Оилада муомала ва мулоқотни ташкил этиш психологияси - Psixologiya - Referatlar

Оилада муомала ва мулоқотни ташкил этиш психологияси

Yuklangan vaqt:

12.08.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

44.3271484375 KB

Ko'chirib olish

Оилада муомала ва мулоқотни ташкил этиш психологияси Режа: 1. Мулоқотнинг шахс учун аҳамияти. 2. Мулоқот турлари, вазифалари. 3. Оилада мулоқот психологияси. 1

Мулоқот одамлар амалга оширадиган фаолиятлар ичида етакчи ўринни эгаллаб, у инсондаги энг муҳим эҳтиёжни — жамиятда яшаш ва ўзини шахс деб ҳисоблаш билан боғлиқ эҳтиёжини қондиради. Шунинг учун ҳам унинг ҳар бир инсон учун аҳамияти каттадир. Мулоқот - одамларнинг биргаликдаги фаолиятлари эҳтиёжларидан келиб чиқадиган турли фаолликлари мобайнида бир-бирлари билан ўзаро муносабатларга киришиш жараёнидир. Яъни, ҳар бир шахснинг жамиятда бажарадиган фаолиятлари (меҳнат, ўқиш, ўйин, ижод қилиш ва бошқалар) ўзаро муносабат ва ўзаро таъсир шаклларини ўз ичига олади. Чунки ҳар қандай иш одамларнинг бир-бирлари билан тил топишишни, бир-бирларига турли хил маълумотларни узатишни, фикрлар алмашинуви каби мураккаб ҳамкорликни талаб қилади. Шунинг учун ҳам ҳар бир шахснинг жамиятда тутган ўрни, ишларининг муваффақияти, обрўси унинг мулоқотга кириша олиш қобилияти билан бевосита боғлиқдир. Бир қарашда осонгина туюлган шахслараро мулоқот аслида жуда мураккаб жараён бўлиб, унга одам ҳаёти мобайнида ўрганиб боради. Мулоқотнинг психологик жиҳатдан мураккаб эканлиги ҳақида Ш.Халилова шундай ёзади: «Мулоқот шунчалик кўп қиррали жараёнки, унга бир вақтнинг ўзида қуйидагилар киради: а) индивидларнинг ўзаро таъсир жараёни; б) индивидлар ўртасидаги ахборот алмашинуви жараёни; в) бир шахснинг бошқа шахсга муносабати жараёни; г) бир кишининг бошқаларга таъсир кўрсатиш жараёни; д) бир-бирларига ҳамдардлик билдириш имконияти; е) шахсларнинг бир-бирларини тушуниши жараёни». Ҳар қандай мулоқотнинг энг элементар функцияси - суҳбатдошларнинг ўзаро бир - бирини тушунишларини таъминлашдир. Бу ўзбекларда самимий салом - алик, очиқ юз билан кутиб олишдан бошланади. Ўзбек халқининг энг нодир ва буюк ҳислатларидан бири ҳам шуки, уйига биров кириб келса, 2

албатта очиқ юз билан кутиб олади, кўришади, сўрашади, хол - аҳвол сўрайди. Шуниси характерлики, таъзияга борган чоғда ҳам ана шундай самимиятли қабулни ҳис қиламиз. Унинг иккинчи муҳим функцияси ижтимоий тажрибага асос солишдир. Одам боласи фақат одамлар даврасида ижтимоийлашади, ўзига зарур инсоний хусусиятларни шакллантиради. Одам боласининг йиртқич ҳайвонлар томонидан ўғриланиб кетилиши, сўнг маълум муддатдан кейин яна одамлар орасида пайдо бўлиши фактлари шуни кўрсатганки, «мауглилар» биологик мавжудот сифатида ривожланаверади, лекин ижтимоийлашувда ортда қолиб кетади. Бундан ташқари, бундай холат боладаги билиш қобилиятларини ҳам чеклаши кўплаб психологик экспериментларда ўз исботини топди. Мулоқотнинг яна бир муҳим вазифаси - у одамни у ёки бу фаолиятга ҳозирлайди, руҳлантиради. Одамлар гуруҳидан узоқлашган, улар назаридан қолган одамнинг қўли ишга ҳам бормайди, борса ҳам жамиятга эмас, балки фақат ўзигагина манфаат келтирадиган ишларни қилиши мумкин. Масалан, кўплаб тадқиқотларда изоляция, яъни одамни ёлғизлатиб қўйишнинг унинг руҳиятига таъсири ўрганилган. Масалан, узоқ вақт термокамерада бўлган одамда идрок, тафаккур, хотира, ҳиссий холатларнинг бузилиши қайд этилган. Лекин атайлаб эмас, тақдир тақозоси билан ёлғизликка маҳкум этилган одамларнинг мақсадли фаолиятлар билан ўзларини банд этишлари у қадар катта салбий ўзгаришларга олиб келмаслигини ҳам олимлар ўрганишган. Лекин барибир ҳар қандай ёлғизлик ва мулоқотнинг етишмаслиги одамда мувозанатсизлик, ҳиссиётга берилувчанлик, хадиксираш, хавотирланиш, ўзига ишончсизлик, қайғу, ташвиш ҳисларини келтириб чиқаради. Шуниси қизиқки, ёлғизликка маҳкум бўлганлар маълум вақт ўтгач овоз чиқариб, гапира бошлашаркан. Бу аввал бирор кўрган ёки ҳис қилаётган нарсаси хусусидаги гаплар бўлса, кейинчалик нимагадир қараб гапиравериш эҳтиёжи пайдо бўлар экан. Масалан, бир М.Сифр деган олим илмий мақсадларини амалга ошириш учун 63 кун ғор ичида яшаган экан. 3

