Psixologiyaning dastlabki va o’rta asrlarda rivojlanishi - Psixologiya - Referatlar

Psixologiyaning dastlabki va o’rta asrlarda rivojlanishi

Yuklangan vaqt:

20.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

87 KB

Ko'chirib olish

Psixologiyaning dastlabki va o’rta asrlarda rivojlanishi Reja: 1. Idealizm va materializm 2. Qadimgi Xindistonda Vedalar maktabi 3. Xitoyda psixologik fikrlarning paydo bo’lishi 4. Eramizdan avvalgi 5-6 asrlarda psixika xaqidagi tasavvurlar 5. Antik davr mutafakkirlarinnig psixologik qarashlari 6. O’rta asr psixologiyasi

Idealizm (fr. idealisme) – idealizm: falsafaning bosh masalasida – ongning borliqqa munosabati masalasida materializmga qarama-qarshi o’laroq ong, ruh, birlamchi, moddiy dunyo, borliq esa ikkilamchi, ong, sezgi, tasavvur va tushunchalarning mahsulidir deb da’vo qiluvchi g’ayri ilmiy falsafiy oqim. Idealistlar materialistlarga qarama-qarshi o’laroq, psixika tan bilan yashirin yo’sinda birlashgan, inson o’lgach, tanani tashlab «narigi dunyoga», g’oyalar dunyosiga ketib, u yerda abadiy yashaydigan moddiy bo’lmagan qandaydir ilohiy substansiya yoki mohiyatning namoyon bo’lishidir deb tushunadilar. Materializm (lot.materialis– moddiy) materializm falsafasidagi ikki asosiy oqimdan biri, ya’ni idealizmga qarama-qarshi o’laroq, birdan bir ilmiy, tarixan progressiv dunyoqarashdir. Falsafa tafakkurning borliqqa munosabati haqidagi bosh masalasini hal qilishda materializm, dunyo o’z tabiatiga ko’ra moddiydir, materiya, tabiat, borliq, inson ongidan tashqari unga bog’lik bo’lmagan holda mavjuddir, material birlamchi hamda sezgilarning manbaidir, ong esa ikkilamchi, hosila narsadir, dunyoni va uning qonuniyatlarini to’liq bilish mumkin, deb ta’lim beradi. Materializm falsafiy oqim sifatida eramizdan bir qancha asrlar avval qadimgi Xindiston, Xitoy va Gresiyada paydo bo’lgan. Eramizdan avvalgi bir necha ming yillar ilgari Sharqda qadim sivilizasiyalar – Misr, Xindiston Xitoy sivilizasiya tarkib topgan. Ulardagi g’oyalar asosida zamonaviy fanlar rivojlanadi. Miloddan avvalgi bir necha ming yillikning o’rtalarida Hindiston va Xitoyda 2-ming yillikda paydo bo’lgan. «Veda» matnlariga asoslanadi. Vedalarning yakuni sifatida keyinchalik er.av I-ming yillikda Upanishadalar paydo bo’ldi. Ularda ruh muammosi ko’proq etik muammo sifatida shaxsni yetuklikka erishishning nuqtai nazaridan tahlil qilindi va qabul qilingan umumiy g’oyalar, ya’ni ruhning uchib yurishi uning abdiyligi ushbu manbalarda o’z aksini topdi. Shu asosda er.av. 3 asrda jaddizm va buddizm dini ta’limotining mazmuni shakllandi, yo’nalishi ham ruhiy hodisalar-ning tana bilan bo’lgan munosabatiga doir o’z qarashlarini ifoda etdi. Jaddizmda tana ruh erkinligini sababchisi deb ta’riflangan bo’lsa, Buddizmda

umuman ruhni alohida sifatda inkor etdi. Keyinchalik paydo bo’lgan Sanya Vedanta, Yoga, Milansa falsafa maktablari ham ruhni o’rganishga metofizik etik tomondan yondoshdilar. Vedantada Upanishadagi idealistik g’oyalar ilgari surildi. Ularda Ataman va Braxman haqida fikr yuritildi. Bu fikrga ko’ra ruh doim tananing intilishlari va xissiy kechinmalari ortida yashiringan bo’ladi. qat’iy intizom orqali ruh bulardan xolos bo’lib, Adabiy Braxman darajasiga yetadi. Yoga ta’limotida esa haqiqiy yuksaklikka erishish uchun psixik faoliyatga to’sqinlik qilayotgan tomonlarni bartaraf qilish kerak bo’ladi deyiladi. Buning uchun yogalar maxsus 8 olamni: avval tana xarakatlarini (nafas olish gavda harakatlari /keyin psixik aktlar/ diqqat tafakkurini/ boshqarish uslublarni ishlab chiqqan. Yogalar tomonidan ishlab chiqilgan sezgi chegaralarida narsalarni idrok etish, ko’rish gallyusinasiya, idrok illyuziyasi xindlarning psixologik ta’limotida katta o’rin egalladi. Hind adabiyotida qadimdan idrokning 2 xil shakli: noaniq (nirvikalka) va aniq (sarvikalka) farqlangan. Noaniq idrok sensor, narsa hodisaning sezgi a’zosi bilan kontaktga kirishi orqali idrok qilinishi. Vedanta maktabining namoyondlari noaniq hyech qanday individualligi ham, umumiyligi ham bo’lmagan xissiy kechinmalar yigindisidir, deb ta’kidlaydilar. Aniq idrok bo’lingan nutq strukturasida namoyon bo’luvchi idrok bo’lib, buddistlarning ta’kidlashicha, u idrok emas, chunki unga aql ta’sir etadi. Nutq har xil belgilardan tashkil topganligi uchun idrok etilayotgan obrazni xiralashtiradi. Mimansa maktabining tarafdorlari vedantistlarni ham buddistlarni ham, tanqid qilgan holda noaniq idrok 2 belgiga - umumiy va spesifik belgilarga ega ekanligini ta’kidlaydi. Umumiy belgi ko’pchilik individual obyektlarga taalluqli bo’lsa, spesifik idrok faqat berilgan obyektlarga tegishlidir. Noaniq idrok qilinishi mumkin emas, chunki buning uchun uning boshqalaridan ajratishga to’g’ri keladi. Lekin bu obyekt umumiy belgi sifatida ham idrok qilinmaydi, chunki buning uchun u boshqalar bilan birlashtirilishi kerak. Bunga esa faqat nutq hisobida erishish mumkin. Chunki nutq narsalarga xos belgilarni ajratishi ham birlashtirilishi ham mumkin degan xulosaga keldilar. Buni maktab namoyondalari «Reallik» va «Illyuziya» deb atardi. Mimansa maktabining

