Педагогик технологияларни лойиҳалаштириш - Pedagogika - Referatlar

Педагогик технологияларни лойиҳалаштириш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

250.5 KB

Ko'chirib olish

Педагогик технологияларни лойиҳалаштириш Режа : 1. Аниқлаштирилган ўқув мақсадларини шакллантириш. 2. Ўқув жараёнини ишлаб чиқиш. 3.Ўқув мақсадларига эришиш мониторингини лойиҳалаштириш. 4. Тўла ўқитиш концепцияси ва қайта такрорланадиган ўқитиш цикли таркиби ва тузилмаси 1

1. Аниқлаштирилган ўқув мақсадларини шакллантириш. Ўқув мақсадига эришилганлигини текшириш учун ишончли усул бўлгандагина, педагогда уни баҳолаш имконияти бўлади. Айнан шу билан, яъни аниқ қўйилган мақсад ва мақсадга эришилганлигини баҳолашнинг ишончли усул мавжудлиги билан, педагогик технология анъанавий педагогикадан ажралиб туради. Ўкув фанларининг анъанавий ўқув дастурларда мақсадлар одатда «тушунмоқ», «ўзлаштирмоқ» каби феълларни қўллаб умумий ифодаланади. Аниқ қўйилмаган мақсадларга эришилганлигини баҳолаш имконияти бўлмайди. Педагоглар мақсадларни одатда қўйидагича қўядилар (М.В.Кларин бўйича):  Ўқув мақсадини ўрганиладиган мазмун орқали аниқлаш . Ўқув мақсадини бу усулда қўйиш билимнинг фан мазмунига йўналтирилганлигидан дарак беради. Масалан: бешинчи мавзу мазмунини ўрганинг! Ўқув мақсади бундай қўйилганда, мақсадга эришганлигини текшириш имконияти бўлмайди!.  Ўқув мақсадини педагог фаолияти орқали аниқлаш , ўқув мақсадини бу усулда қўйилганида, педагог диққат марказига ўз фаолиятини қўяди. Масалан: талабаларни автомобилнинг пневматик тормозларнинг ишлаш принциплари билан таништириш. Мақсадни ифодалашидан кўриниб турибдики, бу мақсад ҳақиқий ўқитиш натижаси билан боғлиқ эмас. Ўқув мақсади бундай қўйилганида, мақсадга эришганлигини баҳолаш умуман ҳисобга олинмаган.  Ўқув мақсадларини талабанинг ички ривожланиш (ақлий, ҳиссий, шахсий…) жараёнлари орқали аниқлаш. Ушбу усулда бир неча фанлар (масалан: умумтаълим фанлари) ёки алоҳида фан бўйича умумлашган таълим мақсадлари аниқланади. Масалан: корхонанинг молия фаолиятини таҳлил қилиш кўникмаларини шакллантириш. Бу усул бир мавзу ёки мавзунинг таянч тушунчалари доирасига мутлақо тўғри келмайди. Бу усулда алоҳида бир машғулот бўйича аниқ мақсад қўйиб бўлмайди, демак ўқитиш натижаларини баҳолаш имконияти ҳам бўлмайди.  Ўқув мақсадини талабалар фаолияти асосида белгилаш . Ўқув мақсадини бундай қўйганда, дарсни режалаштириш ва аниқлиги назарда тутилади. Аммо бунда ҳам энг муҳим нарса, кутилажак натижа ҳисобга олинмайди. Масалан: дарс мақсади – корхона баланс 2

