Yevropa mamlakatlarida feodalizim davrida tarbiya va maktablar tizimi - Pedagogika - Referatlar

Yevropa mamlakatlarida feodalizim davrida tarbiya va maktablar tizimi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

55.5 KB

Ko'chirib olish

Yevropa mamlakatlarida feodalizim davrida tarbiya va maktablar tizimi Rеjа: 1. Qadimgi Rusda tarbiya va maktabni vujudga kelishi. 2. Kiev Rusi madaniyati. 3. Ukraina va Belarusiyada XII-XII asrlarida birodarlar maktabi. 4. Kiev akademiyasi va Rossiyadagi boshqa akademiyalar XII asrda yozilgan pedagogik yodgorliklar.

1. Qadimgi Rusda maktabning vujudga kelishi. Rus asrlarida qadimdan kishilar yashab kelganlar, bu kishilarni asrda antlar deb ataganlar. Bu kishilar o'z boshlaridan qudorlik, feodalizim va kapitalizim farmasiyalarini kechirdilar. Rossiyada tarbiya paterixlari urug'chilik davridayoq vujudga kelgan edi. Rossiyaning tabiati juda daxshatli: erlar botqoqli sovuq, buron va yog'ingarchilik hamsha mavjudir. Shunday sharoitda kishilari chaqqon epchil bo'lib etilishgan, dehqonchilik ovchilik qiladigan uddabo'ron hodimlar, mohir qushchilar urni kelganda o'z elini himoya qiladigan baxodirlar etishib chiqar edi. Ana shunday kishilarni etishtirish va tarbiya qilish jamiyat o'z oldiga maqsab qilib quygan. Rossiyaning qushiq va she`rlarida, doston va ertaklarida rus ideasi kuylandi. Sharqiy slavyanlarda xristan dini qabul qilinmasdan oldin yozuv vujudga kelgan. Bir qancha tarixiy yodgorliklar shuni kursatadiki, sharqiy slavyanlar usha asrdayoq o'z ona tillarida yozish va o'qishni tuliq urganganlar, hech vaqt yozuv X asrda vujudga kelmagan balki usha asrda vudjudga kelgan. Slavyanlar orasida lotin va grek tillarini biladigan kishilar mavjud bo'lgan. 988-yilda xristian dini qabul qilingan Krill va Mefodlar grek alfabiti asosida rus grafigini ishlab chiqdilar. Sharqiy slavyan tili rus yozuvi uchun asos qilib olindi. Xulosa qilganimizda ruslarga yozuvni greklar vizantiyadan olib kelgan. Kiev Rusiga xristan dini bilan birga vzantiya madaniyatining ayrim elementlari ham kira boshlagan. U vaqtlarda maktablar cherkov va manistir qoshida ochilar edi. Rus knyazlarning maqsadigi binoan 988-yilda knyaz Vladimir cherkov binosini qurib poplar tayinladilar va nomdor kishilarning, o'z mulozimlarining bolalarini yig'ib o'qitdi. 1028 yilda knyaz Yaroslov Novgorod shahrida “oqsoqollar va poplarning” bolalaridan 300 ga yaqinnini tuplab kitob o'qitgan. Yuqoridagi ikki faktdan ma`lum bulishicha Rossiyada maktablar X asr oxiri XI asr boshlarida ochilgan. Rossiyadagi dastlabki maktab cherkovlar va

