Psixodiagnostika va eksperimental psixologiya tarixi

Yuklangan vaqt:

20.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

89 KB

Ko'chirib olish

Psixodiagnostika va ekspe ri mental psixolog i ya tarixi Reja : 1. Psixodiagnostika va eksperimental psixologiyaning psixologik tadqiqotlar sohasi sifatida shakllanguncha bo‘lgan davrda psixodiagnostikaga oid bilimlar taraqqiyoti. 2. Psixodiagnostikaning psixologik tadqiqotlar mustaqil sohasi sifatida rivojlanish davri. 3. Sobiq ittifoqda psixodiagnostika va ekspemental psixologaya fanining taqdiri

Psixodiagnostika va eksperimental psixologiyaning psixologik tadqiqotlar sohasi sifatida shakllanguncha bo‘lgan davrda psixodiagnostikaga oid bilimlar taraqqiyoti Psixodiagnostikaning rivojlanish tarixi ko’p asrlarga borib taqaladi. Individual psixologik farqlarni aniqlashga mo’ljallangan dastlabki testlar 4000 yil oldin ma`lum bo’lgan. Qadimgi madaniyat tarixini o’rganish bunga yaqqol misol bo’la oladi. Qadimgi Xitoyda Xristos tug`ilishidan 2200 yil oldin shasxning ko’p xususiyatlarini qamrab olgan amaldorlarni tanlash tizimi yaratilgan. Bunda amaldorlarning ko’pgina xislatlariga: jumladan, chiroyli yozuvdan - kundalik xulq- atvorigacha e`tibor berilgan. Platon insonlarni bir-biridan farqlaydigan tug`ma layoqatlarning ahamiyatini yaxshi tushungan. Har uch yilda imperator huzurida olti yo’nalish bo’yicha: musiqa chalish, kamon otish, chavandozlik, yozish, o’qish, marosimlarni bilish kabi sinov mashg`ulotlari amalga oshirib borilgan. Masalan, eramizdan avvalgi VI-V asr qadimgi YUnonistonda Pifagor o’z maktabiga kelganlarni qabul qilishda ularga dastlab qiyin matematik masala bergan masalani echgan odam darhol o’qishga qabul qilingan, masalani echa olmagan odamni esa maxsus zalga olib kirishgan. Bu erda esa sinov qoidasiga binoan bir guruh odamlar uning ustidan kulishni boshlaganlar, agar sinaluvchi o’zini munosib tutib luqma tashlovchilarga o’rinli javob bera olsa u ham maktabga qabul qilingan. Qadimgi Misrda esa ruhoniylikka o’qitilgan odamlarning tarjimai holi, ma`lumoti, suhbatlashishi, ko’nikmasi tekshirilgach u qorong`u er to’ladan bir o’zi o’tishi lozim bo’lgan. XIX asrning birinchi yarmida psixologiyada o’lchash g`oyasi ommalashadi. Bu davrda inson haqidagi empirik psixologik bilimlarni aniqlashda vrachlar katta rol o’ynadilar. Vrach-psixiatrlar Evropa kasalxonalarida ruhiy kasallar va nevrozlarni doimiy kuzatib, o’z kuzatish natijalarini yozib bordilar va bu yozuvlar tahlil qilindi. Bu vaqtda psixodiagnostikaning kuzatish, so’rovnoma, hujjatlarni tahlil qilish metodlari paydo bo’ldi. Bu davrda psixodiagnostika qat`iy bo’lmagan,