даромадини аниқлаш бўйича масалаларни ечиш. Бу ҳолатда қўйилган мақсадга эришишни белгиловчи механизм назарда тутилмаган. Педагогик технология негизида аниқ қўйилган мақсадларга кетма- кет йўналтириш, яхлит ўқув жараёнини қамраб олган тезкор алоқа ва талаба хатти-ҳаракати орқали ўқитиш ётади. Талабалар хатти-ҳаракати орқали ўқитиш – педагогик технологиялар фалсафасининг негизидир. Педагогик технологияда ўқув мақсадларни қўйиш усули, бу ўқув мақсадларининг талаба хатти-ҳаракатлари билан ифодаланган ўқув натижалари орқали шакллантиришдан иборатдир. Бунда педагог ёки бошқа эксперт талаба хатти-ҳаракатини аниқ кўриши ёки ўлчаши мумкин. Талабалар хатти-ҳаракатлари орқали ифодаланган режалаштирилган ўқув натижаларини тўла ташхислаш ва ўқитишни қайта такрорланиш имконият яратиш учун, ўқув мақсадлари шундан аниқ қўйилиши керакки, унга эришилганлигини иккиланмасдан аниқлаш мумкин бўлсин. Баъзан уларни идентификацион ўқув мақсадлари деб ҳам атайдилар. Мақсадни тўла идентификация қилиш ғояси асосида, талабалар фаолиятини анъанавий умумий қилиб эмас, балки аниқ кузатиладиган, ўлчамли қилиб ифодалаш назарда тутилади. Ўқув мақсади тушунарли, аниқ, идентификацияга мойил бўлиши керак. Идентификацияланган ўқув мақсадини ифодалашда ишлатиладиган феъллар, ўргатилган талаба хатти-ҳаракатини акс эттиришни керак: - белгиламоқ, гуруҳламоқ, тузмоқ, ажратмоқ, ҳисобламоқ, исботламоқ, соддалаштирмоқ, қисмларга ажратмоқ, таққосламоқ, тизимга солмоқ ва бошқалар. Бунда ўқув мақсадларни тўла ташхислаш ўқитишда эса қайта такрорланиш имконияти пайдо бўлади. Қайта такрорланиш - бу педагогик технологиянинг асосий мажбурий талабларидан биридир. 3

Мақсадни идентификациялаш ғояси ўқув фаолиятини аниқ, кузатиладиган ўлчанадиган хатти-ҳаражатлар атамалари орқали изоҳлашни талаб қилади. Бундай технология ва бундай ёндашиш Америкада энг ривожланган психологиянинг йўналиши – бихевиоризм ( Behavior - хулқ) таъсирида ривожланди. Психологиянинг бу йўналиши психикани (руҳиятни) фақат унинг ташқи кўринишлари (ҳаракат ва нутқ), яъни кузатиладиган хатти-ҳаракатлари асосида ўрганади. Аниқ мақсадларни шакллантириш учун ҳар бир билим соҳаси (табиий фанлар, математика ва бошқалар) бўйичаи алоҳида феъллар рўйхатини тузиш лозим. Мақсадларни аниқлаштиришда, уларни ифодалашда хатти-ҳаракатни ва унинг натижасини белгилайдиган феълларни қўллаш лозим. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, идентификацион мақсад, кутилажак натижани мутлақо, тўлиқ тавсифини бермайди, аммо мазкур воситалар ёрдамида эришилиш мумкин бўлган максимал натижани белгилайди. Ўқитиш натижаларини қандай қилиб хатти-ҳаракатлар тилига айлантириш мумкин? Бунга қуйидагича эришиш мумкин:  Ўқув фани бўйича тоифаларга ва кетма-кет даражаларга бўлинган ўқув мақсадлари тизимини яратиш. Ўқув мақсадларининг бундай тизимлари педагогик таксономия номини олган (юнонча taxis – тартиб билан жойлаштирмоқ, nomos - қонун).  Педагог ноаниқ, умумий таърифларни алмаштириши учун, ўқув мақсадларини изоҳлашнинг аниқ равшан тилини яратиш. Бугунги кунда энг ривожланган таксономиялардан бири америкалик педагог олим Б.Блумнинг тизими ҳисобланади. Б.Блумнинг таксономияси ўқув мақсадларининг аниқлаштирибгина қўймай, балки уларни тартибга ҳам солади. Ўқув мақсадларини аниқ тоифалаш педагогга ўз ҳаракатини бош мақсадга йўналтиришга ва ўқув материалини аниқ тушунтиришга имкон яратади. Б.Блум бўйича ўқув мақсадларининг асосий тоифалари: билиш, тушуниш, қўллаш, анализ (таҳлил), синтез ва баҳолаш (2.1- жадвал). 2.1-жадвал № Ўқув мақсадларнинг асосий тоифалари Умумлаштирилган ўқув мақсадлар тури намуналари-талаба I Билиш Ишлатиладиган терминларни билади, 4

