Yoshlarni oilayiy hayotga tayorlash - Psixologiya - Referatlar

Yoshlarni oilayiy hayotga tayorlash

Yuklangan vaqt:

12.08.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

123 KB

Ko'chirib olish

Yoshlarni oilayiy hayotga tayorlash REJA: 1.Nikohga yetuklik xususiyatlari. 2.Nikoh yoshi xususiyatlari. 3.Nikoh qurish motivlari xususiyatlari. 4.Oilaviy hayot haqida tasavvurlar . 1

Oila deb atalmish muqaddas makon, «oila qasri»ning mustahkamligi shu qasrning poydevori bo`lmish nikoh oldi omillari xususiyatlariga, ularning qay darajada to`g`ri va mustahkam qo`yilishiga bog`liq,. Agar shu poydevor yetuk, mustahkam bo`lsa, uning ustida qurilgan imorat ham ko`rkam, yorug`, unda istiqomat qiluvchilarga qulaylik, xotirjamlik, tinchlik, huzur-halovat bag`ishlaydigan bo`ladi. Hech bir devor yoki uy poydevorsiz bo`lmaganidek, sizning qurajak oilangizning ham o`ziga xos poydevorlari bor. Ular shu oilaning yuzaga kelishiga, qurilishiga asos bo`lgan nikoh oldi omillaridir. Nikohga yetuklik tushunchasi ham o`z navbatida o`ta murakkab va nisbiy tushunchadir. Chunki odam doimo rivojlanib, takomillashib boruvchi, kasb-hunar faoliyatida yoki ma`naviy va ahloqiy rivojlanishida muntazam yangidan-yangi cho`qqilarga erishib boruvchi mavjudotdir. Agar odamning u yoki bu faoliyatga «to`la yetukligi» haqida gapiriladigan bo`linsa, demak bu uning ma`lum bir chegaraga erishgani va undan ortiq rivojlanish mumkin emasligini bildiradi. Shuning uchun ham odamning nikohga yoki biron-bir faoliyatga yetukligi haqida gapirilganda «yetuklik» tushunchasi tom ma`noda o`rinli bo`la olmaydi. Shuning uchun ham odamning «yetukligi», ayniqsa, nikohga, oilaviy hayotga «yetukligi» haqida gapirilganda bu tushunchadan ma`lum bir umumqabulqilingan standart, o`rtacha me`yor, ma`lum bir shartli «o`lchov birligi», ko`rsatkichlar va shu kabilar sifatidagina foydalaniladi. Nikoh oldi omillari qatoriga oila qurayotgan yoshlarning: oilaviy hayotga yetukligi; ularning oila qurish motivlari; oila qurishgunlariga qadar bir-birlarini tanish muddati (qancha vaqt bir-birini tanishi) shartlari va sharoitlari; o`zlarining bo`lg`usi oilaviy hayotlari haqidagi tasavvurlari kabilarni kiritish mumkin. Albatta, bu omillarning har biri turli yoshlarda turlicha xarakterda bo`lishi mumkin, shu bilan birga ularning har biri o`z navbatida yana bir necha turlarga farqlanadi. Masalan, nikohga yetuklik deyilganda oila quruvchi yoshlarning: jismoniy (fiziologik), jinsiy. huquqiy. iqtisodiy. ma`naviy-ahloqiy. psixologik kabi yetuklik jihatlarini tushunish mumkin. Bularning orasida huquqiy, jinsiy yetuklik 2

ko`rsatkichlari yetarlicha aniq alomatlarga, belgilarga ega ekanligi haqida tegishli huquqiy, tibbiy, psixologik adabiyotlarda ko`plab ma`lumotlar berilgan bo`lsa, iqtisodiy, ma`naviy-ahloqiy, psixologik jihatlar biroz murakkabroq, qat`iy bir ko`rsatkich, chegaraga ega emasligi bilan xarakterlanadi. Masalan, odamning jinsiy yetukligi o`ziga xos omillarga ega. Klinik kuzatishlar ma`lumotlariga ko`ra, hozirgi zamon qizlarida jinsiy yetuklik (balog`atga yetish) 12—14 yoshgacha, o`g`il bolalarda esa 14—16 yoshga to`g`ri keladi. Albatta, bu yetuklik ba`zi bir bolalarda ertaroq, boshqa birlarida kechroq ro`y berishi mumkin. Bu ko`rsatkichlar ± 2 yoshga farq qilishi mumkin. Ayrim tibbiyot olimlari bolalarning to`la jinsiy yetilishlari uchun yana 2—3 yil kerak bo`ladi, deb hisoblaydilar. Jinsiy yetilish qat`iy jinsiy ehtiyojlarning shakllanishiga olib keladi. Bu davrga kelib bolalarda ikkilamchi jinsiy alomatlar namoyon bo`la boshlaydi. Jinsiy sekretsiya bezlarining faolligi ortadi. Qiz bolalarda oylik sikllari (menstruatsiya), o`g`il bolalarda pollyusiyalar ro`y bera boshlaydi. Boshqacha qilib aytganda, ularda pubertat davr boshlanadi. (Bu davr haqida va uning xususiyatlari haqida 4- mavzuda batafsil ma`lumotlar berilgan). Demak, bu davrga kelib bolalar moddiy va ma`naviy qiziqishlarining o`sib borishi bilan bir qatorda jinsiy ehtiyojlar shaxs faolligining kuchli manbalaridan hisoblanib, u turli psixologik va ijtimoiy shakllarda namoyon bo`la boshlaydi. Jinsiy maylning, jinsiy ehtiyojning yuzaga kelishi odam biologik rivojlana boshlashining o`ziga xos bosqichidir. Ular bola ruhiyatining rivojlanishiga, uning shaxs sifatida shakllanishiga, hayot faoliyatining boshqa jihatlariga katta ta`sir ko`rsatadi. Shunday qilib, jinsiy yetuklik odam anatomiyasi va fiziologiyasi nuqtai- nazaridan yetarlicha aniq va ravshan bo`lgan hodisadir. Biroq uning psixologik, ahloqiy jihatlari o`ta murakkab. Shuning uchun ham odamning nikohga jinsiy yetukligi deyilganda uning fiziologik nuqtai nazardangina yetilishini nazarda tutish jinsiy yetuklikning to`liq mohiyatini bildirmaydi, bundan tashqari odam jinsiy hayot psixogigienasi borasida ham zarur ilmiy psixologik bilimlarga, to`g`ri 3

