonlar – ehtiyojlar, mayllar va qobiliyatlarning nasliy psixologik tizimiga ega sifatida jamiyat ravnaqi uchun xizmat qiladilar Maslow ning fikricha, sog’lom rivojlanish uchun qobiliyatlarni faoliyatlarda amalga oshirish darkor, zero, psixik buzilishlar ana shu ichki imkoniyatlar tormozlash yoki ro’yobga chiqarmaslik natijasida paydo bo’ladi. Muallif mashhur ehtiyojlar iyerarxiyasi ii sxemasini yaratgan bo’lib, bu unga ko’plab ravishda e’tiroz va e’tiroflarni olib keldi. Unga ko’ra asosiy fiziologik ehtiyojlar (ochlik, chanqoqlik) yuqori ustun hisoblangan ehtiyojlar (o’z-o’zini hurmat qilish va o’zini takomillashtirish)dan oldin qondirilishi kerak. O’zini o’zi ro’yobga chiqarish inson xarakteriga bog’liq holda o’zgarib boraveradi. Maslow nazariyasining tanqidchilari uning fikrlaridagi validlik darajasiga ishonqiramay qaradi. Ularning iii fikricha, tashqi chiroyiga qaramay, Maslow nazariyasi ilmiy asosga ega emas va dalil hamda isbotlar bilan qo’llab- quvvatlanmagan. Maslow ning o’zi bu nazariyani eksperimental tomondan muvaffaqiyatli deya olmasa-da, lekin ko’pchilikning shaxsiy tajribalariga mos

www.arxiv.uz kelganligi hamda ularga hayot mazmunini anglashga yordam berganligini alohida ravishda ta’kidlaydi. U bixevioristlardan birinchilardan bo’lib o’z izlanishlarida ehtiyojlar darajasining murakkabligini va ularni motivasiyaga ta’sirini asoslab beradi. 1940 yilda o’zining motivasiya nazariyasini yarata turib, inson tabiatiga xos bo’lgan ehtiyojlarni beshta asosiy toifaga ajratish mumkinligiga e’tiborni qaratadi. Natijada, Maslow ehtiyojlarning iyerarxik modelini iv yaratadi ( 5.1-chizmaga qarang ) va ularni bir necha guruhga bo’lib tahlil qiladi: fiziologik ehtiyoj. Unga tashnalik, ochlik, dam olish, uy-joy hamda jinsiy aloqaga bo’lgan ehtiyojlar kiradi; xavfsizlik va kelajakka ishonch ehtiyoji. Bu ma’lum bir guruh psixologiyasiga xos bo’lib, o’z ichiga insonlarning bir-birini tushunishi, sevgi va o’zaro ijtimoiy munosabatlarga kirishimliligi, bog’liqligi, qo’llab-quvvatlashi kabi ehtiyojlarni qamrab oladi. Shuning uchun ham Maslow bu ehtiyojlarni o’sish ehtiyojlari sirasiga kiritadi; ijtimoiy ehtiyoj. Shaxs tomonidan o’zining jamiyatdagi mavqeini his qilinishi ehtiyoji; hurmat qilish ehtiyoji. Bunga o’zini o’zi hurmat qilish va tan olish ehtiyojlari kirib, bu ham o’sish ehtiyojiga taalluqlidir; yuksalish ehtiyoji (o’zini ko’rsatish) – bu eng yuqori ehtiyoj pog’onasidir.

www.arxiv.uz Maslowning taklif etgan ehtiyojlar iyerarxiyasi Unda ahamiyatga molik , qadrlanish va rivojlanish shart - sharoitlari hamda insonn 1 ng shaxs sifatida takomillashuvi nazarga olinadi . Muallifning ta’kidlashicha, insonning orzu va ehtiyojlari cheksizdir. Har inson ma’lum marraga yetib kelgach, darhol ikkinchisini mo’ljallay boshlaydi. Natijada, “maqsad – intilish – yetishish” jarayoni qayta-qaytadan takrorlanaveradiBarcha yuqori ehtiyoj ko’rsatgichlari qat’iy iyerarxik tuzilishlar orqali amalga oshadi. Maslow ning fikricha, ehtiyojning yuqori pog’onasi, uning pastki pog’onasi (fiziologik, xavfsizlik va himoya) qondirilgandagina yuzaga chiqadi 3. Rokeach va uni izdoshlarining taklif etgan qadriyatlar reyestri Hurmat qilish ehtiyojlari Ijtimoiy ehtiyojlar Xavfsizlik va kelajakka ishonch ehtiyojlari Fiziologik ehtiyojlar Yuksalish ehtiyojlari 1-jihatda 2-jihatda