faylasufi Bxata organ va tashqi obyekt o’rtasidagi munosabat bilan belgilandi. Agar bu munosabat qandaydir sabab bilan buzilsa, idrok illyuzior bo’lib qoladi. Buning sababi sifatida Bxatta: 1) pereferik (sezgi a’zosidagi) va 2) markaziy (manas) qismdagi buzilishni ko’rsatadi. Gallyusinasiya ham xuddi shunday paydo bo’ladi. Tush ko’rish ham gallyusinasiyaning turidir. Psixik hayot davomida o’tish davrlari muammosi g’arbiy yevropa faylasufini ko’proq qiziqtirdi. Hyech kimni xindlar kabi «men» muammosi bunchalik ko’p o’ylantirmagan masalan, lakata ma’lumotida umuman «men» muammosi inkor qilinadi. Ular shunga asoslanadiki, sezgi a’zolarimiz bizga «men» haqida hyech narsani ma’lum qilmaydi. Xulosa chiqarish yo’li bila olingan ma’lumotlar esa noto’g’ri bo’lishi ham mumkin. Qadimgi xitoy tibbiyot manbalari (er. av. 8 asrga oid «Ichki olam haqidagi kitoblar») dan ma’lum bo’lishicha, bosh organ «tana knyazi» bu yuksak bo’lib, hayotiy jarayonlar asosan xavosimon Si elementi bilan bog’liq. Tanadagi boshqa elementlar bilan aralashib, Si fiziologik jarayonlarni va psixik fe’lni bajaradi deb hisoblangan. «Yurak fikrni xarakatlantirgani uchun u fikrimiz asosi jigar esa xissiyotlarimiz asosidir» deb ta’kidlaydi, qadimgi xitoy tabiblari. Tabiblar o’sha davrdayoq temperament haqidagi ma’lumotni yaratdilar. Bu ma’lumotga ko’ra temperament 3 ta element: Xavosimon SI elementi, qon va balg’amning miqdoriga bog’liq bo’ladi. 1. Agar qon ko’p bo’lsa: odam kuchli yo’lbarsdek jasur bo’ladi. 2. Agar SI elementi ko’p bo’lsa: odam maymun kabi beqaror, xarakatchan bo’ladi. 3. Agar shilimshiq ko’p bo’lsa, odam kamxarakat sust bo’ladi. Xuddi Xindistonda bo’lgani kabi er. av. I-ming yillikning o’rtalarida paydo bo’lgan Xitoy falsafasi maktablari o’zining etik yo’nalishi bilan ajralib turadi. Shunday maktabning eng yirigi Lao—Szi asos solgan maktab hisoblangan. Lao-sz ы jahon falsafasining durdonasi bo’lmish o’zining «Dao SZIN» asarida «dao» yo’l, ya’ni baxt saodatga erishishi uchun borishi kerak bo’lgan yo’l haqida yozadi.

Konfusiylikda uning asoschisi Konfusiy birinchi bo’lib irsiy va hayotda orttirilgan narsalar masalasini ko’tarib chiqdi. Uning fikricha odam o’z tabiatiga ko’ra mehribon mavjudot, uni tashqi muhit buzadi. Uning zararli ta’sirini yengish uchun inson yetuklikka erishish kerak. Konfusiyning bunday qarashlari uning izdoshi MESZ Ы davom ettirgan. Lekin Konfusiyda yana bir oqim SYuNZ SZ Ы asos solgan oqim paydo bo’ldi. Unda aksincha odam o’z tabiatiga ko’ra badjahl bo’lib, mehribonlik bu tarbiyaning natijasidir. Axir bunday bo’lmaganda odamni tarbiyalashga hojat qolmas edi-ku! Axir o’zingda bor narsaga, intilib nima qilasan. Inson xarakteri kulol loydan yasagan ko’zaga o’xshaydi deb ta’kidlanadi SYuNZ SZ Ы tomonidan. Xitoydagi materialistik oqimning yirik namoyondasi Van Chun edi. U o’zining mashhur «Tanqidiy mulohazalar» nomli asarida tabiatshunoslik va medisinaning o’sha davrdagi - yutuqlari asosida diniy teologik g’oyalarni tanqid qiladi. Tabiat qonunlari inson ruhiyatini bilishda birdan bir xitoylik mutafakkir FAN ChJEN ham o’z davrida ilgari surdi. U ruhning abadiy emasligi aksincha moddiy tananing funksiyasi bo’lgani uchun ajralmasligi va u bilan birga yo’qolishi o’z traktida yozgan «Tana, – deb yozadi u, – ruhning materiyasi, ruh tananing funksiyasidir. Materiya uchun ruh pichoqdek o’tkirdir, o’tkirlik bu pichoq emas. Pichoq mavjud bo’lmay o’tkirlik bo’lishi mumkin emas. Xuddi shunday ravishda tana o’lib ruh qolishi mumkin emas» – deb ta’kidladi FAN ChJEN. Shu bilan birga u ruh faqat ma’lum tarzda tuzilgan materiyaga xos ekanligini aytib o’tdi. Ma’lumki, er.av. 4-5 asrda ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi jamiyatning tabaqalanishi va quldorlik davlatlarining paydo bo’lishiga olib keldi. Bu davlatlarda ruhning abadiyligini, u tanani tark etib bemalol xarakatlanib yurishi mumkinligini ta’kidlovchi diniy ideologiya hukmron edi. Shu bilan birga bizgacha yetib kelgan manbalarda nafaqat diniy balki tabiiy bilimlarning asoslari ham ta’riflangan. Narsa va hodisalarni teologik, mifologik jihatdan tushuntirishga xarakat qiluvchi tasavvurlar asta-sekin rasionalizasiyaga uchrab yangi tushunchalar bilan almasha boshladi. Xudo xali ham oliy hukmron bo’lib hisoblansa-da, odam hayotiga o’tkaziladigan ta’siri haqidagi qarashlar avvalgidan o’zgarib bordi. Er. av.