Унинг кейинчалик ёзишича, бир неча кун ўтгач, у турган ерда бир ўргимчакни ушлаб олади ва у билан диалог бошланади. «Биз, деб ёзади у шу ҳаётсиз ғор ичидаги танҳо тирик мавжудотлар эдик. Мен ўргимчак билан гаплаша бошладим, унинг тақдири учун қайғура бошладим...» Шахснинг мулоқотга бўлган эҳтиёжининг тўла қондирилиши унинг иш фаолиятига ҳам таъсир кўрсатади. Одамлар, уларнинг борлиги, шу муҳитда ўзаро гаплашиш имкониятининг мавжудлиги факти кўпинча одамни ишлаш қобилиятини ҳам ошираркан, айниқса, гаплашиб ўтириб қилинадиган ишлар, биргаликда ёнма - ён туриб бажариладиган операцияларда одамлар ўз олдида турган ҳамкасбига қараб кўпроқ, тезроқ ишлашга куч ва қўшимча ирода топади. Тўғри, бу ҳамкорликда ўша ёнидаги одам унга ёқса, улар ўртасида ўзаро симпатия ҳисси бўлса, унда одам ишга «байрамга келгандай» келадиган бўлиб қолади. Шунинг учун ҳам америкалик социолог ҳамда психолог Жон Морено асримиз бошидаёқ ана шу омилнинг самара дорликка бевосита таъсирини ўрганиб, социометрик технологияни, яъни сўровнома асосида бир - бирини ёқтирган ва бир - бирини инкор қилувчиларни аниқлаган ва социометрия методикасига асос солган эди. Шундай қилиб, мулоқот одамларнинг жамиятда ўзаро ҳамкорликдаги фаолиятларининг ички психологик механизмини ташкил этади. Қолаверса, ҳозирги янги демократик муносабатлар шароитида турли ишлаб чиқариш қарорларини якка тартибда эмас, балки коллегиал - биргаликда чиқариш эҳтиёжи пайдо бўлганлигини ҳисобга олсак, одамларнинг муомала маданияти ва мулоқот техникаси меҳнат унумдорлиги хамда самарадорликнинг муҳим омилларидандир. Мулоқот жараёни ўзига хос равишда мураккаб бўлиб, бунда уч хил босқич мавжуд. Дастлабки босқич — одамнинг ўз-ўзи билан мулоқотидир. Т.Шибутани “Ижтимоий психология" дарслигида: «Агар одам озгина бўлса ҳам ўзини англаса, демак, у ўз-ўзига кўрсатмалар бера олади»— деб тўғри ёзган эди. Одамнинг ўз-ўзи билан мулоқоти аслида унинг бошқалар билан 4

мулоқотининг ҳарактерини ва ҳажмини белгилайди. Агар одам ўз-ўзи билан мулоқот қилишни одат қилиб олиб, доимо жамиятдан ўзини четга тортиб, тортиниб юрса, демак у бошқалар билан суҳбатлашишда, тил топишишда жиддий қийинчиликларни бошдан кечиради, дейиш мумкин. Демак бошқалар билан мулоқот— мулоқотнинг иккинчи босқичидир. А. Н. Леонтьев ўзининг “Психика тараққиётидан очерклар" китобида мулоқотнинг учинчи шакли—авлодлар ўртасидаги мулоқотнинг аҳамияти тўғрисида шундай деб ёзади: «Агар барча катта авлод ўлиб кетганида, инсоният тури йўқ бўлиб кетмасди, лекин жамиятнинг тараққиёти анча орқага сурилибгина эмас, балки йўқолиб ҳам кетиши мумкин эди». Ҳақиқатан ҳам, авлодлараро мулоқотнинг борлиги туфайли ҳар бир жамиятнинг ўз маданияти, маданий бойликлари, қадриятлари мавжуд бўладики, бунинг аҳамиятини тушунган инсониятнинг энг илғор вакиллари уни доимо кейинги авлодлар учун сақлаб келадилар ҳамда таълим, тарбия ва кундалик мулоқот жараёнида уни авлоддан-авлодга узатадилар. Буни бевосита уч авлод яшайдиган оилалар мисолида кўриш мумкин. Бундай оилаларда фарзандлар серсалом, хушмуомала ва андишали бўлиб вояга етишлари кузатилган. Чунки бобо-буви, ота-она тарбиясини олган тўлиқ оилада вояга етаётган фарзанд юксак муомала маданияти муҳитида улғаяди. Мулоқотнинг ҳаётимиздаги шакл ва кўринишларига келсак, унинг ҳар бир шахснинг ҳаётий вазиятларга мос келадиган, ўша вазиятлардан келиб чиқадиган кўринишлари ва турлари ҳақида гапириш мумкин. Лекин умумий ҳолда ҳар қандай мулоқот ё расмий ёки норасмий тусда бўлади. Агар расмий мулоқот одамларнинг жамиятда бажарадиган расмий вазифалари ва хулқ- атвор нормаларидан келиб чиқса, масалан, раҳбарнинг ўз қўл остида ишлаётган ходимлар билан мулоқоти, профессорнинг талаба билан мулоқоти ва ҳоказо, норасмий мулоқот — бу одамнинг шахсий муносабатларига таянади ва унинг мазмуни ўша суҳбатдошларнннг фикр-ўйлари, ният- мақсадлари ва эмоционал муносабатлари билан белгиланади. Масалан, 5

дўстлар суҳбатдоши, поездда узоқ сафарга чиққан йўловчилар суҳбати, танаффус вақтида талабаларнинг спорт, мода, шахсий муносабатлар борасидаги мунозаралари. Одамларнинг асл табиатларига мос бўлгани учун ҳам норасмий мулоқот доимо одамларнинг ҳаётида кўпроқ вақтини олади ва бунда улар чарчамайдилар. Лекин шуни таъкидлаш керакки, одамда ана шундай мулоқотга ҳам қобилиятлар керак, яъни унинг қанчалик сергаплиги, очиқ кўнгиллиги, суҳбатлашиш йўлларини билиш, тил топишиш қобилияти, ўзгаларни тушуниши ва бошқа шахсий сифатлари кундалик мулоқотнинг самарасига бевосита таъсир кўрсатади. Шунинг учун ҳамма одам ҳам раҳбар бўлолмайди, айниқса, педагогик ишга ҳамма ҳам қўл уравермайди, чунки бунинг учун ундан ҳам расмий, ҳам норасмий мулоқот техникасидан хабардорлик талаб қилинади. Мулоқот мавзуи ва йўналишига кўра, унинг:  ижтимоий йўналтирилган (кенг жамоатчиликка қаратилган ва жамият манфаатларидан келиб чиқадиган мулоқот);  гуруҳдаги предметга йўналтирилган (ўзаро ҳамкорликдаги фаолиятни амалга ошириш мобайнидаги мулоқот — меҳнат, таълим жараёнидаги ёки конкрет топшириқни бажариш жараёнида гуруҳ аъзоларининг мулоқоти);  шахсий мулоқот (бир шахснинг бошқа шахс билан ўз муаммоларини очиш мақсадида ўрнатган муносабатлари); педагогик мулоқот (педагогик жараёнда иштирок этувчилар ўртасида амалга ошириладиган мураккаб ўзаро таъсир жараёни) турлари фарқланади. Мулоқотнинг тури ва шакллари турличадир. Масалан, бу фаолият бевосита «юзма - юз» бўлиши ёки у ёки бу техник воситалар (телефон, телеграф ва шунга ўхшаш) орқали амалга ошириладиган; бирор профессионал фаолият жараёнидаги амалий ёки дўстона бўлиши; субъект - субъект типли (диалогик, шериклик) ёки субъект - объектли (монологик) бўлиши мумкин. 6