ixtiyoriy xarakterga ega bo’lib, bir bemorni bir xil metod yordamida vrachlarning kuzatishlariga asoslangan. Bu davrda psixodiagnostika metodlari sifat xarakteriga ega bo’ldi. Masalan, frantsuz shifokori J.Eskirol aqli zaiflikning har xil shakllarini o’rganib, intellektni o’lchashda nutqning rivojlanishiga e`tibor berish kerak degan xulosaga keldi (E.Segen aqli zaif bolalarni tashxis qilish testini ishlab chiqdi). XIX asrning ikkinchi yarmida psixologiya fani individual farqlarni miqdoriy ifodalash imkoniyatiga ega bo’ladi. Ayniqsa, bunga V.Vundt tomonidan dastlabki eksperimental laboraloriyaning ochilishi va Veber, Fexner ishlari turtki bo’ldi. XX asrning 20-yillarida psixodiagnostika mustaqil fan sifatida rivojlanadi. Bunga quyidagi tarixiy hodisalar asosiy sabab bo’lib 1884 yil Angliyada F.Galton tomonidan antropometrik laboratoriya tashkil etilishi xizmat qiladi. “CHalkash chiziqlar” usuli Talabalar quyida keltirilgan davlatlar va ushbu davlatlardagi psixodiagnostik tekshiruvlarning bir- biriga mosini topishlari kerak bo’ladi. Davlatlarning nomi C h iziqlar Psixodiagnostik tekshiruvlar Qadimgi Misr Bu erda sinov qoidasiga binoan bir guruh odamlar birinchi bosqich sinovidan o’ta olmagan kishilarning ustidan kulishni boshlaganlar, agar sinaluvchi o’zini munosib tutib luqma tashlovchilarga o’rinli javob bera olsa u ham maktabga qabul qilingan. Qadimgi Xitoy Aqli zaiflikning har xil shakllarini o’rganib, intellektni o’lchashda nutqning rivojlanishiga e`tibor qaratilgan. Fransiyada Jangchilik san`ani, kamonbozlik bilan bir qatorda xusnixat ham tekshirilgan. Qadimgi Y u nonistonda Ruhoniylikka o’qitilgan odamlarning tarjimai holi, ma`lumoti, suhbatlashishi, ko’nikmasi tekshirilgach u qorong`u er to’ladan bir o’zi o’tishi lozim bo’lgan Psixodiagnostikaning psixologik tadqiqotlar mustaqil sohasi sifatida rivojlanish davri Psixologik diagnostika fan sifatida XIX asr oxirida eksperimental asosda vujudga keldi. Psixologik diagnostikaning vujudga kelishida F.Galton (1879); J.Cattell (1890); H.Ebbinghaus (1891); A.Binet va V.Henri (1896); A.Binet va

Th.Simon(1905)larning ishlari katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Bu tadqiqotlarda individual farqlarni o‘rganishning yangi statistikaga asoslangan quroli – test ishlatila boshlagan. Psixologiyada ilk bor psixometrik yo‘nalish asoschisi F.Galton testlar yaratgan. Dastlabki test aqlni o‘lchash metodi sifatida qo‘llanildi, keyinchalik esa undan shaxsni, uning reaktsiyalarini o‘rganishda foydalanila boshlandi. Psixodiagnostikada yangi metodlarni ishlab chiqish psixiatrik shifoxonalarning ehtiyojlari tufayli kuchaytirildi. Keyinchalik esa kasb tanlash ishlari bilan bog‘liq psixotexnikaning taraqqiyoti bilan yanada rivojlantirildi. Psixologik diagnostika fan sifatida 1920-yillarda keng shakllana bordi. Shveytsariyalik psixolog va psixiatr H.Rorschach (1921)ning «Psixodiagnostika» asari nashr etilishi bilan psixodiagnostikaga asos solindi. Psixodiagnostika tushunchasi individni o‘rganadigan barcha metodlar majmuini o‘z ichiga oladi. Bu kitob nashr etilishi bilan psixologik diagnostika taraqqiyotida yangi davr boshlandi, u psixometriyadagi shaxsni o‘rganish yangi metodlari bo‘lmish proektiv metodlar bilan bog‘langan edi. Proektiv psixologiya bir butun shaxsni o‘rganish mumkin emas, deb talqin qiluvchi psixometrik nuqtai nazar va bixeviorizmga qarshi e'tiroz bildiruvchi fan sifatida rivojlana boshladi. Galton (1879) Psixologik diagnostikaning vujudga kelishida quyida gi olim lar k atta hissa q o‘ shgan Th . Simon (1905) A . Binet(1905)