Бу тоифа ўрганилган материални конкрет фактордан бошлаб бутун бир назариягача эсда сақлаш ва қайта тиклашни англатади. конкрет факторни билади, услублар ва жараёнларни билади, асосий тушунчаларни билади, қоида ва тамойилларни билади II Тушуниш Унинг кўрсаткичи , материални бир шаклдан бошқа шаклга ўтка зилиши ( ифодага ), материални интерпрета - цияси ( тушунтириш , қис қа баёни ) ёки ҳодиса ва воқеалар нинг келажа - гини оқибатларини ( натижаларни ) башорат қилиш . Оғзаки материални интерпретация қилади, схема, график диаграмма - ларни интерпретация қилади, оғзаки материалини материални математик ифодага ўтказади, мавжуд материалга асосланиб келажагини тахминан башорат қилади. III Қўллаш. Бу тоифа ўрганилган материални конкрет шароитлар да ва янги вази - ятларда қўллаш кўникмаларани англатади. Бунга қоидалар, усул лар, тушунчалар, қонунлар, тамо йиллар, назарияларни қўллаш киради. Тушунчалар ва тамойиллардан янги вазиятда фойдаланади. Қонун ва назарияларни конкрет амалий вазиятда ишлатади, усуллар ва жараёнларни тўғри қўллашни намойиш этади IV Таҳлил Бу тоифа ўрганилган материал тар - кибини бўлакларга бўлиб , унинг ту - зилмасини яққол кўрса тиш кўник - маларини англатади . Бунга бутун қисмларини ҳисоблаш , улар ораси - даги боғлиқликни аниқлаш яхшилик тамойилларини англаш киради . Яширин таҳминларни белгилайди . Мантиқий хатолар ва камчиликларни кўради , факт ва натижа ўртасида фарқни аниқлайди , олинган натижалар аҳамиятини баҳолайди . V Синтез. Бу тоифа элементлардан, бўлак лар - дан янгиликка эга бўлган яхлитлик - ни яратиш кўникмасини англатади. Бундай янги маҳсу лот: маъруза иш режаси, умумлаштирилган мажмуа - си бўлиши мумкин. Тегишли ўқув натижалари схема ва тизимларни тузишга йўналтирилган ижодий фаолиятни тақозо этади. Ҳажми катта бўлмаган ижодий ишлар ёзади. Эксперимент режасини тузишни таклиф этади. Бу ёки у муаммони ечиш режасини тузиш учун турли соҳалардаги билимларини қўллайди. VI Баҳолаш. Ушбу тоифа бу ёки у ўрганилган ма - териални конкрет мақсад учун баҳо - лаш малакасини англатади. Баҳо лаш аниқ мезонларга таяниши лозим. Ёзма матн шаклида тузилган материал - нинг мантиқийлигини баҳолайди, хулоса ларнинг мавжуд маълумотларга мослигини баҳолайди, у ёки бу фаолият натижасининг муҳимлигини 5

