Уқув мақсадларни технологик усулда лойиҳалаш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

29.3251953125 KB

Ko'chirib olish

Уқув мақсадларни технологик усулда лойиҳалаш Юқорида таъкидланганидск, саноат тсхнологиясида, энг авва-ло, маҳсулотни тайёрлашнинг аниқ, ҳар томонлама мукаммал ишланган, барча деталлари ҳисобга олинган лойиҳа ишлаб чиқи-лади, техник хужжатлар яратилади ва ундан кейин ишлаб чиқариш ташкил этилади. Маҳсулотни тайёрлаш бўйича кенг кўламли ишлар амалга оширилади. Таълим технологиясида ҳам ўқув мақсадларини лойиҳалаш, дидактик материалларни яратиш, ўқитиш жараёнини ташкил этиш ва охирги кафолатланган натижа самарали ўзлашти-рилишига эришишга эътибор каратилади. Таълим технологияси қуйидаги таркибга эга бўлган кўриниш-ни ўз ичига олади (К. Ишматов, Илғор педагогик технологиялар, Наманган, 2000 й): • ўқув мақсадларининг кетма-кетлик қаторини ишлаб чиқиш ёки педагогик мақсадлар таксономияси (грекча — тартиб билан жойлаштириш) тизимини яратиш; • ўкув мақсадларини назорат топшириқларига айлантириш; • мақсадларга эришиш йўлларини қўллаш; • коррекция (тузатиш); • натижани баҳолаш. Ўқув мақсадларини технологик усулда лойиҳалаш ёки педаго гик мақсадлар таксономияси тизимини яратиш қандай амалга оши рилади? Бу масалани осонроқ тушуниб олишимиз учун эски анъ-анавий ўқитишдаги мақсадларни белгилаб олиш усуллари ҳақида фикр юритиб олсак. Амалиётдаги анъанавий ўқитиш усулидан ўқув мақсадлари асосан қуйидагича белгилаб олинади: 1. Мақсадларни ўрганиладиган ўқув мазмуни орқали белгилаш. Масалан. Ньютоннинг биринчн қонунини ўрганиш". Бу — фақат битта даре ёки бир неча дареларда ўтиладиган матсриални ўргатиш- га ишора холос. унда ўқув жараёнини ташкил этиш учун аниқ

йўналиш йўқ. Шунингдск мақсадга эришишнн қандай ўлчаш, белгилаш мумкинлиги кўрсатилмаган. 2. Педагогик фаолият орқалн мақсадни белгилаш. Масалан .Ички ёниш двигателининг ишлаш приннипи билан ўқувчиларни таништириш" ёки „Двигатель чизмасидан шартли белгиларни ўқиш усулларини намойиш қилиш". Ўқув мақсадларини бундай белги лаш, ўқитувчининг шахеий фаолиятига қаратилган бўлиб. ишдаги тартиб ва тушунтириш ҳақида таассурот қолдиради, холос. Ўқувчи ўқитишнинг натижаларини таққослаш имкониятига эга бўлмаган ҳолда ҳаракат қилади, чунки олинадиган натижанинг ўзи аниқ ифодаланмаганлиги кўриниб турибди. 3. Мақсадларнинг ўқувчи ривожланишидаги ички интеллекту ал, ҳиссий жараёнлар орқали қўйилиши. Масалан, „Кузатилаётган ҳодисаларни таҳлил қилиш кўникмасини шакллантириш", „Мате матик масалаларни мустақил ечиш кўникмасини ривожлантириш" ва ҳ.к. Бундай шаклдаги умумлаштирилган таълимий мақсад мазкур ўқув юрти, ўқув фани ёки предметлар туркумидаги мақсалларнинг ечимига қаратилган, холос. Ҳатто даре ёки бир нечта дарелар доирасида ҳал этиладиган аниқ мақсадларни ҳам англатмайди. 4. Ўқувчиларнинг ўқув фаолиятлари орқали мақсадни белгилаш. Масалан, „Квадрат тенгламада илдизни топиш бўйича масалалар ечиш". Дастлаб қараганда ўқув мақсадининг бундай қўйилиши машғулотни режалаштириш ва ўтказишда маълум аниқлик кири-тилаётганга ўхшайди. Лекин бу ерда энг муҳим ҳолат назардан тушиб қолган, яъни ўқитишдан кутилаётган натижа ва унинг оқибати ҳисобга олинмаган. Таълим технологияси тарафдорлари у'қитишнинг юқоридагидек мақсадларини бслгилашга қарши чиқадилар. Дарҳақиқат, уларнинг фан. ўқитувчи ва ўқувчи фаолияти орқали ўқув мақсадларини белгилаш ўқитишнинг натижалари тўғрисида тўлиқ тасаввур бер-майди, дсган фикрига қўшилиш мумкин. Бундай ҳолатда, улар ўқув мақсадларини аниқлашнинг қандай усулларини таклиф эта- дилар?