4 asr oxiriga oid Misrdan topilgan «Memfis teologiyasining yodgorligi» psixik- faoliyatga berilgan ta’rif fikrimizni tasdiqlaydi. Unga ko’ra bu dunyoning arxitektori Ptax xudosidir. U ko’z, quloq, burun, sezgi a’zolarini yurakka xabar berish uchun yaratgan. Yurak orqali berilgan xabarni til takrorlaydi xalos. Albatta bugungi kun bahosi bilan bunday fikrlar ibtidoiy bo’lib hisoblanadi. Ularda «periferiya - markaz» munosabatida dastlabki elementlari ko’zga tashlandi. Shu tariqa teologik dunyoqarash doirasida ba’zi narsalar haqidagi tasavvurlar o’zgarib boradi. Buning asosiy sababi qadimgi sharq tibbiyotining yutuqlari hisoblanadi Antik davrning psixologik nazariyalari. «Psixologiya fan sifatida ruh xaqidagi ta’limotdan boshlanishi kerak edi. Ruh xaqidagi ta’limot odamzod tomonidan ilgari surilgan birinchi ilmiy gepoteza»dir deb yozadi L.S. V ы gotskiy Anita - ruh xaqidagi qarashlar ibtidoiy jamoa davridayoq mavjud bo’lgan bo’lsada er. av. asrda tabiat va inson xaqidagi tasavvurlar tub burilishga uchrab, antik olamda dastlabki ruh xaqidagi ilmiy farazlar paydo bo’la boshlaydi. Ilmiy psixologiya va undagi barcha muammolarning boshi shu yerdadir. «Qaysi yo’llar bilan bormagin, baribir ruhning chegarasiga borolmaysan» degan Aforizm bilan Efeslik Geroklit /er. av. 530 -470/ individual ruh va koinot birligi g’oyasini ilgari surdi. Unga ko’ra barcha narsa asosida olov yotarkan. Organizmdagi olov uchquni psixologiyadagi - ruhdir. U «olovli va nam» holatda bo’ladi va mast odam qayerga ketayotganini bilmaydi, chunki uning psixikasi namdir» - deb yozadi Geraklit. Uning ta’kidlashicha ruh namini umumiy logos qonunlari bilan belgilanadi. Bu fikr bilan Geraklit barcha psixik xodisalar moddiy dunyo qonunlariga buysunishni ta’kidlamoqchi bo’ldi. Determinizm prinsipini juda sodda ko’rinishda ta’riflamoqchi bo’ldi. Lekin uning g’oyalari psixik hayotni hamma eshiklarni ochishga kalit bo’la olmas edi. Geraklit o’zidan oldin o’tgan milet maktabi, faylasuflari Fales, Anaksimandr, Anasimenlarning ruh bo’linmasligi to’g’risidagi fikrlarini izdoshi. Geraklitdagi ruh uchqunlari keyinchalik Demokrit /er. av. 400 - 370/ning ta’limotida «olovli atomlarga» aylandi. Demokrit va uning ustozi Levkipp /er. av.

500 — 440/ atomik materializm nazariyasini ilgari surdilar. Unga ko’ra barcha narsalar 2 ta asosdan - bo’linmas xarakatchan, sharsimon va yengil atomlardan va bo’shliqlardan paydo bo’ladi. Bu atomning eng harakatchanlari, ya’ni olov atomlari ruhni hosil qiladi. Yana bir grek mutafakkiri Anaksagor /er. av. 500 - 428/ ning barcha narsalar gameomeriy nomli mayda moddalardan tashkil topganligi va ularning aql bilan va ya’ni ruh bilan boshqarilishi to’g’risidagi fikr ham Demokritning atomik qarashlariga o’xshaydi. Sochilib ketishidan iborat fizik qonuni tana uchun ham, taaluqli deb hisoblab Demokrit ruhning abadiyligini inkor etadi. Demokrit ruhning tana harakatining sababi deb biladi. Uning yozishicha ruh og’ir tanaga kirib harakatga keltiradi. Tana o’lgandan keyin esa u fazoda tarqalib ketadi. Biz nafas olganimizda ruhni tashkil etuvchi atomlarni yutib nafas chiqarganda ruhimizni bir qismini tashqariga chiqarib yuboramiz. Shu tariqa ruhimiz doimo yengillashib turadi, deb hisoblaydi Demokrit. Uning fikricha hamma narsaning hatto o’likning ham ruhi ham bor, faqat juda kam. Demokritning bunday fikri panpsixizmga yaqinlashib qoldi. Tanadan tashqari ruh bo’lishi mumkin emas, degan umumiy hukm chiqardi. U nafaqat tana va ruh birligi balki ruhning o’zi tana ekanligini ta’kidlaydi. «Agar ruh tanani harakatlantirsa, demak uning o’zi tana qismi» deb yozadi. Demokrit, Epikur, Lukresiy, kabilar Demokrit ruh xaqidagi tasavvurlarni rivojlanishini davom ettirdilar. Lekin Epikurga ko’ra ruh atomlardan emas, o’zgarmas 4 elementlardan: olov - issiqlik asosi, Bug’ - harakati asosi, shamol - sovish, nomsiz 4-element - ruhning ruhdan iborat. Epikurning nomsiz elementini Lukresiy «A», deb atadi. Shuningdek, Epikurning fikricha faqat sezish xususiyatiga ega narsalardagina ruh bo’ladi. Ruhni qanotli arava izvoshchiga o’xshatish mumkin, Izvoshchi va otlar o’rtasidagi munosabat, tana va ruh o’rtasidagi munosabat kabidir. Platonga ko’ra inson ruhining 3 ta asosi bor: 1. Hayvonlar va o’simliklarga xos aqlsiz asos. U tufayli tirik mavjudot o’zining tana ehtiyojlarini qondirishga harakat qiladi. Ruhning mana shu qismi bilan odam sezadi, ochlik va tashnalikni sezadi. Bu asos inson ruhining katta qismini tashkil etadi. 1. Asosning intilishlariga qarshi chiqadi. 2. Asos azob va qiyinchiliklar asosidir. Bu qism bilan "odamning jahli chiqadi,