баҳолайди Педагогик технологияда Б.Блумнинг таксономияси ўқув мақсадлари тоифаларига мос феъллар ёрдамида қўлланилади. 2.2-жадвал Б.Блум таксономияси бўйича ўқув мақсадлари тоифаларига мос келувчи феъллар намуналари № Ўқув мақ - садлари Феъллар 1. Билиш Қайтариб айтиш Қайд қилиш Хабар бериш Номламоқ, атамоқ Ёзмоқ ифодалаш фарқлаш таниб олиш айтиб бериш такрорлаш 2. Тушуниш Далиллар келтирмоқ Алмаштирмоқ Аниқламоқ, белгиламоқ Тушунтирмоқ ўтказиш, айлантириш ўзгартириб бериш сурат билан кўрсатиш изоҳ бериш, очиб ташлаш. 3. Қўллаш Тадбиқ этиш Ҳисоблаб чиқариш Намойиш этиш Фойдаланиш, ўрганиш. аниқлаш бажариш ҳисоблаш амалга ошириш, ечиш 4. Анализ Келтириб чиқариш Ажратиб кўрсатиш Дифференциялаш Таснифлаш Таклиф этиш олдиндан айтиш қисмларга ажратиш тақсимлаш текшириш гуруҳлаш 5. Синтез Кашф этиш Умумийлаштириш Режалаштириш Ишлаб чиқиш тизимга солиш, қўшиш уламоқ тузиш лойиҳалаш 6. Баҳолаш Диагностикалаш Исботлаш Асослаш Ўлчаш Маъқуллаш баҳолаш, текшириш назорат қилиш, таққослаш, солиштириш, қиёслаш Ўқув фани бўйича ўқув мақсадларни аниқлаштириш бу таксономия асосида уч босқичда ўтказиш тавсия этилади: Биринчи босқичда ҳар бир мавзу бўйича таянч ибораларни аниқлаш лозим. Одатда бу 3…5 таянч иборалар ёки атамадан иборат. Таянч иборалар, атамалар, тушунчалар йиғиндичи мавзунинг асосий мазмунини, унинг моҳиятини белгилайди. Бир фан бўйича таянч иборалар, атамалар, 6

тушунчаларнинг умумий сони бир неча ўнликдан, бир неча юзтагача бўлиши мумкин. Иккинчи босқичда фан, бўлим, мавзу бўйича ўқув мақсадлар тоифасини аниқлаш лозим. Ўқув мақсадларнинг бундай бўлиниши, ишлаб чиқаришда технологик жараённи босқичма-босқич, операцияларга, бўлинмаларга бўлиб бажарилишига ўхшайди. Ўқув мақсадларини аниқлаштириш табиийлиги, ўқув мақсадларнинг мажмуаси «ўқув мақсадлар дарахтини» шакллантириш билан белгиланади. 1. Дарахтнинг асосий туби фаннинг ўқув мақсади; 2. Шохлари – бўлим (модул)ларнинг ўқув мақсади; 3. Шохчалари – мавзулар ўқув мақсади; 4. Барглари – таянч ибора - ларнинг ўқув мақсади. 2.1-расм. Ўқув мақсадлар «Дарахти». Ўқув мақсадлар тоифалари ўқув материалининг ўзлаштирилши даражасини белгилайди. Масалан: баъзи таянч тушунчаларни (усул, тамойил, кўрсаткич, коэффициент, атама, таъриф, қонун, теорема) талаба билиши даражасида (материални эсда тутиш) ўзлаштириш кифоя, бошқарини қўллаш – даражасида (ўқув материалини муайян вазиятда қўллаш малакаси), учинчиларини баҳолаш – даражасида (ўқув материали аҳамиятини муайян мақсадлар учун баҳолаш, хулосалаш малакаси) ва бошқалар. Учинчи босқич ўқув мақсадларга эришилиш мезонларини белгилаш лозим, яъни мақсадни шундай ифодалаш керакки, унга эришилганлигини адашмасдан аниқлаш мумкин бўлсин. Бу қайси соҳада (ўқув жараёнида ёки ишлаб чиқаришда) қўлланилишидан қатъий назар, «технология» атамасининг мазмунидан келиб чиқадиган асосий талаблардан биридир. 712 3 4