tasavvurlarga ega bo`lmogi zarur. Bu esa shubhasiz, alohida e`tibor, maxsus tayyorgarlik, o`qitishni talab qiladigan jarayondir. Yoshlarning nikohga jinsiy yetukligi masalasidan tashqari yuqorida keltirib o`tilganidek, yana bir nechta ijtimoiy yetuklik turlarini farqlash mumkin. Bular: jinsiy, fuqarolik, kasb-hunar, ijtimoiy-iqtisodiy, ma`naviy, ahloqiy va psixologik yetukliklardir. Bularning orasida yoshlarning jinsiy (fiziologik) yetukligi boshqalariga qaraganda ancha erta amalga oshadi, quyida bu masalalarga bog`liq ravishda yana qanday muammolar majmuining yuzaga kelishi mumkinligi haqida to`xtalib o`tamiz. Fuqarolik — huquqiy yetuklik bu odamning huquqiy jihatdan balog`atga yetish yoshi bilan, u huquqiy jihatdan oila qurish, farzand ko`rish huquqiga ega bo`lgan shaxs bo`lib hisoblanishi bilan belgilanadi. Bizning mamlakatimizda bu 18 yosh deb ko`rsatilgan. Bu vaqtda u konstitutsiyada belgilangan barcha huquq va majburiyatlardan foydalana oladigan bo`ladi. 18 yoshni shaxsning huquqiy yetuklik yoshi deb hisoblash mumkin. Kasb-hunar yetukligi — bu ham ancha murakkab tushunchadir. Uning murakkabligi shundaki, bir tomondan, u qandaydir bilim yurtini, o`quv kurslarini bitirish, ya`ni ma`lum bir ish turini bajarish uchun zarur bo`lgan maxsus bilimlarga ega bo`lish bilan belgilanadi. Biroq odam u yoki bu bilim yurtini (kollej, litsey, texnikum, institutni) bitirganidan keyin o`zi tanlagan kasbi bo`yicha bir necha yil ishlab ko`rishi kerak bo`ladi va shundan keyingina uning kasb-hunar yetukligi haqida gapirish mumkin. Shu bilan birga, ba`zi bir kasblar bo`yicha 19—20 yoshlardayoq kasb-hunar yetukligiga erishish mumkin bo`lsa, boshqalarda, masalan xirurg-vrachlikda kechroq 29—30 yoshga yetganda bunga erishish mumkin. Shaxs yetukligining yana bir jihati ijtimoiy-iqtisodiy yetuklikdir. Bunda odamning o`zini va o`z oilasini moddiy jihatdan mustaqil ta`minlay ola bilishi nazarda tutiladi. Yoshlarning oila qurishlarida, ularning iqtisodiy mustaqilligi alohida ahamiyatga ega. Bu o`rinda ham turlicha yosh chegaralari mavjud, yoshlarninig ayrimlari 18—19 yoshidayoq ota-onasi oilasidan alohida iqtisodiy 4

mustaqillikka erishishi mumkin, boshqalari esa 25—30 yoshlarida ham ota- onalarining moddiy yordamidan foydalanadilar. Bu yetuklik jihatlari orasida shaxsning ma`naviy va ahloqiy yetukligi haqida gapirish eng murakkabidir. Chunki bu jihat haqida aniq bir mezon va tavsif hozircha ishlab chiqilmagan. Gap shaxsning psixologik yetukligi haqida borgudek bo`lsa, bunda dastavval uning turli hayotiy vaziyatlar va sharoitlarni hushyor baholay olishi nazarda tutiladi. Bu hushyorlik amaliylik, voqelikni to`g`ri baholay olish, shaxsning o`z yutuq va kamchiliklarini, bilim, malaka va qobiliyatlarini yetarlicha ob`ektiv baholay olishida ham namoyon bo`lishi kerak. Afsuski, ko`pincha yoshlar o`z qobiliyatlarini orttirib baholab, o`z oldilariga erishib bo`lmaydigan maqsadlarni qo`yib olishi hollariga duch kelinadi. Ayniqsa, oilaviy hayotni tasavvur qilish, unda o`z o`rnini baholash masalasida yoshlarimiz ko`proq xatoga, o`zlarini orttirib baholashga, oilaviy hayotdan mumkin bo`lganidan ko`proq narsani kutishga yo`l qo`yish hollari ko`proq kuzatiladi. Natijada muvaffaqiyatsizliklar, pushaymon bo`lishlar, asab buzilishlar yuzaga keladi. Psixologik yetuk shaxs esa aksincha, o`z oldiga erishishi muqarrar bo`lgan, bunga imkoniyatlari yetarli bo`lgan maqsadlarni qo`yadi, o`z hayot yo`lini va unga erishish vositalari va usullarini to`g`ri belgilaydi. Bunday shaxs o`z hissiyoti, kechinmalarini yetarlicha yaxshi nazorat qila bilishi, ya`ni ichki intizomining yuqori rivojlanganligi bilan xarakterlanib turadi. Psixologik yetuklik boshqa odamlarning xohish, istaklari, kechinmalarini tushunish bilan ma`lum darajada bog`liq. Bu o`z navbatida muloqotning, hamkorlikning yaxshi yo`lga qo`yilishiga, oilada, turli guruhlarda gormonik munosabatlarning o`rnatilishiga imkon beradi. Turli yoshdagi, mansab, lavozim, toifadagi odamlar bilan, qiziqishi, odati, ta`bi, turmush tarzi mutlaqo boshqacha bo`lgan odamlar bilan o`rinli munosabatda bo`la olish — shaxs psixologik yetukligining asosiy xususiyatlaridan biridir. Yoshlar oila qurayotganlarida bu xususiyatlar hal qiluvchi bo`lib hisoblanadi. Albatta bunday qobiliyatlar bir kunda shakllanmaydi. Ular oldingi hayoti davomida unga berilgan tarbiya ta`sirida asta-sekinlik bilan shakllanadi. 5

Psixologik yetuklik shaxs xulqining turli yashash sharoitlariga moslashuvchanligida ifodalanadi. Psixologik yetuklik shaxsning boshqa odamlarga nisbatan bo`lgan ijobiy munosabatlari: hamdardlik, hamfikrlik, g`am-tashvishga sherik bo`la olish, o`zaro yordam kabilar tarzida namoyon bo`la oladigan ma`naviy sifatlarning tarkibiy jihatlarini o`zida biriktiradi. Psixologik yetuklikning muhim mezonlaridan yana biri shaxsda oilaviy muammolarni adolatli hal etishga xizmat qiluvchi o`z mustaqil fikri, qarashi, o`rnining bo`lishi, zarur bo`lganda oila manfaati uchun o`z qarashlarini ota-onalari oldida himoya qila olishidir. Nikoh oldi omillari orasida eng xarakterlilaridan yana biri oila qurayotgan yoshlarning yosh xususiyatlaridir. Chunki bu ko`rsatkichlar ham nikoh mustah- kamligida hal qiluvchi ahamiyatga ega. Quyida shular haqida to`xtalib o`tamiz. Demografik nuqtai nazardan qaralganda, oila qurish deb ma`lum bir kishilarning emas, balki butun bir avlodning oila qurishi nazarda tutiladi. Bu o`rinda to`liq ishonch bilan aytish mumkinki, avlod yosh jihatdan qanchalik katta bo`lsa (uning yoshi qanchalik yuqori bo`lsa), u biz ko`rib chiqayotgan jihatlarning har biri bo`yicha ko`proq yetuk bo`ladi. 20—24 yoshdagi guruh, 20 yoshdan kichik bo`lgan avlodga qaraganda ko`proq, hayotiy tajribaga ega bo`ladi. Birinchi avlod vakillarida ijtimoiy-iqtisodiy yetuklik darajasi yuqoriroq bo`ladi, chunki aynan shu yoshda ko`pchilik yoshlar o`rta yoki oliy o`quv yurtlarini tamomlagan, u yoki bu kasb- hunarni egallagan bo`ladilar. 25—29 yoshlarda esa 20—24 yoshdagilarga qaraganda ijtimoiy-iqtisodiy va kasb-hunar yetukligi bo`yicha yanada yuqog`iroq darajaga ega bo`ladilar. Hozirgi zamon demografiyasida keng foydalaniladigan ushbu ko`rsatib o`tilgan statistikalar va yosh guruhlari yoshlar ijtimoiy yetukligining turli jihatlarini ijtimoiy psixologik tahlil qilish uchun juda noqulay hisoblanadi. Chunki hech kimga sir emaski, bugungi kunda yoshlarning kattalashuvi, voyaga yetishi juda jadal amalga oshmoqda. Yuqoridagicha guruhlashga ko`ra bir demografik yosh guruhiga kirgan 20 va 24 yoshlilarning yetukligi sifat jihatidan turli darajaga egadirlar. 25 va 29 yoshdagilar haqida ham xuddi shunday deyish mumkin. 29 yoshga kelib kasb-hunar yetukligi nihoyasiga yetadi va bu davrga kelib aksariyat yoshlar oila qurib bo`lgan va hatto farzandli 6