Ҳар бир мулоқот турининг ўз қонун-қоидалари, таъсир усуллари ва йўл-йўриқлари борки, уларни билиш ҳар бир кишининг, айниқса одамлар билан доимо мулоқотда бўладиганларнинг бурчидир. Одамлар ўртасидаги мулоқот ва унинг умумий қонуниятлари одам турмуш тарзининг барча жабҳаларида бошқа одамлар билан бўладиган ўзаро муносабатининг энг муҳим шартларидан ҳисобланади. Одамнинг ақли, иродаси, ҳиссий маданияти, тарбияланганлиги, назокатлилиги ва шу кабиларнинг барчаси мулоқот туфайли шаклланган хислатлардир. Шу билан бирга уйқусизлик, бош оғриғи, неврозлар, инсультлар, инфарктлар ва бошқа турли касалликлар, шунингдек ичкиликка, гиёҳванд моддаларга ружу қўйиш, ҳатто ўз жонига қасд қилиш кабилар ҳам шу мулоқотнинг натижасидир. Ривоятларда айтилишича, доно Эзоп ўз хўжайинининг «Менга аввал, дунёдаги энг мазали, ширин таомни келтир ва ундан сўнг аксинча энг бемаза, ярамас таомни келтир», - деб буюрганида, у ҳар иккала сафар ҳам қайнатилган тилни келтирган экан. Демак, тил, мулоқот инсон ҳаётида ундан қандай фойдаланиш, уни қандай ишлатиш, қандай ташкил қилишга қараб, унинг учун энг азиз, энг қадрли бўлиши ёки аксинча энг фожиали бўлиши ҳам мумкин. Инсоният тараққиётининг ҳозирги босқичида одамлар кундалик мулоқотининг тезлашуви, аҳоли зичлигининг ортиб бориши, одамлар турмуш тарзининг жадаллашуви, уларнинг руҳий зўриқиш ва таъсирланувчанлигининг кучайиб бориши каби ҳолатлар бугунги кунда одамларнинг мулоқот маданиятининг юқори даражада бўлишини тақазо этади. Мулоқот маданияти. Мулоқот маданияти га биринчидан , ўз-ўзини билиш ва бошқа одамларни тушуна олиш қобилияти, яъни уларнинг психологик хусусиятларини тўғри баҳолай олиш, и ккинчидан , уларнинг хулқи ва ҳолатларига нисбатан мос (адекват) муносабат билдира олиш, учинчидан , ҳар бир одамга нисбатан унинг шахсининг индивидуал хусусиятларига энг маъқул келадиган мулоқот шакли, усули ва стилларини 7

танлай билиш киради. Мулоқот маданиятини ошириш учун одамда илк ёшликдан бошлаб бошқа одамларга ҳурмат ва самимият билан муносабатда бўлишни, уларга ҳамдардлик, инсонпарварлик, меҳрибонлик қилиш қобилиятларини шакллантириб бориш керак бўлади. Мулоқот энг аввало одамни одам томонидан идрок қилишидан бошланади, унда дастлабки ўзаро баҳолаш амалга ошади, дастлабки ҳиссий- интеллектуал муносабатлар шаклланади ва шундан сўнг тегишли мулоқот шакли амалга оширилади. Бу жараёнда одам ҳақидаги маълумот, идрок этилаётган одамнинг ҳаётий тажрибаси, у ёки бу муносабат шаклини ёқтириши ёки ёқтирмаслигини юзага келтирадиган бевосита эмоционал муносабатлар муҳим роль ўйнайди. Мулоқотда буйруқ оҳангининг устунлиги, дўқ-пўписа оҳангида кескин шаклда муомалада бўлиш, суҳбатдош номига тез-тез билдирилиб туриладиган эътирозлар, унинг ҳатти-ҳаракати ва фикрларидан норозиликни ифодалаш, йўл бермаслик ва тажовузкорликни намоён қилиш, оилада ўзаро рақобат (ёки ҳукмронлик-бўйсинувчанлик) муносабатларини юзага келтиради. Бефарқлик, эътиборсизлик, қўполлик, бемеҳрлик, беҳурматлик кабилар оиладаги самимий мулоқотга путур етказади. Агар аксарият ҳолларда илтимослардан, маслаҳатлардан, ўзаро келишувли савол- жавоблардан, ўз ният-истакларини, ҳатти-ҳаракатларини хотиржамлик билан баён қилиш усулидан фойдаланилса, агар оилада ўзаро ёрдам, ўзаро тушуниш, бир-бирларига ён бериш одат бўлса, унда бундай оилаларда дўстона муносабатлар ўрнатилади, оилавий ҳаёт учун энг мақбул бўлган психологик муҳит юзага келади. Мулоқотнинг вербал, новербал, паралингвистик таъсир воситалари Одамлар мулоқот жараёнида сўзлардан ташқари, яъни вербал воситалардан ташқари турли хил ҳаракатлардан, қилиқлардан ҳолатлардан, кулгу, оҳанглар ва бошқалардан ҳам фойдаланадилар. Қилиқлар, мимика, оҳанглар, тўхташлар (пауза), ҳиссий ҳолатлар, кулгу, йиғи, кўз қарашлар, юз 8