Бундай аниқ таснифлаш ўқув жараёнини мақбул режалаштириш ва режалаштирилган ўқув натижасига эришишни таъминлайди. Режалаштирилган натижага эришганликни, яъни ўқув мақсадини амалга оширишни фақат ташқи кўринишларга қараб баҳолаш мумкин – саволларга жавоб, масалаларни ечиш ва бошқалар, шуни алоҳида таъкидлаш керакки ташқи белгиларга кўра баҳолашда талабанинг ички ҳолатидаги ўзгаришлар унинг интелектуал ривожланиши ҳисобга олинмайди. Бу эса ўқитиш мақсадларидан биридир. 2. Ўқув жараёнини ишлаб чиқиш Ўқув жараёнини тўғри ташкил этиш ўқитиш самарадорлигини таъминловчи энг асосий манба ҳисобланади. Биринчи навбатда, бу маърузалар ва амалий (лаборатория, семинар) семинар машғулотлар орасидаги мутаносибликни аниқлашга тегишлидир. Бу мутаносиблик ўқув фаннинг мутахассис тайёрлаш тизимидаги ўрнига боғлиқ уни Давлат таълим стандартлари асосида белгилаш мақсадга мувофиқдир. Маърузалар ва амалий машғулотларнинг мутаносиблиги турли бўлиши мумкин. Масалан: 100%-0; 70%-30%; 50-50%; 30%-70%. Олий мактабда бирор бир фандан амалий машғулотларнинг бўлмаслиги жуда кам учрайдиган ҳолдир. Нисбатнинг 30%-70%, яъни амалий машғулотларнинг маърузалардан анча кўп бўлиши айрим махсус фанларгагина қўл келади. Чунки, одатда, махсус фанлар амалиётда қўллай олиш даражасида ўзлаш тирилиши лозим. 70%- 30% нисбат, одатда ижтимоий-иқтисодий фанлар (техник олий ўқув юртларида), 50-50% умумкасбий фанлар учун қўлланилади. Математик ва табиий фанлар учун ушбу нисбат таълим йўналишига боғлиқ бўлади. Ўқув жараёнини ташкил этишда аудитория ва мустақил ишлар учун ажратилган соатлар нисбатининг аҳамияти ҳам жуда муҳимдир. Бу нисбат 67%-33%; 60%-40%; олий мактабнинг I ва II курсларида қўлланилади, чунки талабалар ҳали самарали мустақил ишлаш малакала - рига эга эмаслар, III ва IV курсларда 50%-50%; 40%-60% ишлатиш мақсадга мувофиқдир, чунки энди талабалар зарурий мустақил ишлаш малакаларига эга ва талабалар курс ишлари, лойиҳалари, лаборатория ва амалий машғулотларни, битирув малакавий ишни бажаришлари керак. Ўқув жараёнини кредит тизимида ташкил этишда, аудитория ва мустақил ишлаш соатларининг нисбати 33%-67% бўлиши одатий бир ҳолдир 8

Аудитория соатлари тизимида маърузалар ва амалий (лаборатория, семинар) машғулотларнинг самарали мутаносиблигини, аудитория ва мустақил ишлар учун ажратилган соатлар нисбатини тўғри белгилаш ўқув жараёнини ташкил этишнинг асоси бўлиб хизмат қилади. Ўқитишдаги барча ёндашувларни гуруҳлаб, уларни қуйидаги кўринишларга ажратиш мумкин: тушунтириш-кўргазмали, ижодий изланиш ва технологик. Ўқитишнинг тушунтириш-кўргазмали ёндашуви – бунда ўқувчи лар машғулот давомида ўқув ва услубий адабиётлардаги иллюстратив воситалар орқали «тайёр» ҳолда билим оладилар. Бу ёндашув анъанавийдир. Ушбу ёндашув ўқитувчининг ўқув ахборотини етказиши ва талаба хотирасига тўплаш ва мустаҳкамлашдан иборат. Бунда «билим» тушунчаси хотирада сақланаётган маълумот маъносини англатади. Унинг (билимнинг) мавжудлиги назорат ва имтиҳонлар орқали текширилади. Бу босқичда, яъни уни қайта такрорлаш босқичида, билим узоқ вақт сақланмайди. Ўқитишнинг тушунтириш-кўргазмали усулида ўқитувчи нинг талабага ўқув ахборотини етказишида, одатда, талабанинг фаоллиги ва ўқув маълумотни қабул қилишга тайёрлиги ҳисобга олинмайди. Бунда ўқитувчининг асосий вазифаси ўқув ахборотини талабага етказиш ва маълум йўллар билан уни талаба хотирасида мустаҳкамлашдан иборат. Бу ёндашувда ўқув мақсадлари умумий кўрсатилади ва ўқув фанини нг даражаси ҳақида хира тассавур бўлади. Ўқитиш мақсадига эришилганлигини баҳолаш имконияти бўлмайди, чунки улар ноаниқ ва мужмал қўйилади. Ўқитиш сифати педагогнинг маҳорати ва талабалар контингентига боғлиқ бўлади. Талабанинг ўқув ахборотини қабул қилиши, ўйлаши, унинг хулосалари, баҳолашлари репродуктив (қайта тиклаш) фикр юритиш доирасида қолади. Ўқитишнинг тушунтириш-кўргазмали ёндашуви ўз моҳияти билан репродуктив усул бўлиб, бу усулда таълим олувчиларнинг фаолияти алгоритмик характерга эга бўлади. Ўқитишнинг тушунтириш- кўргазмали усули бир неча асрлар давомида доимо такомиллашиб, таълим тизимига катта хизмат қилди. Аммо у ҳозирги кунда илмий-техник тараққиётнинг ошиб бораётган талабларига жавоб бера олмай қўйди. 9