bo`lishga ham ulgurishadi. Shunday qilib, 29 yoshdagilar 25 yoshdagilarga qaraganda hayotiy tajribalariga ko`ra ham va boshqa asosiy komponentlarga ko`ra ham sezilarli darajada farqlanib turadi. O`zbekiston Respublikasining «Oila kodeksi»da erkak va ayollar uchun minimal nikoh yoshi sifatida 18 yosh ko`rsatilgan. Bu yoshni mahalliy hokimiyat qaroriga ko`ra, alohida istusnoli holatlarni hisobga olib, ayollar uchun bir yoshga qisqartirish mumkin. Turli mamlakatlarda urf-odatlar va milliy an`analarga bog`liq ravishda erkak va ayollarning turlicha minimal nikoh yoshi belgilangan. Masalan, erkaklar uchun u 14 yoshdan (Irlandiya, Ispaniya va Lotin Amerikasidagi ayrim davlatlarida) 21 yoshgacha (Polsha, Avstriya, Germaniya va ayrim Skandinaviya davlatlarida) bo`lgan davr orasiga to`g`ri keladi. Ayollar uchun minimal yosh odatda yoki erkaklar bilan teng deb yoki ulardan bir necha yosh kichik deb belgilanadi. Nikoh oldi omillaridan yana biri nikoh qurilishiga asos bo`lgan nikoh motivlaridir. «Motiv» iborasi psixologiyada ma`lum bir xulq, faoliyatning yuzaga kelishiga asos bo`lgan kuch, turtki, manba, asosni bildiradi. Xo`sh, oilalar qanday motivlar tufayli yuzaga kelishi mumkin? Psixologik adabiyotlarda bir necha o`nlab nikoh motivlari farqlanadi. Lekin ular umumlashtirilgan holda uchta klassifikatsiyaga farqlanadi. Bular: sevgi tufayli oila qurish, ya`ni yoshlar oila qurishdan avval bir-birlarini sevib, ma`lum bir muddat sevib-sevilib yurganlaridan so`ng shu sevgining mahsuli sifatida bir-birlarining visoliga to`y qilib, oila qurib yetishadilar. Motivlarning ikkinchi klassifikatsiyasi — moddiy yoki o`zga manfaatdorlik tufayli oila qurish. Bunda yoshlar oila qurar ekanlar nimanidir hisobga olgan holda, ma`lum bir maqsadni ko`zlab oila qurishlari mumkin, masalan, boylikni, mansabni, moddiy yoki ijtimoiy manfaatdorlikni ko`zlagan holda: «Agar shu yigitga turmushga chiqsam, boy-badavlat yashayman» yoki «Shu qizga uylansam, uning ota-onasi yordamida ma`lum bir mansab, mavqega erishaman», — degan fikrlar asosida o`zining ijtimoiy-iqtisodiy ahvolini yaxshilash, «yolg`izlikdan 7

qutulish» va boshqalar. Shu kabi hisobga olinadigan narsalarni ko`plab sanab o`tish mumkin. Nikoh motivlari klassifikatsiyasidan yana biri stereotip bo`yicha oila qurish deb ataladi. Bu toifa yoshlarda oldingi motivlarning ikkalasi ham kuzatilmasligi mumkin. Ular oila qurar ekanlar, stereotiplarga qaraydilar. Bunday yoshlardan nima uchun oila qurganliklari so`ralsa, odatda «Hamma tengdoshlarim uylanayotgandi, men ham uylandim!» yoki «Hamma dugonalarim turmushga chiqishayotgandi, men ham turmushga chiqdim!» qabilida javob beradilar. Xo`sh, shu sanab o`tilgan uchala motiv: sevgi, moddiy yoki o`zga manfaatdorlik tufayli, stereotip bo`yicha qurilgan oilalarning qay biri mustahkamroq bo`ladi, ya`ni qaysi motiv nikoh-oila mustahkamligini kuchliroq ta`minlaydi? Albatta, bu savolga yoshlarning aksariyati, birinchi motivni, ya`ni sevgi motivini tanlab javob berishadi. Chunki ular sevgi tufayli oila qurish nikoh mustahkamligini ta`minlovchi eng ishonchli, mustahkam poydevor deb hisoblaydilar. Haqiqatan ham, sevgining oila mustahkamligidagi o`rni beqiyosdir. Sevgi o`ta qudratli kuchdir. U tufayli inson nimalarga qodir emas?! Insoniyat o`z taraqqiyotida erishgan eng yuksak cho`qqilar ham sevgi tufaylidir. Z.Freyd ta`kidlaganidek: «Sevgi — bu insoniyatni hayvonot olamidan sug`urib olgan kuchdir!». Inson yaratgan buyuk mo`jizalarning barchasi sevgi tufaylidir. Bu aytilganlardan ko`rinib turibdiki, sevgi tufayli oila qurish baxtli va mustahkam nikohning asosini ta`minlaydi. Albatta, sevishib turmush qurgan juftlarning aksariyati eng baxtli oilaviy hayot kechiradilar. Lekin statistik ma`lumotlarga qaraganda, oilalar ajralishining ko`pchilik qismi ham xuddi shu sevishib oila qurgan juftlarga to`g`ri kelar ekan. Xo`sh, nega endi sevishib oila qurgan juftlar oilaviy hayotlarida hamma vaqt ham baxtli bo`lavermaydilar? Nega kechagina bir-birlarini sevib, bir-birlarisiz yashay olmasligiga to`la amin bo`lgan yoshlar bugun nikohlarini bekor qilish haqida sudga ariza beryaptilar? Ularning sevgisiga nima bo`ldi? Sevgi — o`zi nima? U bor narsami yoki yo`qmi? Bu o`rinda haqdi ravishda «Sevgi oilaviy hayotning 8