ифодалари ва бошқалар ўзаро мулоқотнинг нутқсиз воситалари бўлиб, улар мулоқот жараёнини янада кучайтириб, уни тўлдиради, баъзан эса нутқли мулоқотнинг ўрнини босади, бундай воситаларни новербал воситалар дейилади. Буюк рус ёзувчиси Л. Толстой одамларда 97 хил кулгу тури ҳамда 85 хил кўз қарашлари тури борлигини кузатган. Г. М. Андрееванинг ёзишича, одам юз ифодалари, нигоҳларнинг 2000 га яқин кўринишлари бор. Айниқса, биринчи бор учрашганда кўзлар тўқнашуви, нигоҳларнинг роли кейинги мулоқотнинг тақдирига кучли таъсир кўрсатиши махсус тадқиқотлар жараёнида ўрганилган. Буларнинг барчаси мулоқотнинг ҳиссий томондан бой, мазмундор бўлишини таъминлаб, одамларнинг бир-бирларини тушунишларига ёрдам беради. Мулоқотнинг новербал воситаларининг миллий ҳамда худудий хусусиятлари борлигини ҳам алоҳида таъкидлаб ўтмоқ лозим. Масалан, ўзбек халқининг мулоқот жараёни бой, ўзаро муносабатларининг бевосита характери унда шундай воситаларнинг кўпроқ ишлатилиши билан боғлиқ. Болаларнинг ўз йиғиси билан онасига ўз ҳис- кечинмалари ҳамда хоҳишларини билдиришлари ҳам болаларнинг ёш хусусиятларига боғлиқ. Бошқа миллатлар маданиятига назар ташланадиган бўлса, уларда ҳам баъзи бир мулоқот воситаларининг турли миллатларда турли мақсадларда ишлатилишининг гувоҳи бўлиш мумкин. Болгарлар агар бирон нарса бўйича фикрни тасдиқламоқчи бўлишса, бошларини у ёқ-бу ёққа чайқашар, инкор қилишмоқчи бўлса, аксинча, бош силташар экан. Маълумки, ўзбеклар, руслар ва бир қатор бошқа миллатларда бунинг акси. Новербал мулоқотда суҳбатдошларнинг фазовий жойлашувлари ҳам катта аҳамиятга эга. Масалан, аёллар кўпроқ ҳиссиётларга бой бўлганликлари сабабли, суҳбатлашаётганларида бир-бирларига яқин туриб гаплашадилар, эркаклар ўртасида эса доимо фазовий масофа бўлади. Олимларнинг аниқлашларича, болаларни одатдагидай орқама-кетин ўтқазиб ўқитгандан кўра, уларни юзма-юз ўтказиб давра қуриб ўқитган маъқул эмиш, чунки бундай шароитда фарзандларда ҳам жавобгарлик ҳисси юқорироқ 9

бўлар экан ҳамда эмоциялар алмашинишгани учун ҳам гуруҳдаги психологик вазият ижобий бўлиб, болаларнинг предметга ва бир-бирларига муносабатлари анча яхши бўлар экан. Демак, оилада таълим-тарбия жараёнини ташкил этишда мулоқотнинг барча воситаларига, айниқса, нутққа эътибор бериш керак. Болаларни илк ёшлик чоғлариданоқ нутқ маданиятига ўргатиш, нутқларини ўстириш чораларини кўриш зарур. Ота-она эса шундай нутқ маданиятига эга бўлиши керакки, у аввало унинг фаолиятини тўғри ташкил этишни таъминласин, қолаверса, болаларда нутқнинг ўсишига имконият берсин. Одамлар ўртасида бир-бирларини тушунишнинг етишмаслиги кўпинча мулоқотдаги тўсиқ, шахслараро муносабатларни бузилишининг сабаби бўлиб ҳисобланади. Бизлар бошқа одамлар билан бўладиган ўзаро муносабатларимизда нима учундир, ўзимизнинг фикр-ўйларимиз, ниятларимиз суҳбатдошимизга аён деб ҳисоблаймиз. Бундан ташқари ҳамма одамлар ҳам болалигидан бошқа одамларнинг эмоционал ҳолатларини ҳис қилиш, уларни кўриш, улар билан ҳисоблашиш, уларни тушунишга интилишга ўргатилавермайди. Шунинг учун ҳам кўпчилик ҳолатларда ҳатто бир-бирига энг яқин, бир-бирига зид манфаатларга эга бўлмаган одамлар ҳам ҳаётда бир-бирига нохушликларни етказиши мумкин. Албатта, бу ишларни улар бир-бирларига ёмонлик, ёвузлик қилиш ниятида, ёки ўзлари ёвуз одамлар бўлганликлари учун эмас, балки, шунчаки бир-бирини тушунмаганликлари «нима қилаётганликларини билмаганликлари» учун содир этадилар. Шунга ўхшаш ҳолатлар одамларнинг ўзаро муносабатлари, мулоқотларида ўзига хос тўсиқ вазифасини бажаради. МУЛОҚОТ ЖАРАЁНИДА ЮЗАГА КЕЛАДИГАН ТЎСИҚЛАР Ижтимоий психологлар мулоқот жараёнида юзага келиши мумкин бўлган тўсиқларнинг қуйидагиларини фарқлайдилар: психологик , вазиятли , мазмуний ва мотивацион тўсиқлардир. 10

Психологик тўсиқ - бу шеригига маъқул тушмай қолиш, тушунилмай қолишдан қўрқиш, у томондан инкор этилиш ва калака қилинишдан ёки кескинликдан қўрқиш, энг эзгу ҳисларини ва ниятларини самимий изҳор этишига жавобан қўполлик билан жавоб берилиши мумкинлигидан хавотирланиш кабилар туфайли интеллектга оид, меҳрибонликка оид, кучга оид шахсий имкониятларини намоён қилиш ва амалга оширишга ҳалақит берувчи, ўзига ҳос ички психик тормоздир. Вазиятли тўсиқлар - бу суҳбатдошларнинг бир хил вазиятни турлича тушунишлари, унга турлича ёндашишлари билан боғлиқ. Мазмуний тўсиқлар - одатда суҳбатдошини тушунмаганлик туфайли, унинг мазкур жумласи қандай маънода айтилгани, у қандай фикрни илгари сураяпти, нимани назарда тутаяпти, нимага олиб боради ва шу каби мулоҳазаларга бориш туфайли юзага келади. Мотивацион тўсиқлар - шундай вазиятларда юзага келадики, бунда гапираётган одам ё ўзи баён қилаётган фикрнинг мотивини етарлича англай олмайди ёки у атайин уларни (асосий мотивни) яширишга ҳаракат қилаётган бўлиши мумкин. Булардан ташқари мулоқотга тўсиқ бўлиб, суҳбатдошларни психологик маданиятлилик нуқсонларидан бири, яъни уларнинг на эшитишни ва на тинглашни билмаслиги, «тескари алоқанинг» йўқлиги ҳизмат қилиши мумкин. Одамлар ўртасидаги суҳбат кўпинча уларда ақлнинг етишмаслиги туфайли эмас, балки уларнинг худбинлиги туфайли: ҳар бири ўзи ҳақида ёки ўзини қизиқтирадиган масалалар ҳақида гапиришга интилишлиги туфайли кутилганидек амалга ошмай қолиши мумкин. Оқибатда битта «ақлли» диалог ўрнига, иккита беҳуда, ҳатто зарарли монолог амалга ошади. Шунинг учун ҳам мулоқотга, суҳбатлашиш санъатига ўрганиш, ижтимоий-психологик маданиятни эгаллаш, ўзи, ўз кайфияти ва ҳиссиётларини бошқара олиш, билим ва малакаларини ишлаб чиқиш, ўз гапи билан суҳбатдошини қизиқтира олиш қобилиятини ривожлантиришга эришиш керак. Бироқ, бунинг учун биринчи навбатда ҳар қандай мулоқотнинг умумий қоидаси: 11