www.arxiv.uz Insoniy qadriyatlarni tadqiq qilishda asosiy e’tibor inson erishishga intiladigan eng muhim maqsadlarga qaratiladi. Qadriyatlar insonning ehtiyojlari bilan chambarchas bog’liq bo’lsa-da, nisbatan realroq darajada mavjud bo’ladilar. Ular nafaqat shaxsiy, balki ijtimoiy institusional asl ehtiyojlarning intellektual ro’yobga chiqarilishidir. Boshqacha qilib aytganda, bu bizning o’zimiz istagan va orzu qilgan narsalar haqidagi fikrlashimizdir. Qadriyatlarning ikki xil turi bor: maqsadli (terminal) va vositali (instrumental) qadriyatlar. Terminal (maqsadli yoki pirovard) qadriyatlar – o’zimiz intiladigan maqsadlar va holatlar haqidagi fikrlarimizdir (baxt, donishmandlik va hokazo). Instrumental (vositali yoki bilvosita) qadriyatlar esa terminal qadriyatlarga erishish uchun biz qo’llaydigan xulq-atvor shakllari haqidagi tasavvurlarga taaluqlidir (halol bo’lish yoki o’z zimmasiga majburiyat olish). Qadriyatlar madaniyat vositasida qo’lga kiritiladi, shu sababli biror jamiyatning a’zolari bir xil qadriyatlarni turli darajada qo’lga kiritadilar. Shuning uchun har bir qadriyatning nisbiy ahamiyati turli individlar uchun turlicha bo’ladi, bu farqlardan esa bozorni segmentlarga ajratish mezoni sifatida foydalanish mumkin. Turli qadriyatlarning ahamiyati ham vaqt o’tishi bilan o’zgarishi mumkin. M.Rokich inson erishgan qadriyatlar unchalik ko’p emas, deb hisoblaydi. U o’z tajribalarda o’n sakkiz xil terminal va instrumental qadriyatlarni keltiradi ( M.Rokeach ). So’nggi yillarda ba’zi tadqiqotchilar qadriyatlarning ma’lum darajada baholash mumkin bo’lgan qisqacha ro’yxatini ishlab chiqdilar. Kayle ( Kahle ) terminal qadriyatlarining sakkiztasini ko’rsatib o’tgan: [1] o’z-o’ziga hurmat; [2] xavfsizlik; [3] iliq o’zaro munosabatlar; [4] maqsadga erishganlik hissi; [5] o’z-o’zidan qoniqish; [6] boshqalar tomonidan hurmat; [7] mansublik hissi;

www.arxiv.uz [8] shodlik, lazzat, yoqimli his. Ushbu qadriyatlar iste’molchi xulq-atvorining yoki ijtimoiy o’zgarishlarining turli jihatlari bilan juda yaxshi mos kelishi tajribalarida aniqlangan. Mutaxassis Kayle ning ta’kidlashicha, shodlik yoki lazzatni qadrlaydigan kishilar bir qadah qahvani yoqimli ta’mi uchun ichishni istashi mumkin; maqsadga erishganlik hissini qadrlaydigan kishilar qahvaga ishlab chiqarish unumdorligini oshiradigan kuchsiz stimulyator deb qaraydilar; boshqalar bilan iliq munosabatda bo’lishni qadrlaydigan kishilar esa, ijtimoiy urf-odatga rioya qilgan holda bir piyoladan qahva ichadilar. Bu metodologiya mantiqini quyidagicha izohlash mumkin: insonlar motivasiyasini tushunishdagi dastlabki nuqta ularning nimani qadrlashni, birinchi Tovarni xarid qilish va undan keyingi xaridorlik atvori bosqichlari Tovar tanlovi Atrofdagi shaxslar munosabati Tovar xaridi Xaridorning shaxsiy munosabati Tovar ko’ngildagidek Tovar kutilgan va ko’ngildagidek emas Foydalanish Tovardan bir oz foydalanib turish Tovarni darhol qaytib topshirish Yangi tovar xarid qilish Tovardan voz kechish Ijaraga berish Sotib yuborish Tashlab yuborish