mustahkam bo`lishiga yordam beradimi yoki halaqit qiladimi?», degan savol tug`iladi. Bu kabi savollar azal-azaldan yoshlarni, umuman, insoniyatni qiziqtirib kelgan savollardir. Navbatdagi motiv moddiy yoki o`zga manfaat tufayli oila qurishdir. Bu motivning oila mustahkamligiga ta`siri uning keyinchalik qay darajada amalga oshirilishiga bog`liq. Oila qurishdan oldin yoshlarning hisobga olgan, ko`zda tutgan narsalarining hammasi ro`yobga chiqaversa, bu motiv ma`lum darajada nikoh mustahkamligini ta`minlashga xizmat qilishi mumkin. Afsuski, oilaviy hayotda hamma narsa ham yoshlar kutganidek bo`lavermaydi. Bu o`rinda L.N.Tolstoyning: «Badiiy asarlarda, romanlarda, kinolarda syujet, voqealar rivojlanib-rivojlanib borib, oxirida hammasi to`y bilan, yaxshilik bilan tugaydi. Hayotda esa aksincha, hamma narsa to`ydan keyin boshlanadi», — degan fikrini ta`kidlash maqsadga muvofiq. Shuning uchun ham oilaviy hayotdan kutilgan, hisobga olingan narsalarga hamma vaqt ham erishib bo`lavermaydi. Nimanidir hisobga olib oila qurgan yoshlarning oilaviy hayotda ana shu hisobga olganlari amalga oshmay qolgundek bo`lsa, unda ularning oilaviy hayoti g`urbatga, turgan-bitgani azobga, nizo-janjalga aylanadi. Ular uchun bunday oilada yashagandan ko`ra yashamagani afzal ko`rinadi. Bu ham oxir-oqibat oilalarning inqiroziga va «hisob» poydevori ustiga qurilgan imoratning qulashiga olib keladi. Statistik ma`lumotlarga ko`ra, yuridik jihatdan eng mustahkam, turg`un oilalar stereotip bo`yicha oila qurgan juftlarga to`g`ri kelar ekan. Bunday oilalarda ajrashishlar miqdori oldingi ikki motiv asosida qurilgan oilalarga qaraganda juda kam ko`rsatkichni tashkil qiladi. Chunki ular «hamma qatori» oila qurishgan. Qarashsaki, «hamma binoyidek yashayapti» —bular ham yashayverishadi. Bu motiv asosida qurilgan oiladagi er-xotinlar o`ta baxtli ham, o`ta baxtsiz ham bo`lmaydilar. Lekin birgalikdagi hayot tufayli er-xotin o`rtasida bir-birlariga moslashish, bir-birini tushunish, bir-biriga nisbatan mehr-oqibat yuzaga kelib, ular rivojlanib yuqorida aytganimizdek, sevgi-muhabbat darajasiga o`sib yetishi ham mumkin. Bunday holatlar, shubhasiz, bu toifa oilalarning nafaqat rasmiy, yuridik 9

jihatdan, balki emotsional, psixologik jihatdan ham turg`un bo`lishini ta`minlashi mumkin. Nikoh oldi omillari klassifikatsiyasida qayd etib o`tilgan omillardan yana biri yoshlarning oila qurgunlariga qadar bir-birlarini qancha vaqt bilganliklari, ular qanday sharoitlar va shartlarga ko`ra tanishib oila qurishlaridir. Bu omillar nikoh mustahkamligiga qanday ta`sir ko`rsatishi mumkin. Albatta, oila qurishdan oldin bo`lajak er-xotinlar bir-birlarini ma`lum bir muddat bo`lajak er yoki xotin sifatida bilib yursalar, bir-birlarining shaxsiy xususiyatlari, individual sifatlari, qiziqishlari, dunyoqarashlari, shaxsiy yo`nallishlari haqida adekvatroq tasavvur va ma`lumotlarga ega bo`lsalar, bu tasavvur va ma`lumotlar ularga birgalikdagi hayotlarida bir-birlarini tushunib, bir- birlariga moslashib ketishlariga yordam berishi mumkin. Hozirgi yoshlarimizga juda yaxshi ma`lumki, oila kodeksiga binoan nikohdan o`tish uchun ariza berganlaridan so`ng bir oy (aniqrogi 33 kun) muhlat beriladi. Mabodo, shu fursat mobaynida ular o`z niyatlaridan qaytib qolgudek bo`lsalar, ularning talabi qondirilib, ko`zda tutilgandek, nikoh qayd qilinmaydi. Hech bir yashiradigan joyi yo`qki, respublikamizda istiqomat qilayotgan yoshlarning hammasi ham nikohdan o`tishga oid mavjud qonun-qoidalardan yetarli darajada xabardor emaslar va ayrim hududlarda hamma vaqt ham bu qoidalarga amal qilinavermaydi. Lekin yoshlarimiz ayniqsa, siz — o`quvchi yoshlarimizga nikoh-oila munosabatlarining qonuniy jihatlaridan ham xabardor bo`lib qo`yish foydadan holi emas. Xo`sh, ushbu fuqarolik holatini qayd etish bo`limlari tomonidan berilgan 33 kun muhlat yoshlarimizning bir-birlarini mumkin qadar bilib olishlari uchun yetarlimi? Bo`lajak er-xotinlar bir-birlarini to`la bilib olishlari uchun qancha vaqt kerak? Bu yerda gap biror bir buyumni, texnika yoki kompyuterni emas, odamni bilish haqida ketayapti. Psixologlarning ta`kidlashicha, odam bu eng murakkab bilish ob`ektidir. Uni hech qachon va hech kim mutloq va batafsil bila olmaydi. Chunki u har kuni rivojlanishda, shakllanishda, o`sishda, o`zgarishda bo`lgan 10

murakkab biologik, fiziologik, psixologik, ijtimoiy-psixologik, ijtimoiy jarayonlar, holatlar, xususiyatlar majmuini o`zida mujassamlashtirgan eng oliy va shu bilan birga eng murakkab mavjudotdir. Uning sir-sinoatlari koinot sir-asrorlaridan ortiq bo`lsa ortiqki, aslo kam emas. Shuning uchun bir yil, o`n yil birga o`qigan yoki bolalikdan birga o`sgan biron bir o`rtog`ingizning xulqida, xatti-harakatida kuzatiladigan ayrim holatlar hozirgacha ham sizni xayron qoldirishi yoki odamlar bir umr birga yashab, bir-birlarida kutilmagan holatlarni, xulq-atvor ifodalanishini ko`rishi mumkin. Psixologik adabiyotlarda bo`lajak er-xotin sifatida bir-birlarini yarim yildan bir yilgacha bilish eng maqbul muddat deb ko`rsatiladi. Bu vaqtda yigit-qizlar bir- birlari haqida nisbatan bilish mumkin bo`lgan bilimlar, ma`lumotlar minimumiga ega bo`lishga ulgurishlari mumkin. Albatta bu vaqtni ham ideal vaqt deb hisoblab bo`lmaydi. Bu yerda muhimi yoshlar bir-birlarini qanday jadallikda, qanday maqsadda, qanday vosita, usullar yordamida va qanday «ko`z» bilan o`rganishidadir. Nikoh oldi omillarining xarakterlilaridan yana biri yoshlarning tanishish shartlaridir. Ular ham o`z navbatida turli-tumanlikka ega. Kimdir o`qish, ish joyida, kimdir o`zi, kimdir biror-bir o`rtog`i, dugonasi, qarindoshi, kimdir sovchilar yordamida, kimdir ko`chada, jamoatchilik joylarida, transportda, turli marosimlar, to`ylar, kechalar, o`tirishlar va hokazo shart-sharoitlarga ko`ra tanishishlari mumkin. Albatta, bularning hammasida shu yoshlarning individual xususiyatlari, ma`naviy-ahloqiy jihatlari, madaniyati, tarbiyasi, shu yoshlar yashagan hudud, undagi milliy urf-odatlar, an`analar, etnik xususiyatlar muhim ahamiyatga egadir. O`zbek oilasining etnik xususiyatlaridan kelib chiqqan holda yosh oilaning yuzaga kelish shartlari orasida keng tarqalganlaridan biri sovchilik tufayli oilalarning yuzaga kelishidir. Chunki bizda deyarli barcha oilalarning yuzaga kelishi yigit tomonidan kelinnikiga sovchilar borishi bilan boshlanadi. Bunda yoshlar bir-birlarini oldindan bilishlari, sevishlari, shunchaki uchrashib qolishi yoki sovchilar orqali qidirib kelin topishidan qat`iy nazar, albatta kelinnikiga 11