бошқа одамларнинг, ўз суҳбатдошларининг эҳтиёжлари, хоҳишларини қондира оладиган одамгина ҳурматга эриша олишлигини ёдда тутиши лозим. ОИЛАЛАРДА СОҒЛОМ ПСИХОЛОГИК МУҲИТНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА МУЛОҚОТ ПСИХОЛОГИЯСИ Мулоқотда ФАРЗАНД шахсига педагогик-психологик таъсир масалалари Одамлар бир - бирлари билан муомалага киришар экан, уларнинг асосий кўзлаган мақсадларидан бири - ўзаро бир - бирларига таъсир кўрсатиш, яъни фикр - ғояларига кўндириш, ҳаракатга чорлаш, установкаларни ўзгартириш ва яхши таассурот қолдиришдир. Психологик таъсир - бу турли воситалар ёрдамида инсонларнинг фикрлари, ҳиссиётлари ва ҳатти - ҳаракатларига таъсир кўрсата олишдир. Оилада психологик таъсирнинг асосан уч воситаси фарқланади. 1. Вербал таъсир - бу сўз ва нутқимиз орқали кўрсатадиган таъсиримиздир. Бундаги асосий воситалар сўзлардир . Маълумки, нутқ - бу сўзлашув, ўзаро муомала жараёни бўлиб, унинг воситаси - сўзлар ҳисобланади. Монологик нутқда ҳам, диалогик нутқда ҳам одам ўзидаги барча сўзлар заҳирасидан фойдаланиб, энг таъсирчан сўзларни топиб, шеригига таъсир кўрсатишни хоҳлайди. 2. Новербалтаъсир нинг маъноси «нутқсиз»дир. Бунга суҳбатдошларнинг фазода бир - бирларига нисбатан тутган ўринлари, холатлари (яқин, у зоқ, интим), қилиқлари, мимика, пантомимика, қарашлар, бир - бирини бевосита ҳис қилишлар, ташқи қиёфа, ундан чиқаётган турли сигналлар (шовқин, ҳидлар) киради. 3. Паралингвистик таъсир - бу нутқнинг атрофидаги нутқни безовчи, уни кучайтирувчи ёки сусайтирувчи омиллар. Бунга нутқнинг баланд ёки паст товушда ифодаланаётганлиги, артикуляция, товушлар, тўхташлар, дудуқланиш, йўтал, тил билан амалга ошириладиган ҳаракатлар, нидолар киради. Уларнинг барчаси мулоқот жараёнини янада кучайтириб, суҳбатдошларнинг бир - бирларини яхшироқ билиб олишларига 12

ёрдам беради. Масалан, агар учрашувнинг дастлабки дақиқаларида ўртоғингиз сизга қарамай, атрофга аланглаб, «Кўрганимдан бирам хурсандман», деса, ишонасизми? Мулоқот жараёнидаги характерли нарса шундаки, суҳбатдошлар бир - бирларига таъсир кўрсатмоқчи бўлишганда, даставвал нима дейиш, қандай сўзлар воситасида таъсир этишни ўйлар экан. Аслида эса, ўша сўзлар ва улар атрофидаги ҳаракатлар муҳим роль ўйнаркан. Масалан, машҳур америкалик олим Меграбян формуласига кўра, биринчи марта кўришиб турган суҳбатдошлардаги таассуротларнинг ижобий бўлишига гапирган гаплари 7%, паралингвистик омиллар 38%, ва новербал ҳаракатлар 58% гача таъсир қиларкан. Кейинчалик бу муносабат ўзгариши мумкин албатта, лекин халқ ичида юрган бир мақол тўғри : «Уст - бошга қараб кутиб олишади, ақлга қараб кузатишади». Мулоқотнинг қандай кечиши ва кимнинг кўпроқ таъсирга эга бўлиши шерикларнинг ролларига ҳам боғлиқ. Таъсирнинг ташаббускори - бу шундай шерикки, унда атайлаб таъсир кўрсатиш мақсади бўлади ва у бу мақсадни амалга ошириш учун барча юқорида таъкидланган воситалардан фойдалади. Агар бошлиқ иши тушиб, бирор ходимни хонасига таклиф этса, у ўрнидан туриб кутиб олади, илтифот кўрсатади, хол - аҳволни ҳам қуюқроқ сўрайди ва сўнгра гапнинг асосий қисмига ўтади. Таъсирнинг адресати - таъсир йўналтирилган шахс. Лекин ташаббускорнинг суҳбатга тайёргарлиги яхши бўлмаса, ёки адресат тажрибалироқ шерик бўлса, у ташаббусни ўз қўлига олиши ва таъсир кучини қайта эгасига қайтариши мумкин бўлади. Маълумки, гаплашаётган одамлар бири гапиради, иккинчиси тинглайди, эшитади. Мулоқотнинг самарадорлиги ана шу икки қирранинг қанчалик ўзаро мослиги, бир - бирини тўлдиришига боғлиқ экан. Нотўғри тасаввурлардан бири шуки, одамни муомала ёки мулоқотга ўргатганда, уни фақат гапиришга, мантиқан асосланган сўзлардан фойдаланиб, таъсирчан гапиришга ўргатишади. Унинг иккинчи томони - тинглаш қобилиятига 13