Уларнинг исботлашларича, биринчидан, ўқув мақсадларининг шундай тизимини яратиш керакки, унинг ичида ўқув мақсадлари нинг тоифалари ва даражалари кетма-кетлиги аниқ белгиланган бўлсин. Иккинчидан, ўқув мақсадларини ифодхчаш учун шундай аниқ ва тушунарли тилни топиш керакки, ўқитувчи бу тил орқали мақсадни аниқ ифодалайдиган бўлсин. Таълим технологиясининг одатдаги ўқитиш усулларидан туб-лан фарқ қилувчи ва унинг ластлабки муҳим жиҳатларидан ҳисоб-ланган юқоридаги биринчи ҳолатда айтилган тизим — педагогик мақсадлар таксономияси деб юритилади. (Объектларни, уларнинг табиий ўзаро боғлиқлигига асосланиб ва тоифалари мураккаблашиб борадиган кетма-кетликда жойлаштириб туркумлаш ва системапаш-тириш, биология фанида. таксономия дейилади. Шу мазмун педа гогика фанига ҳам маълум маънода мослаштириляпти.) Педагогик мақсадларни бундай схема бўйича тузишга биринчи марта АҚШ олимлари эътибор берганлар. Иккинчи жаҳон уруши-дан сўнг коллежларга кириш имтиҳонларини қабул қилиш қўми-тасининг бир гуруҳ педагог ва психологлари машҳур психолог Б. Блум раҳбарлигида педагогик мақсадларни қатьий ифодалаш ва тартиблаштириш бўйича кўп йиллик изланишлар олиб бордилар. 1956 йилда ''Таксономия"нинг биринчи қисми нашрдан чиқди. Унда ўқув мақсадларини билиш (когнитив соҳа)да ифодаланиши баён этилган эди. Ўқув мақсадларининг бу системаси кенг халқаро миқёсда машҳур бўлиб кетди ва ўқитишни режалаштириш ва натижасини баҳолашда асосий услуб бўлиб ҳисобланди. Кейинги ўн йилликда Д.Кратвол ва бошқалар томонидан педагогик мақсадлар таксономиясининг иккинчи (аффектив соҳа) кисми яратилди. 1996 йилда ЮНЕСКО Блум таксономиясининг 40 йиллигини нишонлади. Бу ўринда Б.Блум таксономиясининг мазмуни ва унинг ўқитув-чн учун қандай инструментал ёрдам бериши ҳақида тўхталамиз. 1. Когнитив (билишга оид) соха. Бу — ўқилган материални эслаб қолиш ва уни такроран айтиб беришдан бошлаб, то ўзлаш-тирилган билимларни тўла англаб. уларни олдин ўрганилган ғоя. метод ва ҳаракат усуллари билан