sovchilar borishi nikohning yuzaga kelishidagi etnik shart, rasm-rusum, urf- odatlardan biri hisoblanadi. Bularning barchasining nikoh mustahkamligida o`ziga xos o`rni bor. Oila mustahkamligiga hal qiluvchi ta`sir etuvchi nikoh oldi omillaridan yana biri yoshlarning o`z oilaviy hayoti haqidagi tasavvurlaridir. Ularning qanchalik reallikka yaqin bo`lishi, shu oila mustahkamligining bosh garovi hisoblanadi. Afsuski, hamma vaqt ham yoshlarimizning oilaviy hayot haqidagi tasavvurlari reallikka mos kelavermaydi, balki u aksariyat hollarda reallikdan tubdan farq qiladi. Esini tanigandan boshlab ertaklar ruhida, badiiy filmlar, romanlar, afsona, rivoyatlar ruhida tarbiyalangan yoshlarimizda hamma vaqt ham oilaviy hayot haqida to`g`ri tasavvurlar shakllanaverishi mumkin emas. Ommaviy axborot vositalari orqali, teleko`rsatuvlar, radioeshittirishlar orqali yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash borasida berilayotgan materiallarda, oilaviy hayotni bir yoqlama, faqat ijobiy tomondan talqin qilish hollari ham ko`p kuzatiladi. Bu kabi holatlar ham yoshlarda oilaviy hayot haqidagi tasavvurlarning noto`g`ri shakllanishiga sabab bo`lishi mumkin. Shuning uchun ham yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashda oilaviy hayot, er-xotin munosabatlarini faqat bir yoqlama va faqat yaxshi tomondangina ko`rsataverish ham maqsadga muvofiq emas. Uni imkon qadar butun borligicha: baland-pasti-yu shirin-achchig`i, rohat-farog`ati-yu azob-uqubati, qorong`u kechalari-yu yorug` kunduzlari bilan ko`rsatgan ma`qul. Shundagina yoshlarimizda oilaviy hayot haqida nisbatan adekvatroq, tasavvur shakllanishi mumkin. Bu borada oiladagi katta yoshli oqil kishilar yoshlarga hayotda ko`prik bo`lmog`i, ularning bosib o`tgan ko`p qirrali hayot yo`li farzandlariga saboq bo`lishi kerak. Ular yoshlarimizni mustaqil, yetuk bir shaxs sifatida qabul qilib, oilaviy hayotning past-balandlari haqida to`la to`kis ma`lumotlar berishi maqsadga muvofiqdir. Toki yoshlarimizning oilaviy hayotlari poydevoriga qo`yayotgan ilk g`ishtlari to`g`ri va mustahkam qo`yilsin. 12

Хар бир оила ижтимоий тизим сифатида жамият олдида маълум бир функцияларни бажаради . Оиланинг ижтимоий функциялари хақида гапирганда , бир томондан жамиятнинг оилага таъсирини , иккинчи томондан эса умумий ижтимоий тизимида оиланинг ўрнини , оиланинг хал қиладиган ижтимоий ( жамоатчилик ) функцияларини хисобга олиш лозим . Оила қуйдаги асосий функцияларни бажаради: иқтисодий, репродуктив, тарбиявий, рекратив, коммуникатив, регулятив (бошқарув). Албатта, бу санаб ўтилганлар хозирги замон оиласини асосий функцияларининг ягона классификациясини ташкил эта олмайди. Чунки айрим манбаларда: наслни давом этириш, тарбиявий, хўжалик ва ўзаро ёрдам каби функцичлар хозирги замон оиласининг мухум функциялари сифатида кўрсатиб ўтилса, яна бошқа оилашунос мутахасислар хозирги замон оиласи функцияларинпи: инсон зотини давом этириш, болаларни тарбиялаш ва хўжалик функцияларини фарқлайдилар. Шунингдек, оила функцияларини: болаларни дунёга келтириш, хўжалик-маиший, тарбиявий, оила аъзолари дам олиш ва уни ташкил этиш, маънавий мулоқат, сексуал, тарбия жараёнидаги хамкорлик, уй хўжалигини юрутиш учун зарур воситаларни иаъминлаш, ўзаро моддий ва маънавий қўллаб-қуватлаш кабилардан иборат эканлигини таъкидловчи классификациялар хам мавжуд. Юқоридагилардан кўриниб турибдики, оилашунос мутахасислар томонидан оиланинг асосий фуекциялари турлича кассификация қилинмоқда.Бу ўринда оила функцияларини шунчаки санаб ўтиш билан кифояланмай, балки уларни бир томондан одамларнинг моддий, хўжалик-маиший ва иккинчи томондан эмоционал ва ижтимоий-психологик эхтиёжларини қондурувчи функцияларга фарқлаш мумкин. Шуни хам айтиб ўтиш жоизки, хозирги замон оиласида эмоционал ва ижтимоий-психологик жараёнларни қондириш функциясининг ахамияти ортиб бормлқда. Хатто соф моддий характерга эга бўлган функцияларда хам хиссийлик кўпроқ ривожланиб бормоқда. Хиссий, эмоционал контактларнинг ахамияти шахар оилаларида кучлироқ эканлиги 13