manostorlar huzurida ochilgan va kutubxonalar tashkil etilgan. Kitoblar kuchirilgan. 2. XI-XII asrlarda Kiev davlatining madaniyati g'arbiy YEvropadagi yirik davlatlarning madaniyatidan ancha kuchli edi. Rus knyazlari va boyarlari orasida uqimishli, madaniyatli kishilar bo'lgan. Knyaz Yaroslov birinchi marta kutubxona ochgan uning tashubbusi bilan grek timlidagi kitoblar rus tilida tarjima qilingan. Knyaz Svyatoslov ma`lumotli kishilarni o'z shariyatiga tuplagan. Svyatoslav o'z zamonasining eng ma`rifatli kishisi edi. XI asr oxirida “Svyatoslav tuplami” nashr qilingan. Kiev Rusida hunarmandchilik yuksak Rus` hunarmandlari qurol-aslaxalarini berish, sovutlar metal va shisha zebi-ziynat buyumlari yasash idish tovoqlarga deb berish kabi ishlar bilan shuxrat qozinganlar. Rusning savdo axolisi Vizantiya va boshqa mamlakatlar bilan taraqqiy qilib bordi. Savdo aloqasining rivojlanishi hunarmandchilikning yuksalishi shaxar xalqining madaniyatili bo'lishiga olib keldi. Kiev rusning madaniyati –Rus, Ukrain va belarus xalqlari madaniyatining o'sishiga asosiy manba bo'lgan. Bu kabi faktlar shuni kursatadiki, XI-XII asrlar qadimgi rusda madaniyat va maorif rivojlangan. Ana shunday davrda rus` pedagogik tuplamlar vujudga keldi: “Izmagarad” (zumrad) “Izbornik Svetoslava”,”Zlatuystroy”, “Zlatoust” kabilar. Bu to'plamlarda bola tarbiyasi haqidagi fikrlar tavsiya qilingan “Vladimir Monamaxning bolalarga nasihati” asari juda katta ahamiyatga ega. U bu asarida bolalarni vatani sevishga, vatani dushmanlardan himoya qilishga, xaraktchan mehnatsevar, va botir kishilar bo'lishiga chaqiradi. U bolalarni insonparvar kattalarni hurmat qiladigan, kichiklarni izzat qiladigan bo'lib tarbiyalashlarini talab qiladi. 1249 yilda tatar mug'ullari Kievni bosib oladi, Monastorlar, Cherkovlar va kutubxonalar tatar-mug'ullar tomonidan o'tda kuydiriladi. Natijada kitobxonlar, Cherkov va maktablar kamayib ketadi. Monastarlardagi barcha madaniy yodgorliklar yo'q qilib tashlanadi. XIII asrning oxiriga kelib qadimgi Rus madaniyati taraqqiyoti to'xtab qoladi. Karl Marks mug'ul tatarlarning hukmdorligini ta`riflab “bu hukmdorlik” uning asoratiga tushib qolgan xalqni

ezibgina qolmay, balki bu xalqning yurak-bag'rini taxdid qildi va qaqshatib yubordi deb yozdi. XVI asrning boshlarida kelib tatarlar hujmidan kamroq vayron bo'lgan va qutulgan knyazlar Moskva atrofida tuplashib birlashadilar Kiev va Novgorod knyazlari ham Moskva knyazligiga buy so'nadi. Ruslar Qozon, Astraxan va Sibir erlarini rossiyaga qo'shib oladilar. Natijada rus davlati ko'p millatli markazlashgan davlat bo'lib tashkil topadi. Hunarmandchilik savdo ishlari jamlanib ketadi maorif madaniyati o'sa boshlaydi. XVI asrning ikkinchi yarimida Cherkovlar yonida maktablar ochila boshlaydi. Lekin bu maktablar rus ma`rifatining talabini qondira olmas edi. Natijada “Savod ustalari” tashkil qilingan. Ukrаinа vа Bеlаrusiya mеxnаtkаshlаri. XVI asr oxiri va XVII asrning birinchi yarimida Pol`sha va Litva davlatiga qaram edi. Pol`sha paplari Ukraina va Belarus xalqlarini shavqatsiz eksputitsiya qildi. Shu bilan birga poyak-kattalik zulmi avj olib ketdi. Ukraina va Belarusiyaning katta er egalari polyak tili va madaniyatini qabul qildilar, o'z bolalarini polyak o'quv yurtlariga berdilar. Hunarmandlar savdogarlar ruxoniylar kam erni dvaryanlar bu milliy madaniyat bo'ysunishiga boshqacha nazar bilan qaraydilar. Ukraina va Belarusiya xalqi polyaklariga qarash kurash boshlaydi. Ana shuning uchun diniy-zulmga qarshi kurash vositalaridan biri birodarlik maktab birlashmasi edi, bunday maktablar polyak-katolik maktablariga ochilgan edi. Birodarlar maktablaridan biri 1586 yilda birinchi marta L`vov keyinchalik Vil`no Brest,Magiliev,Lusk,Kiev va boshqa shaharlarda ham shunday maktablar ochilgan.bu maktablarning maxsus ustavi bor edi. Ustavga binoan birodarlar maktablarining rektori va o'qituvchilari birodarlik jamiyati umumiy majlisda saylab qo'yilgan maktabni jamoat nomidan o'zatib turish uchun ikkita nozir ham saylangan. Ota-ona bolasini maktabga quygach maktab rektori bilan shartnoma tuzgan shartnomada: maktab bolaga nimalar o'rgatish maktabdan bolani kursi