Ўқитишнинг ижодий изланиш (тадқиқот ёндашуви) – бу педагог бошчилигида қўйилган муаммолар, масалаларни ечишнинг йўлларини фаол излашни ташкил этиш усулидир. Фикрлаш жараёни продуктив (унумли) характерга эга бўлади. Педагог босқичма-босқич, доимий равишда талабанинг изланиш жараёнини йўналтиради ва назорат қилади. Бунда вазифалар ва муаммолар таҳлилидан, қисқа оғзаки ёки ёзма тушунтиришдан сўнг, таълим олувчилар мустақил равишда адабиётлар ва манбаларни ўрганадилар, кузатишлар ва бошқа изланишлар олиб борадилар. Ўқув иши усуллари бевосита илмий тадқиқот усулларигача ривожланиб, мустақил тадқиқот ва ташаббусга қизиқиш пайдо бўлади. Талабалар мустақил равишда янги тажрибаларга эга бўлади, янги фаолият турларини ўрганади. Ўқитишнинг изланиш моделларининг таълим мазмуни билан ўзаро таъсири, шахснинг тадқиқотчилик ҳолати унинг фаол, ижодий фаолияти йўналишига боғлиқ бўлади. Педагогик технология – бу ўқув жараёнини замонавий ташкил этиш тизими бўлиб, оммавий таълим шароитида ўқитишнинг зарурий сифатини таъминлайди ва жадаллашган илмий-техник тараққиёт талабларига жавоб беради. Педагогик технология тамойилларини тизимли амалга ошириш режалаштирилган натижаларга кафолатли эришишни таъминлайди. Педагогик технологияда муаммоли ўқитишнинг ишлатилиши унга тадқиқот тусини беради, яъни ўқитишда ижодий изланиш амалга оширилади. Педагогик технология – ўқув жараёнини ташкил этиш тизими бўлиб, жадаллашган илмий-техника тараққиёт талабларига жавоб беради. 3. Ўқув мақсадларига эришиш мониторингини лойиҳалаштириш Педагогик технологияда ўқув мақсади шакллантирилган и дан сўнг, уларни назорат топшириқларига кўчиришга ўтилади. Бу ҳолда пировард натижага эришишга вазифаси қўйилади, у маъруза матнлари тайёрлашда ва машғулотлар ўтказишдаги ўқув мақсадлари билан чамбарчас боғланади. Режалаштирилган натижаларга эришиш учун ўқув жараёнини тезкор баҳолаш керак, у эса тескари алоқа вазифасини бажаради. Қуйилган 10