деярли эътибор берилмайди. Машҳур америкалик нотиқ, психолог Дейл Карнеги «Яхши суҳбатдош - яхши гапиришни биладиган эмас, балки яхши тинглашни биладиган суҳбатдошдир» деганда айнан шу қобилиятларнинг инсонларда ривожланган бўлишини назарда тутган эди. Мутахассисларнинг аниқлашларича, ишлаётган одамлар вақтининг 45%и тинглаш жараёнига кетар экан, одамлар билан доимий мулоқотда бўладиганлар 35 - 40 % ойлик маошларини одамларни «тинглаганлари» учун оларканлар. Бундан шундай хулоса келиб чиқадики, коммуникациянинг энг қийин соҳаларидан ҳисобланган тинглаш қобилияти одамга кўпроқ фойда келтираркан. Шунинг учун бўлса керак, немис файласуфи А. Шопенгауэр «Одамларни ўзингиз тўғрингизда яхши фикрга эга бўлишларини хоҳласангиз, уларни тингланг» деб ёзган экан. Дарҳақиқат, агар сиз куюниб гапирсангизу, суҳбатдошингиз сизни тингламаса, бошқа нарса билан овора бўлаверса, ундан ранжийсиз, нафақат ранжийсиз, балки у билан алоқани ҳам узасиз. Ота-она гапираётган пайтда уни тингламаслик одобсизликнинг энг кенг тарқалган кўриниши деб баҳоланишини биласизми? Нима учун биз кўпинча яхши гапирувчи, сўзловчи бўла оламиз-у, яхши тингловчи бўла олмаймиз? Психологларнинг фикрича, асосий халақит берувчи нарса - бу бизнинг ўз фикр - ўйларимиз ва хоҳишларимиз оғушида бўлиб қолишимиздир. Шунинг учун ҳам баъзан расман шеригимизни тинглаётгандай бўламиз, лекин аслида хаёлимиз бошқа ерда бўлади. Тинглашнинг ҳам худди гапиришга ўхшаш техникаси, усуллари мавжуд. Уларнинг тури ҳам кўп , лекин асосан биз кундалик ҳаётда унинг икки усулини қўллаймиз : сўзма - сўз қайтариш ва бошқача талқин этиш. Биринчиси, суҳбатдош сўзларининг бир қисмини ёки яхлитича қайтариш орқали, шерикни қўллаб - қувватлашни билдиради. Иккинчи усул эса - шеригимиз сўзларини тинглаб, ундаги асосий ғояни мухтасар, ўзимизнинг талқинимизда ифода этиш. Иккала усул ҳам шерик учун муҳим, чунки у сизнинг тинглаётганингизни, хаттоки, ундаги ғояларга қарши 14

эмаслигингизни билдиради. Бундай ташқари, биз яхши тинглаётган бўлиб, «Йўқ-э?», «Наҳотки?», «Қара-я?», «Яша!» луқмалари билан ҳам суҳбатдошимизни гапиришга, янаям ўз фикрларини ойдинлаштиришга чақириб турамиз. Демак, аслида биздаги гапираётган шахс етакчи, у суҳбатнинг мутлоқ хокими, деган тасаввур унчалик тўғри эмас. Яхши тинглашда ҳам шундай куч борки, у суҳбатдошни Сизга жуда яқинлаштиради, ишончни туғдиради. Чунки мулоқот жараёнидаги энг қимматли нарса - бу ахборотнинг ўзи. Тинглаётган одам маънили, яхши диалогдан фақат яхши, фойдали маълумот олади. Гапирган эса аксинча, ўзидаги борини бериб, гапирмайдиган суҳбатдошдан «тескари алоқани» олиб улгурмай, ҳеч нарсасиз қолиши ҳам мумкин. Шунинг учун мулоқотга ўргатишнинг муҳим йўналишларидан бири - одамларни фаол тинглашга, бунда барча паралингвистик ва новербал омиллардан ўринли фойдаланишга ўргатишдир. Бу борада профессионал тинглаш техникасига қуйидагилар киради:  актив холат. Бу - агар кресло ёки диван каби мебель бўлса, унга бемалол ястаниб ёки ётиб олмаслик, суҳбатдошнинг юзидан ташқари жойларига қарамаслик, мимика, бош чайқаш каби ҳаракатлар билан унинг ҳар бир сўзига қизиқаётганлигингизни билдиришни назарда тутади;  суҳбатдошга самимий қизиқиш билдириш. Бу нафақат суҳбатдошни ўзига жалб қилиб, балки кейин навбат келганда ўзининг ҳар бир сўзига уни ҳам кўндиришнинг самарали йўлидир.  ўйчан жимлик . Бу суҳбатдош гапираётган пайтда юзда масъулият билан тинглаётгандай тасаввур қолдириш орқали ўзингизнинг суҳбатдан манфаатдорлигингизни билдириш йўли. Агар биз суҳбатдошимизни яхши, диққат билан тингласак, бу билан биз унда ўз - ўзига ҳурматни ҳам тарбиялаймиз. Демак, тинглаш жараёни кўпчилик тасаввур қилгани каби унчалик пассив жараён эмас экан. Унинг мулоқотнинг самарали бўлишидаги аҳамияти ниҳоятда катта. Чунки тинглаш қобилияти гапирувчини илҳомлантиради, уни руҳлантиради, янги фикрлар, 15

ғояларнинг шаклланишига шароит яратади. Шунинг учун маърузачи профессорнинг ҳар бир чиқиши ва маърузаси агар талабалар томонидан диққат билан тингланса, бу педагогик мулоқотдан иккала томон ҳам тенг ютади. ОИЛАДА БОЛА ТАРБИЯСИ: МУОМАЛА СИРЛАРИ Оилада бола характер хусусиятлари, ирода сифатлари, миллий одатлар, феъл-атвор, хулқ, теварак-атрофга нисбатан муносабат, эътиқод ва қарашлар вужудга келади. Оила мураккаб ижтимоий гуруҳ бўлиб, биологик, ижтимоий, аҳлоқий, педагогик ва психологик муносабатларнинг узвий бирлашуви натижасида вужудга келади. А лоҳида таъкидлаб ўтиш керакки, бола тарбиясига энг аввало ота – онанинг шахси, ҳаёт фаолиятлари, турмуш тарзи билан биргаликда оиладаги психологик муҳитнинг таъсири катта бўлади. Оилада муҳит ва ўзаро мулоқот қандай бўлса, бола худди шу муҳит таъсирида улғаяди. Умуман, ҳар қандай оиланинг тарбиявий таъсирчанлиги ва самарадорлиги кўп жиҳатдан оилада қарор топган ота-она ўртасидаги ўзаро ва болаларига, ахлоқий-руҳий ҳолатига боғлиқ. Ёш авлодни ҳар томонлама мукаммал шахс қилиб тарбиялашдек масъулиятли вазифа ота-она зиммасида. Дарҳақиқат, инсон шахсини шакллантириш оиладан бошланади. Ота-она ўз фарзандининг келажаги учун жавобгардир ва унинг етук баркамол инсон бўлиб етишида асосий ролни бажаради. Бу жараёнда муҳим омил бўлиб ота-онанинг шахси ва ўзаро мулоқот жараёнлари инобатга олинади. Ўз фарзанди учун севимли, ишончли инсонлар сифатида идрок этилади. Шунинг учун ота-онанинг ўз фарзанди билан ҳиссий муносабатни тўғри ўрнатиб олиши улар ўртасидаги муносабатга жиддий таъсир этиб, обрўли мавқени эгаллаб олишга имкон беради. Катталарнинг фарзандининг нигоҳида ўз обрўсини ярата олиши ва мустаҳкамлай олиши, (яъни бир 16