tamomlaguncha chiqarib olmaslik va maktabda urmasdan tarbiya berish hollari belgilangan. Maktab ustavida o'qituvchilarning qanday sifatida bo'lishlari ko'rsatilgan. O'qituvchi insofli uylab ish qiladigan, qobiliyatli kamtar va qanoatli bo'lmog'i lozim; sayyoh, bolaxo'r, badjahl, hasadchi, maynoboz, og'zi yomon, firibgar, yolg'onchi va safsataboz bo'masligi kerak. Maktabda hamma tabaqa bolalar qabul qilingan etimlarni birodarlar jamiyatining o'zi ta`minlab turgan. Bu maktablarda grek va lotin tillari grammatika ritoktika (notiqlik san`ati nazariyasi) dialektika, arifmetika, geometriya astranomiya, fizika fanlari o'qitilgan. Birodarlik maktablarida ish tajribasining ijodiy tomonlari bo'lgan; maktablar xaqchil bo'lgan o'quvchilar soni ko'p bo'lgan. Maktab hayotining puxta tashkil qilinganligi, sinf-dars sistemasi, o'quvchilarning davomatini o'zlashtirish kabi voqeallr hisobga olinishi maktab ishida muhim yangiliklar edi. Bu maktablar bolalarni Ukraina va Belarusiya xalqiga zulm qilib kelgan polyak panlari va izmutlar (katolik dinining bir ko'rinishi) ga qarshi kurash ruhida tarbiyalab etishtirdi.Bu esa Ukrainaning Rossiya bilan qayta qo'shilishiga muhim rol o'ynadi.1654 yilda qayta qo'shildi. 1615 yildа Kievda birodarlar maktabi ochilgan, ana shu maktab 1632 yilda oliy o'quv yurtiga aylandi, keyinchalik akdemiyaga aylantirildi. Akademiya 8 sinfdan iborat bo'lib, 3 bo'limga bo'lingan. 1. Quyi bulim-4sinf. 2. O'rta bo'lim-2sinf. 3. Yuqori bo'lim-2sinf. Ana shu sinfda o'qish muddati 12 yil bo'lgan. Quyi bo'limida slavyan, grek, lotin va polyak, tillari, duollar din qoidalari, arifmetika muzika ashula o'qitilgan.urta sinflarda pozik va ritorika (notiqlik san`ati) yuqori sinflarda keyinchalik ilohiyot o'qilgan. Akademiyada turli tabaqa bolalari qabul qilingan. Kiev akademiyasi Rossiyadagi XVI-XVII asrlarda ma`rifat tarqatgan eng yirik birinchi oliy o'quv yurti hisoblangan. Keyinchalik shu akademiya ta`siri ostida Xar`kov va Chernikovda universitetlar ochildi. 1687 yilda Moskvada Kiev akademiyasi