g’olib chiqish uchun qiyinchiliklarga tayyor bo’ladi». Platon fikriga ko’ra, doim mana shu asoslar o’rtasida kurash kechib, uning oqibatlari tushlarda namoyon bo’ladi. Platonning tushlarni tushuntirish ko’p jihatdan zamonaviy fikrlardan biri freydizmga o’xshab ketadi. Chunki Platon ham ularning asosida mayllar shu jumladan haqiqiy mayllar yotishini ta’kidlagan. Platon ruh tana o’lgandan keyin ham hayot bo’ladi deb fikr yuritadi. Uning yozishicha: "Agar ruh abadiy bo’lsa, unda ruh haqida nafaqat bu dunyoda balki keyingi uning hayoti xaqida ham qayg’urish kerak. Platon ruh xaqidagi g’oyasining yetakchi qismi xissiyotlardir. Unda Platon birinchi o’rinda odamlar uchun rohatlanish xissi turmasligini aytadi. qoramol, ot va boshqa hayvonlar uchun shundaydir, lekin odam uchun I-o’rin u yoqda tursin, II-o’rinda ham turmaydi, xatto III-o’rindan ham ancha uzoqdadir. Platon o’zining «Fileb» dialogida. Rohatlanish, azoblanish va har ikkisining bo’lmasligi ruhning 3 xil holatidir deb aytib o’tadi. Antik psixologiyaning eng yuqori cho’qqisi Aristotelning ruh xaqidagi mashhur ta’limoti hisoblanadi. Mashhur faylasuf Gegel aytganidek, «biz psixologiyada ega bo’lgan yaxshi narsalar - bu Aristoteldan olgan narsalarimizdir. Aristotel «O dushe» ya’ni «Jon xaqida»» nomli traktida ruh muammosini sistemali o’rganishga bag’ishlangan o’z g’oyalarini yoritib beradi. Shimoliy Gresiya Stariga shahrida tabib oilasida tavallud topgan Aristotel 17 yoshda Platonga shogird bo’lib tushgan. Ammo Platonning qarashlari yo’lidan bormadi. Aristotelga ko’ra, ruh organik tananing shakli. Bu tanani Aristotel quyidagi metafora bilan tushuntirdi, «Agar ko’z alohida tirik mavjudot bo’lsa, ko’rish qobiliyati uning ruhi bo’lar edi. Ko’rish qobiliyatini yo’qotgan ko’z aslida ko’z bo’lmaydi, u faqatgina ko’z degan nomni saqlab qoladi, xolos. Bunday nomni chizilgan yoki biror narsadan yasalgan ko’zga ham berish mumkin. Tiriklik ruhsiz bo’lmaydi. Ruh tanani tirik qiladi. Tananing barcha xususiyatlari o’sish, nafas olish, fikrlash asosida ruh turadi. Boshqacha aytganda tana va boshqa organlar ruh xizmatidagi quroldir. «Tana ruh uchun mavjuddir», deb yozadi. Aristotel ruhni tanadan ajratib bo’lmaydi» degan qat’iy xulosaga keldi. Aristotel barcha ruhning xarakter va xususiyatlarni «entelexiya» degan maxsus tushunchaga birlashtiradi. Ruh xarakat qilmaydi, tana