$Keyinchalik psixodiagnostikada yangi metodlar yaratilishi bilan birga birlashtirilgan (kombinatsiya qilingan) testlar qo‘llanila boshlandi. Masalan, aqlni o‘rganish metodlari orasida amerikalik psixolog D.Wechsler(1939, 1955)ning subtestlari keng tarqaldi. Yangi proektiv metodlar ham yaratilib, keng foydalanila boshlandi. (Amerikalik psixolog G.Murray(1935, 1943)ning Tematik Appertseptsion Testi (TAT), nemis psixologi S.Rosenswegning frustratsiyaga bo‘lgan reaktsiyani o‘rganish bo‘yicha testi va boshqalar.) Shaxsiy savolnomalar (MMRI, 16 PF) keng tarqaldi. Sobiq ittifoqda psixodiagnostika va eksperimental psixologaya fanining taqdiri Rus psixologiyasida diagnostik metodlardan foydalanish o‘z tarixiga ega. Bu jarayonda shartli ravishda 2 bosqichni ajratish mumkin. Birinchi bosqich o‘tgan asr 20-yillarining boshidan 30 yillar o‘rtasigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bu davrda pedagogika va psixotexnikada test metodlari keng tarqaldi. Bunga bog‘liq ravishda pedalogiya – bola haqidagi fan rivojlana boshlandi. Uning predmeti – bolalar hayotini o‘rganish, irsiyatning rolini, jismoniy va ma'naviy taraqqiyot qonunlarini aniqlash, bolalar psixikasida kasallik ko‘rinishlarini o‘rganishdan iborat (K.N.Kornilov, 1917). Bu davrda psixologik diagnostikaning rivojlanishiga M.S.Bernshteyn, L.S.Vigotskiy, P.P.Blonskiy, S.G.Gellershteyn, N.D.Levitov, G.I.Rossolimo, P.I.Shpilreyn, A.M.Shubert va boshqalar katta hissa qo‘shdilar. Olimlar tomonidan ilgari surilgan qator ilg‘or J . Cattell (1890 ) H . Ebbinghaus \( 1891)$