namunasida Slavyan grek lotin akademiyasi ochildi.bu akademiyada M.V. Lomonosov mashhur yozuvchi A.D,Kantemir arxitektor V.I. Bajenov va xokozollar: anashu slavyan grek lotin akademiyasida taxsil qurib o'qiganlar. XVII asrda Rossiyada feodal er egalligi o'sib bordi hunarmandchilik va savdo rivojlandi, krepostnoy manfukturasi va yagona Umumrossiya bozori vujudga keldi. G'arbiy YEvropa bilan savdo aloqasi kuchaydi. Ma`naviy kurash keskinlashdi, dunyoviy feodallar bilan ruhoniy feodallar o'rtasida ziddiyat kuchaydi, ana shu hodisalar rus madaniyatining va pedagogik fikrlarning taraqqiy qilishiga sabab bo'ldi. Qo'l yozma savod kitoblari, bosma alifbelar, hajviy hikoyallar, adabiy asarlar vujudga keldi. XVII asrdan boshlab kitob bosish taraqqiy qiladi. XVII asrning boshida maktablar soni oshib bordi. Bu mamktablarda o'qish va yozish uchun qo'l yozma alifbodan foydalangan. XVII asrning ikkinchi yarimidan boshlab Moskvada va Moskva atrofida ko'plab grek-lotin maktablari ochildi. Maktablarning talabalariga lotin va grek tili, ritorika hamda falsafa fanlari o'rgatilgan. XVII asr-XVIII asrning boshida maktabda va uyda o'qitish uchun qo'l yozma savod kitoblaridan biri o'quv qo'llanmasidan iborat bo'lib alifbo grramatika arifmetikadan qisqacha ma`lumot diniy-axloq nasihatlar berilgan. Rosiyada XVII asrlarda kitoblar qo'lda ko'chirilgan XVII asrning boshida tashkil qilishga kirishishadi va 1634 yilda Moskvada birinchi bosmaxona ishga tushadi. XVII asrning ikkinchi yarimida kitob bosish ishlari keng rivojlandi. YAN АMОS KОMЕNSKIY - PЕDАGОGIKА FАNINING АSОSChISI. (1592-1670) Mashhur donishmand chexoslaviyalik gumanist-pedagog Ya.A Komenskiy demokratik pedagogikaning asoschisi sifatida bashariyat tarixidan o'rin oldi. U o'zining amaliy hayotini, pedagogik faoliyatini, ilmiy asarlarini, xalq bolalarini o'qitish va tarbiyalashda bag'ishladi.

A.Ya. Komenskiyning xizmati shundaki, u yosh avlodni o'qitish va tarbiyalash haqidagi fan pedagogika fanining vazifalarini payqabgina qolmasdan, balki pedagogik ilmining poydevorini qurdi va rivojlanish yo'llarini ko'rsatib o'tdi. Yan Amos Komenskiy 1592 yil 25 martda Chexoslavakiyaning Moraviyada “Chex qarindoshlari” jamoasiga taalluqli oilada tug'ildi. Komenskiylar oilasi Moraviyada Koman qishlog'idan ko'chib kelishgan, shuning uchun ham ularni bu erda Komnachilar oilasi deb atalgan. Komenskiy yashagan davr YEvropa mamlakatlarida sinfiy kurash keskinlashib tarixiy voqeallar sodir bo'lgan vaqtlar edi. Bu davr feodal ishlab chiqarish munosabatlarining borishi kapitalistik tuzum asoslarining targ'ib topayotgan davri edi. Chexiyada boshlagan o'ttiz yillik urush bu urush o'zining mohiyati jihatidan chex xalqining nemis katolik feodalariga qarshi kurash edi. YEvropaning barcha kuchli davlatlari bu urushda qatnashdi. Keng mehnatkashlar ommasi jalb etilgan bu kurashdan Komenskiylar oilasi chetda turmadi, chunki Komenskiylar oilasiga mansub bo'lgan “Chex qardoshlar” jamoa burjua demokratik islohatlar o'tkazishni talab qilib, bu kurashda ishtirok etdi. “Chex qardoshlar” jamosi o'z safiga chex xalqining ozodligi va mustahkamligi uchun kurashib kelayotgan vatanparvarlarni birlashtirdi. Chex xalqining ozodligi uchun kurash evropa xalqllari feodalizmga qarshi olib borilayotgan kurashning bir qismi edi. Chex qardoshlari cherkovning diniy marosimlarini bajarishdan voz kechdilar, dvoryanlarga qarshi kurashdilar hamma bolalarga ijtimoiy ta`lim berishni amalga oshirdilar, kambag'al oilalarga yordam berdi. Komenskiy 12 yoshda etim qolib, muhtojliklarni boshidan kechirdi. “Chex qardoshlari” jamoasi ochgan maktabda boshlang'ich ta`lim oldi, 1608-1610 yillarda lotin maktabida o'qidi. Jamoa hisobidan Germaniyada o'qishga yuborildi. Komenskiy Xerborin va Gaydelberg universitetlarida ta`lim oldi. U “Hamma narsalar ensiklopediya” sini nomli ensiklopediyani yozishga kirishdi. U shu yillarda ona-tilining to'liq lug'atini “Chex tili xazinasi” ni tuza boshladi va Ratkening didaktik ideallari bilan tanishdi. Komenskiy 1614 yilda vataniga qaytdi va Premerovadagi maktabiga o'qituvchilik qildi. U 1616 yilda “Chex