harakat qiladi, lekin bunday tana ruhlidir. Shu tariqa Aristotel Platonning tana va ruh ajralishi, ruhning qismlarga bo’linishi xaqidagi g’oyasini o’tkir tanqid qildi. Materializm g’oyalari antik psixologiyada anatomiya va medisinadagi yutuqlari bilan mustahkamlab qo’yiladi. Er.av. 6 asrda yashagan tabib va faylasuf Olkmson Krotonskiy fan tarixida birinchi bo’lib, fikrlarning bosh miyada tug’ilishi to’g’risidagi taxminni ilgari surdi». «Medisinaning otasi» Gippokrat /er. av. 460- 377/ Likseon kabi tafakkur va sezgi organi miya ekanini ta’kidlaydi. Uning yozishicha mana shu qism bilan biz fikrlaymiz, yaxshi va yomonni ajratamiz, tanamizning mana shu qismi bilan ko’ramiz. Miya sog’ holatda bo’lgandagina biz sog’ fikrlaymiz». Gippokratning ishlari orasida eng katta shuhrat keltirgani temperament xaqidagi ta’limotdir. Unga ko’ra, inson temperamentini organizmdagi 4 xil suyuqlik: miyadagi shilimshik modda, yurakdagi jigardagi safro, qora taloqdagi qora safroning nisbatini belgilab beradi. qonning ustunligi - sangvinik temperamentiga (lot. - qon), shilimshiq modda ustunligi - flegmatik temperamentiga (grek – shilimshiq modda), safro ustunligi - xolerik temperamentiga (grek - safro, o’t), qora safro ustunligi melanxolik temperamentiga (grek - qora safro, o’t) to’g’ri keladi. I. P. Pavlovning aytishicha, Gippokrat son- sanoksiz variantlar ichida inson xulqini tushuntiruvchi kapital nazariyaga asos soldi. Aleksandriyada ma’lum vaqtgacha o’liklarni yorib o’rganishga ruxsat berilishi Aleksandriyadagi 2 ta yirik tabib olim Gerofil va Erazistrantning yangi kashfiyotlariga sabab bo’ldi. Ptolemeyning shaxsiy tabibi Gerofil birinchi bo’lib, nervlar, paylar va bog’lamlar o’rtasidagi farqni aniqladi, ko’zning tuzilishini batafsil tariflab berdi. Erazistrat bosh miyaning tuzilishini ta’riflab, katta yarim sharlardagi egri va bugriliklarning ko’pligidan odam aqliy jihatdan hayvonlardan ustun turadi degan fikrga keldi. Bu barcha anatomo-fiziologik ma’lumotlarni rimlik tabib Klavdiy Galen /er. av. II asr/ umumlashtirdi va yangilari bilan boyitdi. Uning asarlaridan 17 asrgacha keng foydalanildi. Har xil muskullarga boruvchi nervlarni kesish bilan Galen

xulosaga keldiki, tananing nervsiz birorta qismi yo’q, birorta harakat, birorta hissiyot ularning ishtirokisiz kechmaydi. Eksperimentlar orqali Galen orqa miyaning funksiyalarini ham aniqladi. Agar orqa miyani ko’ndalang kessa, kesilgan joydan pastda joylashgan barcha tana qismlari xarakatchanligi va sezuvchanligini yo’qotadi, degan xulosani olim asoslab berdi. Galen Gippokratning temperament ta’limotini yanada rivojlantirdi. U barcha narsalarning 4 xil xolati – iliq, sovuq, quruq, va nam va 4 xil suyuqlik 13 ta temperamentni keltirib chiqaradi, degan fikrda edi. Shu temperamentlarning bittasi normal bo’lib, 12 tasida normadan chetga chiqish mavjudligini Galen tushuntirmoqchi bo’ldi. Ko’rish idrokini o’rganishga afinalik tabib Aleksandr Vfrodiyskiy /139-211/ katta hissa qo’shdi. Antik mutafakkirlar tomonidan to’plangan ruh haqidagi ta’limot keyinchalik fanning shakllanishi uchun zamin yaratdi. O’rta asr psixologiyasi Platon bilan Aristotel yaratgan ruh haqidagi ta’limot o’rta asrlarda – Sharqda ham, g’arbda ham hukmron bo’lib qoldi. Psixologiyadagi bu oqim keyinchalik (XVIII asrda) metafizik yoki rasionalistik psixologiya deb nom oladi. Bu psixologiya shuning uchun ham metafizik deb ataladiki, uning tekshirish predmeti bo’lgan – ruh, psixik prosesslar – fizik hissiy dunyo chegarasidan ta щ qarida mavjud mohiyat, g’ayri jismoniy bir narsa deb tushuntiriladi; shuning uchun ham rasionalistik deb ataladiki, uning tekshirish metodi tajribadan ajratilgan faqat quruq mulohazadan iborat edi. O’rta asr mutafakkirlarining ruh va ruhiy hayot haqidagi mulohazalari, asosan, ruhning mohiyati haqidagi, uning kuchi, qobiliyatlari va kelib chiqishi haqidagi, uning tana o’lgandan keyingi taqdiri haqidagi, ruhning tanaga bo’lgan munosabati haqidagi masalalarga qaratilgan edi. Ruhning mohiyati haqidagi masala, odatda, Platon va Aristotellarda qanday hal qilingan bo’lsa, huddi shunday hal qilinar edi. Ruh o’z tabiatiga ko’ra barcha

moddiy va jismoniy narsalarga qarama-qarshi qo’yilar edi. Ruh o’z tabiatiga ko’ra alohida qobiliyatlarga egadir, deb fikr yuritilardi. Shuningdek, o’rta asr mutafakkirlari iroda masalasiga ham alohida e’tibor berdilar. Masalan, Avgustin Ipponskiy (353-430 y.) birinchi bo’lib kishining boshqa ruhiy qobiliyatlari orasida irodaning muhim ahamiyatga ega ekanligi haqida fikr yuritgan. Irodaning ustunligi haqida, ayniqsa, Duns Skott (1265-1308 y.) ning ta’limoti juda yaqqoldir. Uning aytishicha, iroda aqldan ham yuqori turadi. Butun o’rta asr tarixi mobaynida, undan keyingi vaqtlarda ham, falsafa va psixologiyada iroda erkinligi haqidagi tortishuv juda katta o’rin egalladi. Bu masala bo’yicha V asrdayoq ikkita oqim – determinizm va indeterminizm paydo bo’lgan. Deterministlar (lat. determinare – belgilamoq) inson irodasi ham, dunyodagi hamma narsalar singari, sababiyat qonuniga bo’ysunadi, binobarin, insonning barcha irodaviy harakatlari ham erkin emas, balki zaruriyat bilan, o’z sabablari bilan belgilanadi, deb ta’lim berdilar. Indeterministlar, aksincha, inson irodasi va uning xatti-harakatlari har qanday sababiyatdan xoli hamda zaruriyatga bog’liq emas, deb ta’lim berdilar. Indeterminizm sof idealistik ta’limot edi. Determinizmda esa idealistik tendensiyalar ifodalangan edi. Umumiy va mavhum tushunchalar haqidagi masala ham iroda erkinligi haqidagi masaladan kam tortishuvlarga sababchi bo’lmaydi. Bunda ikki oqim – realistlar bilan nominalistlar o’rtasida tortishuv ketadi. Realistlar – umumiy tushunchalar («universallilar» o’sha vaqtda shunday deb atashardi) real, obyektiv holda mavjuddir va inson aqlida yakka narsalarga bog’liq bo’lmagan holda aks etadi, deb da’vo qildilar. Shunday qilib, realistlar faqat Platonning narigi dunyo ideya (g’oya)lar dunyosi haqidagi, har bir kishi aqlidagi bu g’oyalarning tug’ma ekanligi haqidagi ta’limotini takrorladilar, xolos. Anzelm Kenterbenskiy (1033-1109 y.) va Shampolik Vilgelm (1121-1170 y.) lar realizmning eng ko’zga qo’ringan vakillari edi.