англамоқда. қишлоқ оилалари эса уй хайвонлари ва томорқа ерларининг борлиги эвазига шахар оилаларига қараганда жамиятнинг ишлаб чиқарувчи бўғинлигини, ишлаб чиқарувчилик функцичсини кўпроқ сақлаб қолмоқда. Инсоният тараққиётнинг хозирги босқичида замонавий оиланинг асосий функциялари қаторида қуйдагиларни санаб ўтиш мумкин: иқтисодий, репродуктив, тарбиявий, рекреатив, коммуникатив, регулятив (бошқарув), фелицитологик кабилар . Оиланинг ииқтисодий функцияси нимадан иборат? Оиланинг иқтисодий функцияси унинг асосий функцияларидан бири хисобланади. Оила иқтисодий, бюджети, даромадини режали сарфлаш, кундалик харажатга, зарур бюмларга пул ажратиш, бир неча йилдан сўнг олинадиган нарсаларга маблағ йиғиш, тежамли рўзғор юритиш эр-хотиннинг катта тажриба, малакага эга бўлишига боғлиқ.Шунингдек, оилада ўсаётган фарзанд хам мана шу малака ва кўникмаларга эга бўлиб бориши зарурлигини унутмаган холда ўғил-қизга иқтисодий масалаларни хал этишни ўгата бориш лозим. Кейинги йилларда рўзғорда юзага келаётган иқтисодий муаммолар оиладаги шахслараро муносабатларга салбий таъсир этиши билан биргаликда фарзандлар билим савиясининг пасайишига хам олиб келмоқда. Бундай нохуш холатларнинг олдини олиш мақсадида моддий қийинчиликлар туфайли хосил бўладиган муаммоларни бартараф этишда одамларга психологик ёрдам кўрсатиш лозим. Оила ўзининг шу функцияси туфайли жамиятга, давлатга катта иқтисодий фойда келтиради.Масалан, бола тарбияси, болани иқтисодий таъминлаш борасидаёқ унинг жамиятга келтирган фойдаси катта миқдорини ташкил этади. Буни давлат томонидан, давлат муассасаларида (болалар уйларида) бир болани 16-18 йил тарбиялаб, ишчи кучи сифатида етиштириш учун (уни боқиш, кийинтириш, ўқитиш, моддий таъминлаш ва ш.к ) давлат томонидан хар бир болага сарфланадиган маблағ ва айнан шундай ишчи кучини оилада тарбиялаш учун бериладиган нафақа пуллари миқдорини 14

солиштирадиган бўлсак, ўртадаги фарқ биринчилар фойдасига бир неча юз минг сўмни ташкил қилади. Тасаввур қилишга осонроқ бўлиши учун айтиш мумкинки, хар бир болани вояга етказиш учун оила давлатга камида битта “Нексия” автомашинаси қиммати миқдорида иқтисодий фойда келтиради. Бу борадаги, яъни хар томонлама камол топган маънавий-ахлоқий етук, жисмоний- психологик соғлом шахсни етиштиришнинг маънавий-ахлоқий қимматини эса хеч қандай иқтисодий мезон билан ўлчаб бўлмайди. Бу оилани иқтисодий функциясини атига биргина шахсни шакллантиришдаги фойдасини кўрсатиш холос. Оилда хўжалик юмушларини юритиш, рўзғорнинг йўлга қўйилиши, оилада моддий неъматлар ишлаб чиқариш, фермер хўжалиги, шахсий ишлаб чиқариш кабилар унинг жамият олдидаги иқтисодий функцияси ва ахамиятини тобора ортираверади. Оиланинг репрод у ктив функцияси нимадан иборат? Оиланинг мухим бўлган функциялардан яна бири бу унинг репродуктив (жамиятнинг биологик узлуксизлигини таъминлаш, болаларни дунёга кетириш) фуекциясидадир. Бу функциянинг асосий мохияти инсон наслини давом этиришдан иборатдир. Оиланинг вазифаси фақатгина янги авлодни дунёга келтирибгина қолмасдан инсоният пайдо бўлган даврдан бошлаб яшаб келаётган илмий ва маданий ютуқлари билан таништирган холда, уларнинг саломатлигининг сақлаб туришидан ихам иборатдир. Табиатан берилган авлод қолдириш инстинкти инсонда фарзанд кўришга, уларни ўстиришга ва тарбиялашга бўлган эхтиёжга айланади. Бу эхтиёжларини қондирмасдан туриб, киши одатда ўзини бахтийр хис қила олмайди. Шунингдек, эр-хотнда фарзанд тsилиши билан боғлиқ холда бутунлай янги хиссиётлар: аёлда-оналик, эркакда- оталик хисси пайдо бўлади. Фарзанд эр-хотин муносабатларини янада мустахкамловчи асосий омил хамдир. 15

Оиланинг жамият олдидаги репродиктив функциси ва унинг бажарилиши дейилганда ахоли сонинг қайта тиклаши учун хар бир оилада нечтадан фарзан бўлиши лозимлиги назарда тутилади. Стастистик маълумотларга кўра, агар хар бир оилада биттадан фарзанд бўладиган бўлса, бундай халқ саккизинчи авлоддан кейин йўқ бўлиб кетиши мумкин экан.Хар бир оилада иккитадан фарзанднинг бўлиши хам ахоли сонини сақлаб тутишни таъминлай олмайди. Демографларнинг таъкидлашларича, оила ўзининг репродиктив функциясини бажариш учун хар бир оилага ўртача 2,6 та фарзанд тўғри келиши керак. Албатта, фақат оилагина жамият олдидаги функцияларни бажариб қолмасдан, балки жамият хам оилаларга функцияларини бажариб қолмасдан, балки жамият хам оилаларга функцияларни муваффақиятли уддалашлари учун зарур бўлган шарт-шароитларни яратиб бериш лозим. Бу ўринда хукуматимиз томонидан юритилаётган демографик сиёсат, иқтисодий, ижтимоий ва хуқуқий тадбирлар бунга яққол мисол бўла олади. Бундай сиёсатнинг асосий йўналишлари онлик ва болаликни мухофаза қилиш, кўп болали ва кам таъминланган оилаларнинг моддий ахволини яхшилаш, ёш оилаларга, оналарга яратилаётган имтиёзлар ва шу кабилардан иборат Оиланинг тарбиявий функцияси дейилганда нима назарда тутилади ? Болаларнинг ақлий, жисмоний, ахлоқий, эстетик тарбиясига оилада асос солинади. Оила инсон деб аталувчи бинонинг фақат пойдеворини қўйиш билан чекланмасдан, балки унинг сўнгги ғишти қўйилгунча жавобгардир. Ота-она- саънаткор, бола- саънат асари, тарбия жараёни эса саънатнинг ўзидир. Мустақилликка эришганимиздан сўнг миллий қадриятларимизнинг тикланиши ва халқимиз азалдан эъзозлаб келаётган миллий урф-одатларимиз, анъаналаримиз (бола тарбиясда ота- онадан ташқари, буви-бува, қариндош-урs, махалланинг хам таъсири) бу борада катта ахамиятга эга. Лекин баъзан оила тарбиявий функциясининг сусайиши ва тарғибот-ташвиқот ишларининг камлиги натижасида оила 16