qarindoshlari” jamosiga boshliq qilib saylandi. 1618-21 yillarda jamoa tomonidan ochilgan maktabda boshchilik qildi. U maktabda ishlash jarayonida o'qitish metodlarini takomillashtirishga intildi. Komenskiy nemis dvoryanlari va katolik cherkovi zulmiga qarshi kurashda aktiv qatnashdi. Reaksiya kuchlari chex jamoasi a`zolarin va Komenskiyni ta`qib ostiga oldilar. U quvg'inda hayot kechirdi. Komenskiy 1627 yilda chex tilida “Chex didaktikasi” asarini yozishga kirishdi. Katolik zulmi va quvg'in kuchaygach, Komenskiy va boshqa jamoa a`zolari vatanparvarni tashlab Pol`shaning Leshno shahrida o'rnashdilar. Komenskiy Leshnoda maktab ochib o'qituvchilik qildi. 1632-38 yillarda bu asarni qayta ishlab lotin tilida tarjima qiladi va uni “Buyuk didaktika” deb ataydi.Komenskiy 1631 yilda “Tillar va hamma fanlarning ochiq eshigi” 1633 yilda “Fizika” 1632 yilda “Astranomiya” 1632 yilda “Onalar maktabi” kabi asarlarini yaratdi.Komenskiy Shvesiyada borib maktab islohoti o'tkazishga kirishdi va maktablarda lotin tili o'qitish metodikasini ishlab chiqdi. 1648 yilda Komenskiy Leshnoga qaytib Shvesiya hukumatining topshirig'iga asosan “Lotin tilining muqaddimasi”, “Latinizm zali”, “Tillarining engi yaxshi metodi” kabi asarlarini nashr qildi. 1660 yilda Komenskiy Vengiriyada boradi va maktablar ochdi. U o'qitish jarayonini jonlashtirish, bolalarga bilimga qiziqish uyg'otish uchun “Tillar va hamma fanlarning ochiq eshigi asari” asosida 8 ta o'quv pesasi yozdi va ularni “O'yin maktab” kitobini tuzdi. 1654 yil Komenskiy “Hislar vositasi bilan idora qilingan narsalarnitng suratlari” nomli asarini yozdi. Bu asar YEvropaning ayrim mamlakatlari maktablarida XIX asrning ikkinchi yarimigacha darslik sifatida foydalandi. Komenskiy Leshno shahri vayron bo'lgach Gollandiyada ko'chib bordi va Amsterdam shahrida urnashib qoldi. B uumrini oxirigacha shu erda yashadi va 1670 yil 15 noyabrda Amsterdam shahrida vafot etadi. Komenskiy umrining so'nggi yillarini xalqlar o'rtasida tinchlik o'rnatish va tinchlikni saqlash muamolarini o'rganishga bag'ishladi.