Nominalistlar (lat. nominale – nom, ot) umumiy tushunchalarni faqat predmetlarning nomlaridir, deb hisoblaydilar. Realistlarga qarama-qarshi o’laroq, nominalistlar faqat individual sifatlarga ega bo’lgan alohida-alohida narsalargina real mavjuddir, deb da’vo qildilar. Umumiy tushunchalar esa faqat biz butun bir klassga kiradigan predmetlarning hammasiga tatbiq qilinadigan so’zlardir. Nominalistlarning ta’limotlarida ba’zi bir o’rta asr mutafakkir-larining materialistik tendensiyalarida ham ifodalangan. Nominalizmning eng ko’zga ko’ringan vakillari I. Rosselin (1050-1125 y.), Duns Skott (1265-1308 y.), Vilyam Okkam (1200-1349 y.)lar edilar. Ayrim psixik prosesslarni tushuntirishda ham ba’zi bir psixologlarda materialistik element va tendensiyalar namoyon bo’ldi. Masalan, O’rta Osiyolik shifokor va faylasuf Ibn Sino (980-1037 y.) va arab mutaffakiri Ibn Rashid (1125- 1198 y.) lar Aristotelga ergashib, «sezuvchi ruhning harakatlanuvchi va jozibador kuchlarini» o’rganish uchun harakat qildilar. Ular sezgilarni keltirib chiqargan qo’zg’ovchilardan farq qilish zarurligi haqidagi masalani qo’yadilar, ong faoliyati bilan fiziologik prosesslar o’rtasida yaqin aloqa va bog’lanishlar o’rnatishga intiladilar. Qadimgi Rossiyada kitob madaniyati boshlanishi bilan (X-XI asrlarda) psixologiya sohasida g’arb va Sharq mutafakkirlarida qanday tarkib topgan bo’lsa, xuddi o’sha holda fikr va bilimlar tarqala boshlaydi. Bu bilimlarning eng muhim manbai Vizantiya mutaffakkirlari Ioann Damaskning (673-777 y.) grek tilidan slavyan tiliga tarjima qilingan «Dialektika» va «haqiqiy imon haqida» degan asarlari edi. I. Damaskin ta’limotiga ko’ra, ruh alohida ilohiy substansiyadir. U so’z, aql- idrok hamda erkin irodaga ega bo’lgan g’ayri jismoniy, oddiy, tirik va abadiy mohiyatdir. Ayni vaqtda ruh inson tanasi bilan birikib bitta mavjudotni tashkil qiladi. Uni insonning o’sish va ko’payish kabi funksiyalaridan ajratish mumkin emas. Ruh tana organlaridan o’z qurollari sifatida foydalanadi va xulq hamda xatti- harakatlarida namoyon bo’ladi.

Ayni vaqtda Damaskin ruh tanaga bog’liq: masalan, u biologik o’sishga va boshqa tashqi sabablarga qarab o’zgaradi deb ta’kidlaydi. Biroq Damaskin ruh va tananing birligini yashirin, qanday birlashganligi sirli bir hodisa va insonning aqli buni bilishda ojizlik qiladi, deb hisoblaydi. Bu fikrlarda Aristotelning ta’siri va hissasi ko’rinib turibdi. Rasionalistik psixologiya fan taraqqiyotidagi bosqichlardan biridir. Hozirgi vaqtda bu psixologiyani bilish tarixiy jihatdan qiziqarli, xolos. Bu psixologiya qandaydir ilmiy yoki amaliy ahamiyatga ega emas. Shu psixologiya negizida ishlab chiqilgan terminologiyanigina undan qolgan meros deb hisoblash mumkin. O’rta asrlarda psixologiya falsafaning bir qismi edi. Falsafaning esa mustaqil ahamiyati yo’q edi: u yoteologiyaning – dinning xizmatkori deb hisoblanardi. Psixologik ta’limotlar ham shulardan kelib chiqqan edi, chunki faqat mulohaza qilish yo’li bilan dinning ba’zi qonun-qoidalarini – ruhning abadiyligi, odamning kelib chiqishi, narigi dunyodagi hayot va hokazolarni asoslash mumkin edi. Binobarin, kapitalizm taraqqiyoti va shu munosobat bilan ilmiy metodlarning kelib chiqishi mukammalashuvi tufayli sxolastik falsafa bilan birga rasionalistik psixologiya ham o’z o’rni va ahamiyatini yo’qotgan. Markaziy Osiyoda psixologik ta’limotlarning rivojlanishi. VII asrning oxirlarida Movaraunnahr xalqlari asta-sekin arab xalifaligi qaramog’iga o’ta boshlaydi. Islomning har jihatdan mustahkam joriy etilishi esa asosan IX asrning I choragida boshlangan. Shuning uchun ham Movaraunnahr allomalari arab musulmon madaniyati bilan faqat IX asrning boshidan tanisha boshlaganlar. Chunonchi, Muhammad al-Xorazmiy va Ahmad al-Farg’oniy Bag’dod akademiyasi «Dorul hikma»ga IX asrning 16-20 yillarida kelganlar. Shu vaqtdan boshlab O’rta Osiyo fani, falsafasi, adabiyoti va madaniyati tarkibida mustahkam bosqich sifatida, ya’ni o’rta Osiyo mahalliy madaniyatining yangi bosqichi sifatida shakllana boshlagan edi. Demak, arab madaniyati va islomning o’rta Osiyo xalqlari madaniyatiga, ruhiyatiga ta’siri haqida ham xuddi mana shu vaqtdan boshlab gapirish mumkin.