Ривоят қилишларича: доно Эзоп ўз хўжайинининг «Менга аввал, дунёдаги энг мазали, ширин таомни келтир ва ундан сўнг аксинча энг бемаза, ярамас таомни келтир», - деб буюрганида, у ҳар иккала сафар ҳам қайнатилган тилни келтирган экан. фикрда турувчи, ақлли, фаросатли, юмшоқ кўнгилли бўлиши) дастлабки босқичдир. Ота-онанинг болага талабчанлик ҳисси эса унинг ёши, жинси, индивидуал хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда амалга оширилади. Лекин ота-она боланинг шахсига ўта жиддийлик билан ёндашишса, ёки аксинча эътиборсиз бўлса улар ўртасида психологик тўсиқ пайдо бўлади. Натижада самимий мулоқот ўрнатиб олиш қийинлашади. Мулоқотда буйруқ оҳангининг қўлланилиши оилада ўзаро рақобатни вужудга келтиради. Чунки дўқ- пўписа, оиладагиларга нисбатан тез–тез билдирилиб турилган норозилик, самимий мулоқотга путур етказади. Оилада отанинг роли ва мавқеи муҳим масалани белгилайди. Чунки ота шахс сифатида ҳар қандай ёшдаги фарзандларнинг кўз олдида ўзини кўрсата олиши керак. Кичик ёшдаги боланинг оилада ота обрўсини биринчи навбатда унинг эгаллаб турган мавқеига қараб белгилайдилар. Бу ерда отанинг нафақат фарзандига, балки бутун оилага ҳам тааллуқли масалаларни ҳал этилиши назарда тутилади. Ўсмир ёшдаги болалар эса ота-онасидан ташқари ўқитувчилари ёки катта ёшдаги қариндошларини ҳам кузата бошлайдилар. У билан тенг мулоқотда бўлишга ҳаракат қиладилар. Шу пайтда ўсмирни қизиқтирган масала ва муаммоларни ким тезроқ ва эринмасдан ечиб берса, шу одам билан мулоқотга яхши киришади. Ўспирин йигит ва қизлар ўзларининг ота ва онасини ардоқлай бошлайди. Уларни самимий ҳурмат қилади, хайрихоҳлик билан меҳрибонлик кўрсатиш орқали муносабатда бўлади. Лекин ўзларига нисбатан ҳам худди шундай муносабатни талаб қиладилар ёки истайдилар. Оиладаги муносабатлар таъсирида илк болаликдан умумий ишга содиқлик, ватанпарварлик, қатъийлик, қадр қиммат хисси каби юксак 17

инсоний хислар шакллана бошлайди. Турмушдаги самимий ва оқилона муносабатлар, илиқ руҳий иқлим таъсири натижасида оила аъзоларида камтарлик, кўнгилчанлик, илтифот, сабр, уятчанлик, тўғрилик, меҳнатсеварлик, виждонлилик, меҳнатга маъсулият, иззат нафс, тежамкорлик каби шахс хислатлари таркиб топади. Агарда оилалардаги турмуш муносабатлари қўполлик, андишасизлик негизига қурилган бўлса, у ҳолда оила аъзолари руҳий дунёсида кеккайиш, ялқовлилик, маъсулиятсизлик, шуҳратпарастлик иллатлари униб чиқади. Оиладаги мулоқот шу билан бирга уйқусизлик, бош оғриғи, неврозлар, инсультлар, инфарктлар ва бошқа турли касалликларни вужудга келтириши мумкин. Мулоқот маданиятига биринчидан , ўз-ўзини билиш ва бошқа одамларни тушуна олиш қобилияти, яъни уларнинг психологик хусусиятларини тўғри баҳолай олиш, иккинчидан , уларнинг хулқи ва ҳолатларига нисбатан мос (адекват) муносабат билдира олиш, учинчидан , ҳар бир одамга нисбатан унинг шахсининг индивидуал хусусиятларига энг маъқул келадиган мулоқот шакли, усули ва стилларини танлай билиш киради. Мулоқот маданиятини ошириш учун одамда илк ёшликдан бошлаб бошқа одамларга ҳурмат ва самимият билан муносабатда бўлишни, уларга ҳамдардлик, инсонпарварлик, меҳрибонлик қилиш қобилиятларини шакллантириб бориш керак бўлади. Бефарқлик, эътиборсизлик, қўполлик, бемеҳрлик, беҳурматлик кабилар оиладаги самимий мулоқотга путур етказади. Агар аксарият ҳолларда илтимослардан, маслаҳатлардан, ўзаро келишувли савол-жавоблардан, ўз ният-истакларини, ҳатти-ҳаракатларини хотиржамлик билан баён қилиш усулидан фойдаланилса, агар оилада ўзаро ёрдам, ўзаро тушуниш, бир- бирларига ён бериш одат бўлса, унда бундай оилаларда дўстона муносабатлар ўрнатилади, оилавий ҳаёт учун энг мақбул бўлган психологик муҳит юзага келади. 18

Ўзингга раво кўрмаган ёмон нарсани бировга ҳам раво кўрма Ҳадис.Одамлар ўртасида бир-бирларини тушунишнинг етишмаслиги кўпинча мулоқотдаги тўсиқ, шахслараро муносабатларни бузилишининг сабаби бўлиб ҳисобланади. Айнан тил, мулоқот инсон ҳаётида ундан қандай фойдаланиш, уни қандай ишлатиш, қандай ташкил қилишга қараб, унинг учун энг азиз, энг қадрли бўлиши ёки аксинча энг фожиали бўлиши ҳам мумкин. Ҳар бир одам кишиларга зарар келтирадиган сўзлардан ўзини сақлаши лозим. Ҳамма вақт ширин сўз бўлиш, доимо яхши, маънили сўзлаш керак, чунки, тилдан етган озор найза озоридан ёмон эканлигини унутмаслик керак. Ўтмиш манбаларида қайд этилишича, Ибн Сино вояга етиб, уйланиш вақти-соати келибди. Қизлардан ҳеч бири унга маъқул бўлмабди. Қўшни қишлоқда бир шаккок, тили заҳар, қайсар бир қиз бор экан. Шуни эшитиб қолиб, у “Уйлансам шунга уйланаман”, - дебди. Ота-онасининг “Уни тантиқ, қўпол, қўрс қиз дейишади, сенга бўлмайди. Унга бас келолмайсан, сени қийнаб қўяди”,- каби эътирозига, йигит “Менга худди шунақаси керак”, - деб оёғини тираб олибди. Ниҳоят, ноилож қизни Ибн Синога никоҳлаб қўйишибди. Орадан унчалик вақт ўтмай қиз ҳамма кўрса ҳавас қилгудай одобли, ширин сўз уй бекасига айланибди. Эшитганлар қулоғига, кўрганлар кўзига ишонмасмиш. Одамлар “Ибн Сино хотинини уриб-сўкиб, дўқ-пўписа билан эгиб олибди, Ибн Сино қўпол, дағални мулойим, кеккайганнни камтарин, заҳар тилини ширин тилга айлантирадиган дори ичириб, ўшандай баджаҳл, ярамас, қўпол қизни яхши аёлга айлантириб олибди”, - деган миш- мишлар тарқатибдилар. Қизнинг ота-онаси ҳам қизларининг бунчалик ўзгаришига Ибн Синонинг калтаклари-ю, дўқ-пўписалари ёки “Жодули китоби”да ёзилган заҳар тилни ўзгартирадиган дори сабаб бўлган бўлса керак, деб ўйлашиб қиздан сўрашганда, у “Ширин тили ва яхши муомаласи билан” - деб жавоб берган экан. 19