U otashin vatanparvar edi. U umr buyi o'z vataninng mustaqilligi uchun kurashdi. Uning barcha asarlari chuqur vataparvarlik hissi bilan sug'orilgan. Komenskiy dindor odam edi. Uning pedagogikaga oid barcha asarlarida o'sha davrning ta`siri ko'rinadi. Komenskiy dunyo qarashicha uning didakti ta`limotiga 16-17 asr tabiat falsafasining va BEKON ning seneualistik felosofiyasining ta`siri kuchli. Kamenskiy idrok qilingan narsalarning hammasi avvalo sezgilarda mavjuddir deb hisoblaydi Komenskiy jamoa ta`siri ostida mehnatkashlarga mehribon dvoryanlarga va kotalik cherkoviga dushman bo'lib etishdi. Hamma bolalar uchun yagona tipda maktab bo'lishi kerak. Jinsi, tabaqasi, ota-onasining mol mulkidan qat`iy nazar hamma bolalarga umumiy majburiy ta`lim berish kerak degan talablari uning ruhiga singigan demokratizm ifodasidir. U o'g'il va qiz bolalarni ham o'z ona tilida o'qtishini talab qildi. Komenskiy olamni xudo yaratgan deb ishonadi va bu dunyoqarashdagi cheklanganlikdir. Uning dunyoqarashidagi ayrim xususiyatlar uyg'onish davri madaniyatning ta`siri ostida vujudga keldi. Komenskiy inson eng mukammal va eng go'zal mavjudotdir deb ta`lim berdi. Tabiat ko'rsatgan yo'ldan borganda uning ruhi ham kamolga etgan zotdir. Komenskiy maktabini insonparvarlik ustaxonasi deb bildi. Komenskiy tarbiyasining maqsadini dindan keltirib chiqardi. Uning fikricha tarbiyaning uch vazifasi bor: 1. O'zini va tevarak atrofidagi olamni bilim ( aqliy tarbiya). 2. O'z-o'zini boshqarish (axloqiy tarbiya). 3. Xudoni tanish (dinniy tarbiya). Komenskiy o'rta asr pedagogikasidan farqli o'laroq bolaga aqliy tarbiya berishni muhim ish deb hisoblaydi. Kamenskiy tarbiyaning roliga yuksak baho bergan. Inson, deya, u faqat tarbiya tufayligina insonga aylanadi, insonga bolalik chog'idan tarbiya berilishi lozim. -Tarbiyaning tabiatga mosligi haqidagi fikr dastlab Aristotel` asarlarida uchraydi, lekin bu masalani batafsil yoritmagan. Russo, Pestalosi, Disterveglarning

asarlarida ham tarbiyaning tabiatga uyg'unligi haqida fikr yurgiziladi, lekin bular tarbiyaning tabiatga uyg'un bo'lish masalasini turlicha tushunadilar. “Buyuk didaktika” asarida bayon etilgan asosiy fikrlardan biri tarbiya va o'qtishning tabiatiga uyg'un bo'lishi haqidagi g'oyadir. Tarbiyaning tabiatiga moslik prinsipini birinchi marotaba Komenskiy nazariy va amaliy jihatdan ishlab chiqdi. Kamenskiy inson tabiatining bir qismi va u tabiatining bir qismi sifatida uning eng asosiy umumiy qonuniyatlarida buysunadi deb hisoblaydi. Uning fikricha tabiatning bu qonuniyatlari o'simliklar va hayvonot olamida ham shuningdek insonga nisbatan ham o'z ta`sirini o'tkazib turadi. Komenskiy maktabning aniq tartibini tabiatdan olmoq kerak. Tabiat ham joyda o'z harakatlarida namoyon qilayotgan prosesslarini kuzatishga asoslanib bilish lozim deb ta`lim beradi. Kamenskiy tabiatni Xudo yaratgan ilohiy bir kuch deb hisoblaydi. Ta`lim-tarbiya “Bolaning tabiiy qobiliyatlariga moslansa, engil va osonroq o'qitish mumkin”. 1. O'qishni o'z vaqtida, ya`ni kishining fikri boshqa narsalarga bo'linmasdan turib boshlash kerak. 2. Bolaning aqli o'qitish uchun etarli darajada tayyorlagan bo'lishi lozim. 3. O'qitishda umumiydan xusuiyga qarab borishi lozim. 4. Osonroq narsalarni o'rgatishdan qiyinroq narsalarini o'rganishga o'tish kerak. 5. O'rganiladigan material ko'plik qilib, bolani qiynab qo'ymasin. 6. Hamma narsani sekin-asta o'rgata borish lozim. 7. Bolaning yoshiga to'g'ri kelmaydigan narsalarni unga majburan o'rgatmaslik kerak. 8. Hamma narsa tashqi sezgi organlari orqali idrok etilishi zarur. 9. O'qitishni har doim bir usulda olib borish kerak. Go'daklikda jismoniy jihatdan o'sadi va sezgi organlari rivojlanadi.