Islomning O’rta Osiyo xalqlari ruhiyatidagi ilmi, tafakkuri, dunyoqarashlari roli haqida qisqacha to’xtalamiz. Bu muammoni bir qancha xarakterli yo’nalishlari bo’yicha qo’yish mumkin. Bular: Movaraunnahr xalqlarining islomga qadar bo’lgan madaniyati va unga islomning munosabati, bu xalqlar madaniyatiga islomning kirishi, keyin shakllangan islom ruhiyati, madaniyatining o’ziga xos xususiyatlari, maorif, ta’lim, tarbiya, dunyoviy fanlar, ilohiyot, falsafa, adabiyot, ahloqiy-huquqiy hayot va uning islom qoidalari asosida boshqarish, me’morchilik va boshqalardan iborat. Bularning hammasida islom ijobiy rol o’ynaydi. Busiz u jamiyatda o’z o’rnini va ko’p asrlar davomida kishilarning turmushi, ruhiyati va ongiga ta’sirini saqlab qola olmagan bo’lar edi. Islomning tarqalishi xalqlarning islomga qadar bo’lgan madaniyati, diniy mafkurasi, otashparastlik, buddiylik, mazdakiylik, moniylik bilan bog’liq bo’lgan dunyoqarashlari yo’q qilingan edi. Abu nasr Forobiyning psixologik qarashlari Abu nasr Forobiy Yaqin va O’rta Sharqda ilg’or ijtimoiy-falsafiy oqimning asoschilaridan biri bo’lib, «Sharq Aristoteli» degan unvonga sazovor bo’lgan mashhur mutafakkir. Forobiy (873-950) dunyoqarashining asosi, ya’ni dunyoning tuzilishi haqidagi tushunchasini «panteistik» degan fikr tashkil etadi. Mavjudot «emonasiya» yordamida yagona boshlang’ichdan pog’onama-pog’ona vujudga kelgan, yakkalikdan ko’plikka, rang baranglikka borgan. Uning dunyoqarashidagi asosiy maqsadlardan biri ilmiy-falsafiy usulning mustaqilligini nazariy jihatdan asoslab berishga, uning inson tafakkuriga, aqliy bilimiga asoslanganligini isbotlashga intilishdir. Forobiy bilishning ikki shakli, bosqichini - hissiy va hayoliy, aqliy bilishni bir-biridan farqlaydi. U sezgi roliga to’xtalib, besh turga bo’ladi: Forobiy sezgini bilishning manbai deb hisoblagan, uning qarashlari Aristotelning «sezmagan odam hyech narsani bilmaydi ham, tushunmaydi ham» degan qarashlariga o’xshab ketadi. Forobiy inson (ruh) jonining bir tandan boshqasiga o’tib, ko’chib yurishi mumkinligini inkor etadi va uni balki tan kabi individual «substasiyasining birligi»

sifatida tushunadi. Uning fikri izchil emas edi. Bunday ikkilanish Aristotelga ham xos bo’lgan. Forobiyning ruhiy jarayonlar, ularning bilish va mantiq tizimi haqidagi ta’limoti o’rta asrlar falsafasining katta yutug’i edi. Al Xorazmiyning psixologik qarashlari Abu Abdulloh al Xorazmiy 997 yil vafot etgan. Abu Abdulloh al Xorazmiyning dunyoqarashining muhim tomoni, uning keng bilimi, ilmning ko’p jabhalari masalalarini tushunishga obyektiv yondoshishga qaratilgan. Xususan. Uning tib, odam anatomiyasi va fiziologiyasi sohasidagi bilimi hissiy sezgining moddiy asoslarini qidirishga yordam beradi. «Shaxsiy ruh - u miyada bo’lib, undan badan a’zolariga asab orqali tarqaladi» deydi. O’rta asr sharq peripatetiklari uchun aql bilimning yana bir manbaidir. Ular aqlni ikki turga - tug’ma va orttirilgan aqlga ajratishadi. Xorazmiy aqlni odam nafslarining kuchlaridan biri deb hisoblab, yuqorida qayd etilgan uch turga bo’ladi. Umuman olganda, Abu Abdulloh al Xorazmiyning psixologik falsafiy qarashlari o’z davri ilmiy dunyoqarashining rivojiga katta hissa qo’shgan. Abu Ali ibn Sinoning falsafiy qarashlari Abu Ali ibn Sinoning (980-1037) psixologik falsafiy qarashlari, ilmlar tasnifi, ta’rifi va tarkibi haqidagi fikrlari uning «Tib qonunlari» asarida inson fiziologiyasi va psixologiyasi asosida talqin etiladi. Ibn Sino sezgini tashqi va ichki sezgilarga ajratadi. Tashqi sezgi insonni tashqi olam bilan bog’laydi, ular 5 ta: ko’rish, eshitish, ta’m - maza bilish, hid va teri sezgisi. Bular insonning ma’lum organlari - teri, ko’z, og’iz, burun va quloq bilan uzviy bog’liq. Ichki sezgilar - bu umumiy, chunonchi, tahlil etuvchi, ifodalovchi, eslab qoluvchi (xotira), tasavvur etuvchi sezgilardir. Ibn Sino miyani barcha sezgilardan boruvchi nervlar markazi, umuman inson nerv sistemasining markazi ekanligi haqidagi ta’limotni olg’a surgan. Inson tana va jondan tashkil topadi, miya insonni boshqarib turuvchi markazdir. Ibn Sinoning ilmiy psixologik falsafiy fikrlari noyob oltin xazina bo’lib hisoblanadi.