fikrlar keyinchalik rivojlantirilmadi, chunki 1936 yildan keyin bu sohadagi barcha tadqiqotlar to‘xtatildi va psixodiagnostikaning keyingi rivojlanishiga jiddiy to‘siq Yuzaga keldi. Mashhur rus psixologi L.S.Vigotskiy shaxs psixik taraqqiyoti xususiyatlarini o‘rganishga muhim hissa qo‘shdi. Uning ta'limoti insonga xos bo‘lgan psixik jarayonlar va inson ongining tarixiy rivojlanishiga bag‘ishlandi. Uning fikricha, bolalar psixik taraqqiyoti insoniyat madaniyatini o‘zlashtirishi natijasida ro‘y beradi. Bunda shaxs shakllanishida ta'lim va tarbiya jarayonlari etakchi rol o‘ynaydi. Psixodiagnostikaning rivojlanishidagi ikkinchi bosqich 50 – 60-yillarga to‘g‘ri keladi. Bu davrda aqliy taraqqiyotni o‘rganishga katta e'tibor berildi. Jumladan, A.A.LYublinskaya tadqiqotlarida nutq va uning funktsiyalarining rivojlanish xususiyatlari o‘rganilgan. A.R.Luriya rahbarligida faoliyatni boshqarishda nutqning roli o‘rganildi. A.N.Leont'ev va A.V.Zaporojets rahbarligida asosiy psixik jarayonlarning rivojlanishida faoliyatning roli o‘rganilgan. D.B.Elkonin rahbarligida nutqning rivojlanishi va bog‘cha davrida o‘yinning etakchi faoliyat turi sifatidagi roli aniqlandi. Bu tadqiqotlardan olingan natijalar bolalar uchun ta'lim va tarbiya dasturlarini tuzishda asos bo‘lib xizmat qildi. Rus psixologlari tomonidan ishlab chiqilgan aqliy taraqqiyotni sifatiy tahlil qilish tamoyili qator vazifalarni hal qilishda o‘z mahsuldorligini namoyon qildi va ko‘pgina tadqiqotlarda o‘z aksini topdi (Z.I.Kalmikova, 1975, 1982; G.A.Vardanyan, 1979; L.A.Venger, 1974; K.M.Gurevich, 1980; V.I.Voytko, Yu.Z.Gilbux, 1981; D.B.Elkonin, 1982; V.V.Stolin, A.G.Shmelev, 1987; L.F.Burlachuk, S.M.Morozov, 1989 va boshqalar). Psixologik diagnostikaning kichik amaliy yo‘nalishi u yoki bu hodisalarni bilishga va tavsiflashga qaratilgan. B.G.Ananev (1968) psixologik diagnostikani psixologik tadqiqotlarga qaratilgan yo‘nalish, deb ta'riflaydi, uning maqsadi, psixofiziologik funktsiyalar, jarayonlar va shaxs xususiyatlari rivojlanish darajasini aniqlash, turli qo‘zg‘atuvchilar ta'sir qilganda inson holatini bilish, insonning mehnat qobiliyatini, layoqatini aniqlashdan iborat.

K.K.Platonov (1974) psixologik diagnostikani psixik hodisalarning xossa va xususiyatlarini o‘rganish haqidagi fan, deb hisoblagan. K.N.Gurevich (1974) esa insonlarni psixologik va psixofiziologik belgilari bo‘yicha ajratish va tavsiflash metodlari haqidagi fan deb hisoblaydi. V.V.Stolin va A.G.Shmelev (1984) psixodiagnostikani psixologik diagnoz qo‘yish haqidagi fan deb bilishgan. Diagnoz (tashxis) – sinaluvchining alohida ko‘rsatkich va xarakteristikalarini chuqur tahlil qilish asosida uning xususiyati va holati haqidagi xulosadir. Shu bilan birga psixodiagnostik tadqiqot, eksperimental tadqiqotdan tubdan farq qiladi. Psixodiagnostik tadqiqotda aniq individ, individlar guruhi haqida ma'lumot olinadi, eksperimental tadqiqotda nazariy faraz tekshiriladi. Shuning hisobiga psixodiagnostika maxsus metodik tamoyillarga bo‘ysunadi. Lekin psixologik diagnostikaga turlicha ta'rif berishlariga qaramasdan, uning asosiy tushunchasi «psixologik diagnoz» tushunchasi bo‘lib qoladi. Hayotda biz kasalxonalarda turli kasalliklarga diagnoz (tashxis) qo‘yishlariga o‘rganib qolganmiz. Bunda tashxisning to‘g‘riligi tekshirishning turli klinik metodlaridan foydalanishga bog‘liq bo‘ladi. Qator hollarda bunday diagnostika murakkab apparaturali test metodlaridan foydalangandan keyingina mumkin bo‘ladi. Eksperimental diagnostikada ham tadqiqotchi turli metodlar, apparaturali testlardan foydalanadi. Olingan ma'lumotlar asosida psixolog sinaluvchining xulq-atvori, faoliyati haqida xulosa chiqaradi, ya'ni shaxsga psixologik diagnoz qo‘yadi. Psixologik diagnoz qo‘yishning umumiy sharoitlariga aloqador asosiy mezonlarni ajratib ko‘rsatish mumkin: psixologik diagnoz insonga xos bo‘lgan maxsus hodisa va xususiyatlarni ochib berishi kerak; har qanday diagnoz olingan natijalarni bayon qilish bilan chegaralanmasligi, u yoki bu belgining vujudga kelish sababi, oqibati, keyingi rivojlanishi ham namoyon bo‘lishi kerak.