уйғунлаштириб тасаввур этиш ҳамда билимларни эгаллашгача бўлган муаммоларни ҳал этишни ўз ичига олади. Экспертлар баҳоси ҳамда Б. Блум ва унинг ходимлари таъкидлашича ва ўқитувчилар ўртасида ўтказилган суров натижа-сида адабиётчилар таҳлили, дастурлар, дареликлар, даре бериш амалиётидаги ўқув мақсадларининг аксарияти когнитив соҳага тегишли бўлиши аниқпанган. 2. Аффектив (ҳиссиётли — қадриятли) соҳа. Унга олдий идрок қилиш, қизиқиш, қадриятлар йўналишлари ва муносабатларни узлаштиришга тайёр бўлишлан бошлаб. то ўқувчининг атроф-дунёга нисбатан ҳиссий-шахеий муносабатда бўлишини шакллан-тирувчи мақсадлар киради. Кизиқиш ва мойиллик, у ёки бу кечинматарга ҳамдард була олиш. воқеатарга бўлган муносабат, уни англаш ва фаолиятда намоён бўлишини шакглантириш мақ- садлари ана шулар жумласидандир. 3. Психомотор (ҳаракатга оил) соха. Бу соҳага у ёки бу ҳаракат (моторли) фаолиятда манипуляция (ҳаракат йўнатишларини тез ва чаққон ўзлаштириш), асаб-мускулларни мувофиқчаштириб бош-қариш (координапия)ни шакллантирншга опт мақсадлар киради. Бу ўрта мактаблаги ўқув мпқсалларннинг жуда оз кисмини қамраб олади, холос. Ёзув. оғзаки нутқ малакалари ҳамла жисмоний тар-бия ва меҳнат (касб) таълими доирасидаги матакатар ана шулар жумласидандир. Касб-ҳунар коллежпарида ўқувчиларга касб ўрга-тиш жараёнининг мақсадлари ҳам шу мақсадларга киради. Ўқув мақсадларининг қатьий ва ишончли тизимини яратишни фақат назаристчи олимларни қизиқтирадиган мавҳум (абстракт) вазифа, деб ҳисоблаб бўлмайди. Мақсадларининг аниқ, тартибли туркумини яратиш, энг аввало, аматиётчи педагоглар учун жуда муҳимдир. Бунинг сабаблари қуйидагича: 1. Ўқув жараёнида эътиборни асосий мақсадга қаратиш. Ўқитув- чи таксономиядан фойдаланган ҳолда нафақат ўқув мақсадларини, балки асосий вазифаларни, бундан кейинги фаолиятнинг тартиби ва боришини ҳам белгилаши мумкин.

$2. Ўқитувчи ва ўқувчилар ҳамкорликдаги фаолиятининг аниқ-лиги ва ошкоратиги. Аниқ ўқув мақсадлари ўқитувчн учун ўқув чиларга, уларнинг умумий фао'лиятидаги асосий йўнатишларни тушунтириш, муҳокама қгша олиш ва ихтиёрий қизиқувчи шахс-лар (ота-оналар, текширувчи) учун \ам аниқ ва тушунарли бўли шини таъминлаш имкониятнни беради. 3. Ўқитиш натижапарини баҳолаш андозаси (этатон)ни яратиш. Фаолият натижалари орқаш аниқ ифодатанган ўқув мақсаллари. уларни холисона баҳолаш имкониятини яратати. Бундай этатон фақат ўқитувчи томонидан яратилиши шарт эмас. Уни ўқувчилар билан ҳамкорликда (дсмократик) яратиш ҳам мақсадга мувофиқ бўлади. 4. Когнитив мақсадларга бир ёки бир нсча даре жараёнида эри-шиш мумкин. Аффектов мақсадлар эса, шахе ички ривожланишига боғлиқ бўлиб, чуқурроқ хусусиятга эга. Унга қисқа вақг ичида (айниқса, юқори босқичлагиларга) эришишни амалга ошириб бўлмайди. Когнитив мақсадларни моддийлаштириш, уларни фао-лият тури кўринишида ифодалаш осонроқ. Шунинг учун \ам, аф-фектив мақсадлар таксономияси, асосан, тарбия натижасини педагогик диагностика қилишда қўлланади, ўқитиш технологиясига оид ишланмалар кўпроқ когнитив мақсадлар бўйича яратилади. Сўнгги 20 йиллар давомида педагогик мақсадлар таксономиясини такомиллаштириш бўйича изланишлар олиб борилдн. Натижада: когнитив, аффектив. психомотор ва операцион фаолиятли мақсад лар таксономиясининг бир неча хил вариантлари яратилди. Пекин бугунги кунда Б.Блумнинг когнитив соҳасидаги системаси пухта ишланган бўлиб, у нисбатан оммавий тарзда ейилган. Унинг амалда қўлланиши ҳам мукаммал ўрганилган. 5. Когнитив (билишга оид) соҳалаги ўқув мақсадлари тоифалари$