Abu Rayhon Beruniyning falsafiy qarashlari Abu Rayhon Beruniyning (973-1043) fikricha inson hayvondan aql bilan farq qiladi. Lekin insonning hayvondan tubdan farq qiladigan bu xususiyati qanday bo’lganligini tushuntirganda xudoga murojaat qilib, insonni xudo azaldan shunday yaratgan deydi. Beruniyning ruhiy va moddiy ehtiyojlarning roli haqidagi fikri o’sha davr uchun nihoyatda qimmatli fikr edi. U jamiyat yuzaga kelishida kishilarning moddiy ehtiyojlari rolini ko’ra oladi. Beruniyning fikricha, aql, mehnat, erkin tanlash insonning hayotini va ijtimoiy holatini belgilaydi. Inson o’z ehtiyojlarini mehnat tufayli qondiradi deydi. Rudakiy (IX asrning 50-60 yillari - 941) ruh bilan materiyaning munosabati masalalarida idealistik mavqyeda turadi. Ruhni «ota»ga qiyos qiladi, moddiy narsalarni «ona»ga o’xshatadi. Uning fikricha barcha narsalarni yaratuvchi birinchi sabab xudodir. Moddiy narsalarni ham inkor etmaydi. Moddiy narsalar asosida tuproq, olov, suv va havo yotadi. Rudakiy inson aql va idrokini ulug’laydi. Umar Xayyom (1040-1123) bilish nazariyasi uning tabiiy va ilmiy qarashlari bilan uzviy bog’langan Umar Xayyomning materializmi, uning dinga qarshi ateistik mulohazalari bilan mushtarak. Ma’lumki, idealistlar va islom dini peshvolari, shu jumladan ¢azzoliy ham zo’r berib yerdagi hayot ahamiyatini inkor etishga, u dunyo, jannat va do’zax to’g’risidagi fikrlarni olg’a surishga intildilar. Umar Xayyom esa islom dinining narigi dunyo, jonning o’lmasligi,jannat va do’zax to’g’risidagi ta’limotlarni rad etdi. VIII asrda islomda turli yo’nalishlar paydo bo’ldi. Bulardan mutakallimlar, ularning psixik ta’limotiga ko’ra hissiy bilishning ahamiyatini, bilimlarimizning voqyelikka muvofiq kelishini inkor etishdir. Ular nimaiki o’zlari uchun nomaqbul bo’lsa (hissiy bilish bilan bog’liq bo’lgan sezgi ma’lumotlari va bilimni inkor etish yordamida), hammasini inkor etadilar va ularga nimaiki tasdiqlash lozim bo’lsa, hamma tasavvur qilish mumkin bo’lgan narsaga yo’l qo’yish yordamida hammasiga yo’l qo’yish mumkin deb hisoblaydilar.

Mutazaliylar ta’limotida muhim masalalardan biri - inson irodasining erkinligi to’g’risidagi masaladir. Inson o’z hatti xarakatlarida erkindir. Insonning erkin irodasi haqidagi fikr xudoning «oliy qudrati» to’g’risidagi diniy aqidalarga zid keladi. Ollohning o’z yaratganlariga nisbatan majburiyati bilan almash-tirdilar. Mutazaliylar taqdirning avvaldan belgilab qo’yilganligi to’g’risidagi ta’limotni - tavakkul ta’limotini inkor etadilar. So’fizm ta’limotida butun odam xudoning mujassamlanishidan boshqa narsa emas. Xudo hamma ko’rinadigan narsalarda mavjud. Narsalar esa o’z navbatida xudoda mavjud. Dunyo - ruh shaklida butun olamga tarqalgan xudo singari yagonadir. Inson esa ana shu ruhning bir qismi, ertami kechmi u bilan qo’shiladi. Bu qo’shilish xudoga yaqinlashishning asosiy bosqichi - shariat, taraqqiyot, ma’rifat va haqiqat olib keladi. So’fizmga ko’ra xudo bilan qo’shilishning o’zi - eng oliy rohat. So’fizm xudoga aql yordamida ishonish emas, balki unga ichki hissiyot orqali yaqinlashishga katta e’tibor beradi.

Adabiyotlar: 1. Karimova V. M. «Psixologiya» T.Sharq 2002y. 2. G’oziyev E. G’. «Umumiy psixologiya» 1-2 tom. Toshkent-2002y. 3. Ivanov P.I., Zufarova M. «Umumiy psixologiya» T.: O’zbekiston faylasuflar milliy jamiyati, 2008 yil 4. Xaydarov F.I., Xalilova N.I. «Umumiy psixologiya» T.: Fan va texnologiyalar 2010 yil 5. Davletshin M.G. «Umumiy psixologiya» T.: TDPU 2002 6. Klimov Ye.A «Psixologiya» Spb.: Rech 2000. 7. Shakirova G.M. “Obщaya psixologiya” T.: TGPU 2000. 8. Psychology as the Behaviorist Views it John B. Watson (1913) First published in Psychological Review, 20, 158-177

O'xshashlar

XX Asrlarda psixologiyaning rivojlanishi

XIX-XX Asrlarda xorijda psixologiyaning rivojlanishi

O’zbekistonda psixodiagnostika va eksperimental psixologiyaning rivojlanishi

XVIII-XIX asrlarda psixologiyani rivojlanishi

Psixologiya tarixi faniga kirish