Bolalik davrida eslash qobiliyati, til va qo'li rivojlanadi. O'smirlik davrida tafakkuri o'sadi. YEtuklik davrida iroda takomillashadi. Komenskiy bolalarni 6-yoshga qadar Onalar maktabida tarbiyalashni taklif qiladi. Bolalik davrida jamoalar va qishloqlarda ona tilida 6 yillik boshlang'ich maktab bo'lishi lozim. O'smirlar uchun shaharlarda lotincha maktab yoki gimnaziya bo'lishi kerak. Komenskiy hamma uchun umumiy maktab bo'lishi lozim degan fikrni ilgari surdi. Uning fikricha onalik maktabida bolalar boshlang'ich ma`lumot, tabiat ilmi sohasida suv er, havo, olov, yomg'ir, qor, muz tosh, temir, daraxt, o'simlik, qush, ho'kiz va hokazolar nima ekanligini bilib olishlari kerak. Bolalarni yoshlik chog'idanoq uy ruzg'or ishlariga mehnatga o'rgatish kerak. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni axloqiy tarbiyalashda ozodalikka, mehnatsevarlikka, kattalarni hurmat qilishga, mo'minqobillik, rostguylik, odillik va odamlarga muhabbat fazilatlarini tarbiyalash kerak. Uning fikricha lotin maktabi gimnaziya grek tillari ona tili va hokazo fanlar o'qitilishi kerak. Akademiyada ilohiyot yuridik va medisina fakul`tetlari bo'lishi kerak. Komenskiy didaktik prinsiplar deganda quyidagilarni nazarda tutadi: 1.Onglik va aktivlik. 2. Ko'rsatmaslik. 3. Izchilik va sistemalik. 4. Mashq qilish, bilim va malakalarini puxta egallash. Оnglilik vа аktivlik prinsipi tа`lim jаrаyonidа ўқuvchilаrning pаssiv bўlib mаtеriаlni tushunmаy mеxаnik rаvishdа қuruқ yodlаshi emаs, bаlki bilim vа mаlаkаlаrini fаоl rаvishdа аnglаb chuқur vа аsоsli bilim оlishi zаrur. Buni Kоmеnskiy tа`limning оltin қоidаsi dеb аtаdi. Tа`limdа kўrsаtmаlilik dan foydalanish qadimiydir. Komenskiyning fikricha ko'rsamaslin prinsip kursatib o'tish usuli emas, balki barcha sezgi organlari narsalar