Айтиш лозимки, аслида ҳар бир инсоннинг ҳаётдаги ижтимоий тажрибаси, унинг ким эканлиги, инсоний қиёфаси, фазилатлари, ҳаттоки, салбий ва ижобий жиҳатлари ҳам мулоқот, яъни у билан бўлган муомала жараёнларининг маҳсулидир. Маълумки, мулоқотнинг тушунарли кечиши гапириш ва тинглашнинг қанчалик ўзаро мослигига, бир-бирини тўлдиришга боғлиқ бўлади. Сиз каби маслаҳатчи учун бирор кимса билан сўзлашганда унинг ичидаги гапини гапириб олиш имкониятини яратишингиз жуда тўғри бўлади. Шу ўринда бир киши билан сўзлашар экансиз, яхши гапирувчи бўлиш билан бирга яхши тингловчи бўла олишни эгаллаш кераклигини ёдда тутишингиз керак. Психологларнинг фикрича, тинглашнинг тури кўп, лекин асосан биз кундалик ҳаётда унинг икки усулини қўлаймиз:  сўзма - сўз қайтариш  бошқача талқин этиш. Биринчиси, суҳбатдош сўзларининг бир қисмини ёки яхлитлигича қайтариш орқали, шерикни қўллаб-қувватлашни билдирса, иккинчи усул эса - шеригимиз сўзларини тинглаб, ундаги асосий маънони мухтасар этиб, ўзимизнинг талқинимизда ифода этишни англатади. Иккала усул ҳам сиз билан мулоқот қилаётган инсон учун учун муҳим, чунки у сизнинг тинглаётганингизни, ҳаттоки, унинг фикрларига қарши эмаслигингизни билдиради. Бундан ташқари биз яхши тинглаётган бўлиб, “Йўғ-э?”, “Нахотки?”, “Қаранг-а?” каби луқмалар билан ҳам суҳбатдошимизни гапиришга, янада ўз фикрларини ойдинлаштиришга ёрдам берган бўламиз. Бу усулларни оилавий ўзаро муносабатларда қўлланса, у ҳолда тушунмовчиликлар ва уларнинг натижасида низолар, жанжаллар бўлмайди. Масалан, қайнона-келин муносабатларида келин томонидан қайнонаси йўл- йўриғини, маслаҳатини тинглаб амалга ошираётганини кўрсатиши, эр-хотин муносабатларида турмуш ўртоқларнинг айтган сўзларининг ўзаро муносабатларда бажарилаётганлигини ҳис этишлари, ота-она ва фарзанд орасидаги муносабатларда ҳам шу жиҳатларнинг бажарилиши юқорида 20

таъкидлаганимиздек, зиддиятли холатларни олдини олишга ёрдам беради. Шунинг учун оиладами, маҳалладами, ўқиш ёки иш жойидами, ўзаро муносабатларда бошқаларни фикрини айта олишга имкон яратиш билан бирга, шу фикрнинг маъқул томонларини бажаришга ҳам интилиш керак. Муомала жараёнида қўлланиладиган сўзлар ва иборалар мулоқотнинг таъсирчан ёки мутлақо самарасиз бўлишига олиб келади. Биз мулоқотда бу ҳолатларга эътибор беришингизни кўрсатма берамиз: Қуйидаги ҳолатлардан йироқ бўлинг: Анчагина зарур ҳолатлар : Мен истардимки... Сиз хоҳлайсизми... Бу менга жудаям қизиқ туюлаяпти... Бу сиз учун қизиқ бўлса керак... Мен шундай хулосага келдим... Бўлиши мумкин, сиз буни билишингиз фойдадан ҳоли бўлмайди... Бу сизга аён эмасми... Сиз қаердан биласиз... Сиз, албатта, бу тўғрисида ҳали билмайсиз... Албатта, бу сизга маълум... Бўлиши мумкин, сиз бу ҳақда ҳали эшитмагансиз... Сиз, балким, бу ҳақда аллақачон эшитгансиз... Биз сизга ёрдам берамиз... Сиз бунга эришишингиз мумкин... Сиз тан олишингиз лозим... Сиз нима деб ўйлайсиз... Қачонлардир сиз буни тушуниб етасиз... Сиз бунга қўшиласизми... Менимча... Сиз бунга йўл тополмайсизми... Мен ҳозир сизга исботлаб бераман Сиз ҳозир амин бўласизки... Бир сўз билан кўнгилни кўтариш ёки аксинча, дилни вайрон қилиш мумкинлиги... бир сўз билан ўзини манманлигини кўрсатиш ёки аксинча камтарона муомала орқали ечилмаган муаммоларни осонликча ҳал этиш мумкин лиги, тиғдан бўлган озор танада битиб кетиши тилдан бўладиган озор эса қалбда абадий қолиши мумкинлигини унутмайлик, азизлар! 21

Демак, оилада ким билан бўлмасин муомала инсонни оилада ўзини бахтли ҳис этишига олиб келади. Ширин сўзли шилгай душман пўстини, Дағал сўзли душман қилар дўстини. САЪДИЙ. Тилнинг ширинлиги ва хулқнинг поклиги сен учун ҳар қандай оғир ишни енгиллаштиради, тор ризқингни кенгайтиради, етолмаган мақсадларингга етказади, одамлар сени севади ва сенинг фойданг учун меҳнатини аямайди. Абдулқодир Нурий ап Барзанжий Муктатафо ти адабиййа 22

O'xshashlar

Мактабгача ёшдаги болаларни оилада маънавий-ахлокий тарбиялаш

Оилавий низолар, ажралиш, унинг сабаб ва оқибатлари

Бегоналашиш психологик феномен сифатида 2

Инсон шахсининг таркиби ва психик ривожланиши

Yoshlarni oilayiy hayotga tayorlash