Psixologik diagnoz tadqiqot sharoitida inson xulq-atvorini xarakterlaydigan material. Sinaluvchining shaxsiy hayot va psixik faoliyati haqida eksperimental tadqiqot yo‘li bilan ma'lumotlar asosida psixologik diagnoz qo‘yiladi. Tadqiqotchi psixik faoliyat natijalari haqida ma'lumot olish uchun turli psixodiagnostik metodlardan foydalanadi (N.A.Menchinskaya, 1966; Z.I.Kalmikova, 1968; S.Ya.Rubinshteyn, 1970; B.V.Zeygarnik, 1976; V.M.Bleyxer, 1976; L.F.Burlachuk, 1979; M.K.Gurevich, 1984 va boshqalar). Sobiqsovetps i xologiyasidadiagnostikmetodlardanfoydalanishnishartliravishda 2 bosqichgaajr a tishmumkin  Birinchi bosqich 20 yillarning boshidan 30 yillarning o’rtasigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Bu davrda pedagogika va psixotexnikada test metodlari keng tarqaldi. Bunga bog`liq ravishda pedalogiya-bola haqidagi fan rivojlana boshladi. Bu davrda psixologik diagnostikaning rivojlanishida M.S.Bernshteyn, L,S.Vigotskiy, P.P.Blonskiy, S.G.Gellershteyn, N.D.Levitov, G.I.Rossolimo, P.I.SHpilreyn, A.M.SHubertvaboshqalarkatta h issaqo’shdilar .  Ikkinchi bosqich 50 – 60-yillarga to‘g‘ri keladi. Bu davrda aqliy taraqqiyotni o‘rganishga katta e'tibor berildi. BudavrdaA.A.LYublinskaya, A.R.Luriya, A.N.Leont'ev, A.V.Zaporojets, Z.I.Kalmikova, ; G.A.Vardanyan, L.A.Venger, K.M.Gurevich, V.I.Voytko, Yu.Z.Gilbux, D.B.Elkonin, V.V.Stolin, A.G.Shmelev, L.F.Burlachuk, S.M.Morozovlar sermahsul ijod qildilar .

Adabiyotlar: 1. Z.T.Nishonova, Z.Qurbonova, Sh.To‘lyaganova, A.Abdiyev Psixolodiagnostika T. Fan va texnologiyalar 2008 2. Z.T.Nishonova Z.Qurbonova, D.S.Qarshiyeva, N.B.Atabayeva Psixodiagnostika va eksperimental psixologiya T. Fan va texnologiyalar 20014 3. V,N.Drujinin, Eksperimentalnaya psixologiya M SpB 2001 4. P.Press, Eksperimentalnaya psixologiya M SpB 2003 5. Mirziyev.SH.M.Tankidiy taxlil kat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik xar bir rahbar faoliyatini kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar maxkamasining 2016-yil yakunlari va 2017- yil istiqbollariga bag‘ishlangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining nutni Halq so‘zi gazetasi 2017-yil 16-yanvar №11 6. Mirziyev.SH.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz ” O‘zbekiston” 2016 7. Mirziyev.SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. ” O‘zbekiston” 2017 8. A.A. Ivin Logika M: 2002 (uchebnoye posobiye ) 9. R. S. Nemov Prakticheskaya psixologiya M 1998 (uchebnoye posobiye )

O'xshashlar

Psixodiagnostika va eksperimental psixologiya faniga kirish

O’zbekistonda psixodiagnostika va eksperimental psixologiyaning rivojlanishi

Psixologiya tarixi faniga kirish

Psixodiagnostik tekshiruvda qo`llanadigan asosiy metodlar haqida umumiy ma’lumot 2

Ilmiy manbalar