аъзолари хулқида ёмон одатларнинг (ичиш, чекиш, норкамания, турли диний оқимлар таъсирига берилиш, маънавий бузуқлик йўлига кириш) пайдо бўлиши ташвишланарли холлардан биридир. Жамиятнинг комил фуқоросини шакллантириш, тарбиялаш хозирги замон оиласининг мухум функцияси даражасига киради. Чунки шахснинг ижтимоилашуви даставвал оилада амалга ошади. Оиладаги тарбия орқали шахсга маълум бир сиёсий-ғоявий дунёқараш, ахлоқий меъёрлар ва хулқ намуналари, жисмоний сифатлар сингдирилади. Халқимизда “қуш уясида кўрганини қилади”, деб бежиз айтилмаган. Оилада амалга ошадиган иижтимоилашув жараёни натижасида шахс ижтимоий меъёрлар ва қадриятларни ўзлаштиради, ижтимоий хаётга кириб боради. Оиланинг коммуникатив функцияси нимадан иборат? Оиланинг коммуникатив функцияси оила аъзоларнинг ўзаро мулоқат ва ўзаро тушунига бўлган эхтиёжини қондиришга хизмат қилади. Психологик тадқиқотларда таъкидланишича, турли ижтимоий ориентациялар, “установка”лар, хиссий маданият, одамнинг ахлоқий, маънавий ва психологик саломатлиги –оиладаги ўзаро, ички мулоқат характери, хондондаги ёши катталарнинг ўзаро муносабатларида психологик “установка”ларни намоён қилишлари оиладаги ахлоқий-психологик иқлимга тўғридан-тўғри боғлиқдир. Инсоният тараққиётининг хозирги босқичида фан-техника тарақиётининг юксалиб, одамларнинг кундаликхаётининг урбанизациялашувининг (радио, телевидиние, видео, компьютр ва бошқалар). Ортиб бориш, оилаларининг тобора нуклерлашиб бораётганлиги билан оиланинг коммуникатив функциясининг ахамияти, оила аъзоларининг бир-бирлари билан “одамларча”сухбатлашиб олишининг ахамияти тобора ортиб бормоқда. Бу ўринда ўзбек оиласининг ўзига хос хусусияти: кўп авлодлилик, кўп фарзандлилик кабилар бундай оилалар аъзолари ўртасида ўзаро мулоқатни тўлароқ амалга ошишига асос бўлади, уларнинг ўзаро мулоқатга бўлган эхтиёжларини қондиришда мухим рол ўйнайди. Бироқ 17

сўнги йилларда баъзи оилаларда ота-оналар ва болалар ўртасида мулоқатнинг камлиги, бир-бирига эътиборининг пасайиши, оила аъзолари ўртасида фикр эркинлигининг чекланганлиги (айниқса, қишлоқ оилаларида), холатлари хам мавжуд. Хатто оиладаги ўзаро муносабатларининг ёмонлашуви натижасида оила аъзоларни айримларида стресс(асабий таранглик),суицид (ўз жонига қасд қилиш) каби нохуш холатларнинг келиб чиқиши хам кузатилмоқда. Бундай нохушликларнинг олдини олиш учун, энг аввало, оила аъзолари ўртасида ошкора , яқин ўзаро тушунарли, ишончли мулоқатнинг амалга ошиши учун зарур шарт-шароитларни яратиш, лозим бўлса бу борада ёшларга тегишли билимларни бериш ахоли учун психолгик маслахатхоналар фаолиятини йўлга қўйиш, тренинглар ташкил этиш, “Ишонч телефонлари”, “қалб марказлари” кабиларни ташкил этишб, улар фаолиятини такомилаштириш лозим. Оиланинг рекреатив функцияси нимадан иборат? Никох- оила муносабатлари юзага келган дастлабкт, ибтидоий замонлардан буён унга характерли бўлиб келган хусусиятлардан бири уни ўз аъзоларининг муносабат талабларидан бири уни ўз аъзоларининг ахлоқий- психологик химояланишни таъминлаш, ёш болаларга ва мехнатга яроқсиз кишилар ёки кекса қариндошларга моддий-маънавий ва жисмоний ёрдам кўрсатиш кабилардан иборат бўлиб келган. Бу холат ўз навбатида оиланинг асосий функцияларидан бирини, унинг рекреатив функциясини ташкил қилади. Оиланинг рекреатив функцияси – ўзаро жисмоний, моддий, маънавий ва психологик ёрдам кўрсатиш, бир-бирининг саломатлигини мустахкамлаш, оила аъзоларнинг дам олишини ташкил этиш демакдир.Бу функция кейинги йилларда янада мухим ахамият касб этмоқда. Оила аъзолари саломатлигини мустахкамлаш, оила аъзоларнинг дам олишини ташкил этиш, оила аъзоларнинг бевосита мехнат, ўқиш ва бошқа ижтимоий фаолиятлардан холи холда, яъни бўш вақтларни биргаликда ўтказишларини қандай ташкил қилишлари, унда буларнинг ўзаро муносабатлари характери қандай эканлиги бугунги кун 18

оиласи мустахкамлиги учун мухим ахамиятга эга бўлган омиллардан хисобланади.Бўш вақт жамиятининг нихоятда мухим ижтимоий қадриятларидан бирдир. Бу қадриятдан одамлар турлича фойдаланадилар. Бўш вақтни мунтазам равишда қандай ўтказишга қараб хар бир одамнинг етуклик даражасига, маънавий дунёсига бахо бериш мумкин. Бу борада эришилган ютуқларимиздан бири шуки-дам олиш ва соғломлаштириш ишларига давлат миқёсида ахамият берила бошланди. Лекин кўпчилик турли сабаблар билан (уларнинг ўзлари кўпроқ моддий сабабни кўрсатишда) маданий дам олишга эътибор бермай қўйганлигини хам айтиб ўтиш лозим. Хозирги вақтда оилавий дам олиш, оилавий туризим ва қатор оилавий тадбирлар доираси кенгайиб бормоқда. Шуни хам таъкидлаб ўтиш жоизки хозирги вақтда оиланинг рекреатив функциясини кўп холларда давлат ва ижтимоий ташкилотлар ўз зиммасига олмоқда. Жамият аъзоларининг хафсизлигини таъминлаш, қарияларга бепул тиббий ёрдам кўрсатиш (бизнинг миллий хусусиятларимизга ёт бўлса-да, қариялар уйларининг очилиши), одамлар дам олишлари ва ўз соғликларини тиклаб олиш имкониятларини берадиган дам олиш уйлари ва санаторияларнинг очилиши кабилар шулар жумласидандир. Лекин шу билан бирга оиланинг ўз аъзоларининг ахлоқий-психологик химоянганлигини таъминлашдаги роли тоборо ортиб бормоқда. Чунки инсон фақат ўз оиласидагина ва фақат ўз яқинлари қуршовидагина ўзини том маънода хотиржам,эркин хис қила олиши мумкин холос. Бу борада оиланинг ўрнини хеч бир ижтимоий муассаса боса олмайди. Оиланинг фелицитологик функцияси нима? Хозирги замон оиласининг тобора ахамияти ортиб бораётган функциялардан бири унинг фелицитологик функциясидир(италянча “фелиците”- бахт дегани). Шахсий фаровонликка эришишга интилиш оилавий муносабатлар тизимида кўп жихатдан хал қилувчи омил бўлиб бормоқда. Бахт нима ўзи? Хозирги замон оиласи ўз аъзоларининг бахтини таъминлаш қандай рол ўйнайди? Бахтга интилиш хар бир инсон учун табиийдир ва айни шу бахтга интилиш 19