va hodisalarni eng ravshan asosli mustahkam puxta o'zlashtirib olishga jalb qilish vositasidir. Ko'rsatmalilik prinsipi joriy etishda quyidagilardan amal qilish zarur: 1) Mavjud narsalarning o'zini ko'rsatish yoki tabiy holda kuzatishlar o'tkazish; 2) Narsalarning modelini yoki nusxasini ko'rsatish; 3) Narsa va hodisalar tasvirlangan suratlarni ko'rsatish. Ilm sirlarini bilib olish uchun yoshlardan quyidagilar talab qilinadi. 1. sof aqlga ega bo'lish; 2. o'rganish zarur bo'lgan narsani ko'rish; 3. diqqatni to'play olish; 4. kuzatish lozim bo'lgan narsalarni ma`lum tartibda ketma-ket ko'rsatish. Sezgilar vositasida mukammal idrok qilingan narsalar, hodisalar xotirada uzoq vaqt mustahkamlanadi. Komenskiy shunday yozadi: “Agar kishi biror marta qand egan bo'lsa, tuyani bir ko'rgan bulsa, bulbul xonishini bir marta eshitgan bo'lsa, bularning hammasi xotirada mustahkam qoladi va esdan chiqib ketmaydi”. Ko'z bilan ko'rilgan narsani isbotlashning hojati yo'q. Shuning uchun Komenskiy maktablar va muallimlar darslarda ko'rsatma qurollari ko'proq ishlatishi zarur deb bildi. Izchillik vа sistеmаlilik ni ajratib bo'lmaydi. O'quv materiallarini matematikaga xilof ish qilmasdan to'g'ri tekshirib chiqish o'qitishni nimadan boshlab va unda ketma-ketlikka rioya qilish, yangi material bilan oldin o'tilganlarni bir-biriga bog'lash. Uning fikricha ta`lim boshidan oxirigacha izchil davom etishi ta`limning poydevorini mustahkam qurilishini ta`minlaydi. Hozir o'rganilgan bilimlar oldinkisiga asoslanilsa, keyingisiga yo'l ochiladi. Ta`limda umumiydan-hususiyga, ma`lumdan-noma`lumga, uzoqdan-yaqinga kabi qoidalarga amal qilinadi. Uning fikricha mashq qilish va takrorlash prinsipi o'quvchilarning ongiga asoslanib bilimlarini puxta egallashga xizmat qilishi kerak.

Mashqlar natijasida bola so'zlarni quruq yodlay olmasligi narsa va hodisalarni tushunib olishi bilimlarni o'zlashtirishi va amalda qo'llashi lozim. Bola o'qib to'g'ri tushunib olgan bilimlarning barchasi uning xotirasiga mustahkam saqlanib qoladi. O'rgatmoqchi bo'lgan narsani bolaga amalda bajartirish kerak. Mashq qilish va takrorlash bilimlarning ongli va puxta o'zlashtirishida muhim rol` o'ynaydi. Dars o'quv mashg'ulotini tashkil etishning asosiy formasi va quyidagilarni taqazo qiladi. a) bilim darajasi bir xil bo'lgan o'quvchilarning o'zgarmas sostavi: b) o'quv mashg'ulotlarini, darslarni qat`iy jadval asosida tashkil etish: v) muallim bir vaqtning o'zida sinfdagi barcha o'quvchilarga bir fan o'rgatishi: g) butun o'quv mashg'uloti davomida o'qituvchilarning rahbarlik roli. Komenskiyning fikricha bolalarni maktabga har yili bir marta qabul qilish lozim. O'qishga qabul qilinganlar sinflarga taqsimlanib chiqishi kerak. Maktabda sinflar soni qancha bo'lsa, sinf xonalari ham shuncha bo'lishi kerak. Boshlang'ich sinf o'quvchilari xar kuni to'rt soat, gimnaziya o'quvchilari olti soat o'qishi kerak. Har bir darsda ma`lum vazifani bajarish kerak. Muallim biror narsani tushuntirayotganda hamma bolalar diqqat bilan tenglashsinlar. Komenskiy butun dunyoda pedagogik fikrlar va maktablar taraqqiyotida juda katta ta`sir ko'rsatadi. Shuning uchun ham butun insoniyat Komenskiyni qadrlaydi.

Adabiyotlar 1. Karimov I. A. Barkamol avlod O'zbekiston taraqqiyotining poydevori. Tosh. 1999. 2. K.Hoshimov va boshqalar. Ped. Tarixi. 1996-2005 y. 3. O'zbek pedagogikasi antologiyasi.II-j.

O'xshashlar

Yevropa mamlakatlarida maktab, ta‘lim-tarbiya va pedagogika

Yordamchi maktablar, ularning maqsad va vazifalari, ta`lim-tarbiya berish qoidalari

Osiyo mamlakatlarida ta’lim-tarbiya jarayonining о‘ziga xos xususiyatlari

O’zbekiston Respublikasi tarbiya jarayonining hozirgi bosqich muommolari ta’lim va tarbiya tizimi

Pеdagogika tarixi. G’arb va Rossiya olimlarining ta'lim-tarbiya ilmidagi faoliyatlari