www.arxiv.uz navbatda iste’mol qiymatiga ega bo’lgan qanday ne’matlarni qadrlashini tushunib olishdir. Qadriyatlarning biror jamiyatda qanday o’zgarayotganligini tushunish ijtimoiy o’zgarishlar dinamikasini hisobga oladigan samarali strategiyalarni ishlab chiqishga yordam beradi. Xarid qilish jarayoni uzviy tarzda quyidagi bosqichlardan iborat: qanday talabning qondirilishini belgilash; tovar xususida axborot yig’ish; tovarlar turi bo’yicha varintlarni baholash; xarid qilish to’g’risida qaror qabul qilish; xarid qilingan buyumga munosabat. Xaridor o’zining qaysi turdagi talabini dastlab qondirishi borasidagi bir qarorga kelguncha, u ko’p jihatlarni tahlil qiladi. Ushbu tovarni olish va u ayni shu vaqtda nechog’lik zarur? Bu menga qanday imkoniyatlar yaratadi? Ushbu xarid men uchun o’rinlimi va atrofdagilar unga qanday baho berishlari mumkin? Ushbu tovar sotish bilan shug’ullanayotgan marketing tadqiqotchisi uchun quyidagi savollarga javob topish zarur. Qanday turdagi ehtiyojlar va muammolar xaridorga ta’sir o’tkazadi? Ushbu muammolar qanday vujudga keldi? Qanday qilib xaridor aynan shu tovarni tanlamoqchi? Ko’pgina hollarda xaridorga tovarning to’liq imkoniyatlari, foydalanish xususidagi axborot to’liq yetib bormaydi. Shu sababdan, xaridor va sotuvchi suhbatidan asosiy natija kutiladi. Ushbu suhbat mavzusi – qaysi tovar qanday assortimentida taklif etilgan, uning sifati, narxi xususida axborot to’plash hisoblanadi. So’ngra tovarlar bo’yicha variantlar baholanadi. Baholash mezonlari sifatida moda, texnik imkoniyatlar, pishiqligi, dizayni, kafolat, sotuvdan keyingi xizmat va shu kabilar bo’ladi. Lekin har bir tovar o’ziga xos baholanish ketma-ketligiga ega. Masalan, avtomobillar bo’yicha ularning sinfi, ehtiyot qismlar va tuzatish imkoniyatlari, rangi, narxi bo’yicha axborot albatta zarur. Bu axborotlar xaridorga: tovar markasi, marka-tarzi, manfaat darajasi to’g’risida yetarlicha ko’nikma hosil qilishga va baholashga imkon yaratadi. Bevosita xarid qilish chog’ida ham xaridor o’z tanlovini o’zgartirish mumkin. Bunga unga sotuvchi, oila a’zosi, xamkasbi va qolaversa o’sha vaqtda savdo zalida

www.arxiv.uz bo’lgan o’tkinchi xaridor ta’sir etish mumkin. Xaridorning o’z tanlovini va qarorini o’zgartirishga uning o’z fikrida qat’iy tura olishi, o’z shaxsiyatini qadrlash va boshqa psixologik xususiyatlar ta’sir etadi. Keltirilgan rasmdan ko’rinib turibdiki, tovarning taqdiri xarid qilingandan so’ng to’xtamaydi, u yanada murakkablashib, axborot olish qiyin bo’lgan sharoit, ya’ni iste’moldan bo’ladi. Sotib olingan tovar taqdiri xususida nafaqat marketolog, balki psixolog mutaxassislarning hamkorlikda fikr-mulohaza yuritishlari lozim bo’ladi. Demak, xarid qilingan tovar taqdiri, uni iste’moli qay darajada kechayotganligi, yangidan tovar olish uchun dastlabki salbiy iste’moli sababchi bo’lmaganligini aniqlash, zaruriy hollarda tegishli maslahat berish “marketing” va “psixologiya” sohalari mutaxassislarining muhim vazifalaridan biri hisoblanadi.

i ii iii iv

O'xshashlar

Inson ehtiyojlari psixologiyasi

Inson, uning mohiyati va faoliyati

Xulq atvordagi salbiy og‘ishlar tipologiyasi

Motivatsiya psixodiagnostikasi

Tadbirkorlik faoliyati motivasiyasiga oid ijtimoiy-psixologik nazariyalar va ularning tahlili