уларни оила қурига ундайди. Инсон ўзига ато этилган бахтнинг тўртдан уч қисмини оиладан, чорактага етар-етмас қисмини бошқа нарсалардан топади. Оилада эр-хотиннинг бир-бирини тўлиқ тушуниш-уларнинг ўзларини бахтли хис қилишларини таъминлайди. Шунингдек, ўзидаги мавжуд тиббий-ижодий имкониятлар (иқтидор)ни рўёбга чиқариш, жамият ва оила доирасида сарфлаш хам инсонгаўзини бахтли хис этиш имконини беради. Кейинги вақтларда инсоннинг имкониятлари ортган сари унинг бахтга интилиш даражаси хам ортиб бормоқда. Лекин баъзан нопок йўллар билан пул топиш орқали бахтли бўлишга интилиш ёки ўзгалар хисобига шахсий бахтга интилиш каби салбий холатлар хам учраб туради. Баъзан эса оила аъзоларнинг (айниқса: эр-хотиннинг)шахсий бахтга ўз майлича интилиши оилаларда нохуш холатлар (хиёнат каби)ни хам келтириб чиқариши мумкин. Шунинг учун хар бир шахс ўзида кўпроқ виждонлик, поклик, халоллик каби маънавий-ахлоқий фазилатларни тарбиялашга эътибор берилиш лозим. Оиланинг регулятив функцияси нимага хизмат қилади? Оиланинг регулятив функцияси оила аъзолари ўртасидаги ўзаро муносабатларни бошқариш тизимини, шунингдек бирламчи ижтимоий назоратни, оилада устунлик ва обрўни амалга оширишни ифодалайди. Бунда катталар томонидан ёш авлодни назорат қилиш ва уларни моддий хамда маънавий томонидан қўллаб-қуватлаш назарда тутилади. Ўтган замонларда оиланинг бошқариш функцияси маълум даражада расмий тарзда белгилаб хам қўйилган. Унга кўра, оилада ким хонадон бошлиғи бўлишига, унинг обрўси ва устунлиги қайд этилган ва оиланинг шуаъзоси (асосан ота) бутун умри давомида ўз фарзандлари ва оила аъзолари хатти-харакати, хулқи учун жавобгар бўлган. Унда ота-онасига бўйсунмаганларни жазолаш холлари хам назарда тутилган. Хозирги замон эгалитар оилаларда эса оиланинг бошқарув функцияси асосан ахлоқий меъёрлар, оила аъзоларнинг шахсий обрўси ва биринчи навбатда, ота-оналарнинг болаларга нисбатан бўлган муносабатлардаги обрўси кабилар ёрдамида амалга оширилади. Шунгакўра, баъзи оилаларда оилани бошқариш, 20

унга бошчилик қилиш оила аъзоларнинг қизиқиш ва имкониятларини хисобга олган холда амалга оширилса, баъзи оилаларда(эр-хотиннинг алохида-алохида) етакчиликка интилиш натижасида оилавий низоларнинг ортиб бориши, болаларнинг хар томонлама эътибордан четда қолиши, натижасида жиноятчилик кўчасига кириб кетиши кабилар кузатилиади. Баъзи оилаларда аёл устунлигининг мавжудлиги ўғил бола шахсида аёлларга хос хусусиятларнинг кўпайиб боришига олиб келиши мумкин. Шу билан бирга оиланинг бошқарув функцмясиоила аъзоларининг хулқи, масьулияти, мажбурияти кабиларни хам бошқаришни, назорат қилишни ўз ичига олади. Одам оила қургандан сўнг, албатта, унинг ижтимоий мавқеи ўзгаради. Энди у “уйланмаган йигит”,”турмушга чиқмаган қиз” эмас, балки “оилали” одамдир. Шунга кўра у ўзининг хатти-харакатлари, хулқини хам оилали одамга хос тарзда қайтадан кўриб чиқади. Оила қуриш туфайли унинг маъсулияти ортади. Эрнинг ва хотининг хулқи хам энди ўзига хос тарзда бошқарилади. Оиланинг релак сац ия функцияси нима ? Хозирги замон оиласининг энг асосий функцияларидан яна бири релаксация функцияларидир. Бу дегани оила аъзоларнинг жинсий, эмоционал фаолиятини, рухий жисмоний қувватини, мехнат қобилиятини яна ғайта тиклаш демакдир. Маълумки, фан-техника тарақиётининг хозирги босқичида, ишлаб чиқариш муносабатларининг жадаллашуви, халқ хўжалигининг турли жабхаларида янги технологияларининг жорий этилиши ва шу каби қатор омиллар инсон рухиятига олдингиларга қараганда кўпроқ жисмоний, рухий зўриқишлар бермоқда. Бугунги ва эртанги кун саноати, ишлаб чиқариши ишчи ходимдан бор имкониятни сафарбар қилиб, бутун вужуди билан ишлашни ва ўзининг касб-хунар махоратини мунтазам ошириб боришни тақазо қилади. Ишлаб чиқариш жараёнлари жадаллигининг бундай тарзда давом этиши шу жараёнлар иштирокчиси, бошқарувчиси инсонни тезда толиқиб, ўзининг мехнат қобилиятини йўқотишга олиб келиши мумкин. Иш куни давомида кўтаринкилик, кучли зўриқиш билан ишлаган 21

ходим ишдан сўнг ўз у й да, оила аъзолари қуршовида бошқа ташвишларни унутиб, унга кўрсатилган мехр-оқибатдан бахраманд бўлган холда, улар билан бўладиган ўзаро мулоқат, улар томонидан бўладиган эмоционал қўллаб-қувватлаш, бериладиган далдалардан рухий қуват олиб, эртангикун мехнат фаолиятига ўзини қайта тиклаб олиши лозим бўлади. Бунинг учун эса унинг оиласида тинчлик-тотувлик, бир-бирини тушуниш, ўзаро хурмат, мехр-оқибат, ижобий психологик иқлим хукм сурмоғи лозим. Акс холда инсон бу оилада эмоционал жихатдан, рухий жихатдан ўзининг қайта тиклаб ола олмайди. Бу эса оқибатда одамнинг мехнат фаолиятида турли хатоларга, ишда сифатсизлик, жарохатларга йўл қўйишига, турли касалликларга дучор бўлишига олиб келиши мумкин. Юқоридаги функцияларнинг муваффақиятли бажарилиши хар қандай оила бахтини таъминловчи мезон хисобланади. Шуни хам назарда тутиш керакки, оила-жамиятнинг бир бўлаги, унинг асосий ячейкасидир. Шунинг учун оиланинг ўз функцияларини муваффақиятли бажариши нафақат унинг ички холатига, шу билан бирга жамиятнинг ижтимоий соғломлигига хам таъсир этади. Шундай экан, жамиятни соғломлаштириш учун, энг аввало, оилавий муносабатларни йўлга қўйиш, оиланинг фақат ички муаммоларинигина эмас, балки умумижтимоий муаммоларни хам хал қилишига хисса қўшишини таъминлаш лозим. 22

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. A. Rustamova, B. Fozilova “Oilashunoslik”. Toshkent 2004 yil. 2. “O’zbekiston Respublikasining oila kodeksiga sharhlar”. Toshkent 2000 yil. 3. “Xotin-qizlar ensiklopediyasi”. Toshkent 2002 yil. 4. M. Xolmatova “Oilaviy munosabatlar madaniyati va sog’lom avlod tarbiyasi”. 5. O. Musurmonova “Oila ma’naviyati milliy g’urur”. Toshkent 2001 yil 23

O'xshashlar

Kasblar va professionalizm - mutaxassislikka kirish fanining asosiy tushunchasi sifatida

Ta'lim sohasidagi psixolog faoliyatining me'yoriy hujjatlari

Psixologiya fanidan Test savollari

Amaliy psixolog faoliyatining asosiy ko`rinishlari

Yoshlik davri inqirozi