натижаларга эришилмаса тезкор баҳолаш ўқув жараёнига тузатишлар киритилиши лозимлигини кўрсатади. Ўқув материалини тезкор баҳолаш тест асосида ўтказади. Аниқ ўқув мақсадлар ифодалари, уларнинг тоифалари тестларни тузиш учун асос бўлади. Ўқув жараёнида ишлатиладиган тестлар диагностик (ташхислаш) хусусиятга эга, чунки бу тестлар натижасига кўра кейинги ўқув жараён режалаштирилади. Ўқитиш жараёнида тестларни мунтазам ишлатиш педагогик технологияларнинг хусусиятларидан бири ҳисобланади. Ўқув жараёнини баҳолашда ишлатиладиган тестлар, диагностик тестлар деб аталади. Ўқув жараёнини тестлар орқали баҳолаш, уни кўзланган мақсадга кетма-кет йуналтирилишини таъминлайди. Тестларнинг стандартлашти - рилганлиги уларни олдиндан тайёрлаб қўйишга имкон яратади. Шунинг учун педагогик технологияларнинг ютуқларидан бири бутун ўқитиш жараёнини қамраб олувчи тестлар жамғармаси - топшириқлар тўпламини яратилишидир. Диагностик тестларни ишлаб чиқиш тартиби 2.2-расмда кўрсатилган. Педагогик технологияда ўқув фанинг, ҳар бир бобнинг, ҳар бир мавзунинг (модулнинг) ўрганиш мақсади шакллантирилади. Ҳар бир мавзуда маълум миқдордаги таянч тушунчалар, иборалар ўзлаштирилади. 11

2.2-расм. Диагностик тестларни ишлаб чиқиш тартиби.ЎҚУВ ФАНИНИ ЎРГАНИШ МАҚСАДИ АНИҚ БЎЛИМНИНГ (БОБ) ЎРГАНИШ МАҚСАДИДИ АНИҚ МАВЗУ ( М ОДУЛ ЎРГАНИШ МАҚСАДИ ЯКУНИЙ БАҲОЛАШ ТЕСТЛАРИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ ТЕСТЛАРИ ЖОРИЙ БАҲОЛАШ ТЕСТЛАРИ Фан бўйича таянч ибораларнинг боғлиқлиги ҳисобга олинади, қўйилган мақсадга эришиш баҳоси таъминланади. Бўлим (боб бўйича) таянч ибораларнинг боғлиқлиги ҳисобга олинади, қўйилган мақсадга эришиш баҳоси таъминланади. Ҳар бир таянч ибора бўйича алоҳида тузилади, ўқув мақсад тоифаси ҳисобига олинади. 12

2.3-жадвал Диагностик тестлар тузиш технологияси («Автомобилларни ишлатиш» фани мисолида) № Таянч тушунча Ўқув мақсади категорияси Ўқув мақсади Тест вазифалари 1. Юклаш-юкни тушириш пунктлари Билиш Юкни ташкил қилувчи ва юкни қабул қилувчи пунктлар функцияларини номлаш Юкни ташкил қилувчи ва юкни қабул қилувчи пунктлар вазифасини кўрсатиш . 2. Транспорт маҳсулоти Тушуниш «Транспорт маҳсулоти» ибораси - нинг моҳиятини тушунтириш «Трансорт маҳсулоти» иборасини танлаб олиш. 3. Юк ташиш ҳажми Қўллаш Белгиланган маршрут бўйича юк ташиш ҳажмини ҳисоблаш Маятникли маршут бўйича қуйидаги тех ник кўрсаткичларда, юк билан ортга қайтиш шарти билан юк ташиш ҳажини аниқлаш: 4. Юк ташиш состави унумдорлигининг тавсифий жадвали Таҳлил Ҳаракатланувчи состав унумдор - лигини тавсифий графиги таҳлилини бажариш Ҳаракатланувчи состав унумдорлигининг бе - рилган тавсифий графигига кўра техник ишла - тилиш омиллар таъсирини ажратиб кўрсати ш . 5. Босиб ўтилган йўлдан фойдаланиш коэффициенти Синтез Юк оқимлари эпюрасига кўра энг мақбул маршрутлар тузиш. Берилган юк оқимлари эпюрасига кўра ҳалқавий маршрутлар тузиш 6. Автомобил паркининг техник тайёрлик коэффициенти Баҳолаш Автомобил парки тайёрлигини белгилайдиган омилларни баҳолаш. Автомобил парки тайёрлигини белгилайдиган омилларни таққосла ш . 13

Ҳар бир таянч ибора бўйича ўрнатилган ўқув мақсадлари тоифаларига кўра талабаларнинг жорий ўзлаштирилишини баҳолаш учун диагностик тестлар ишлаб чиқилади (2.3-жадвал). Мазкур ўқув мақсадининг тоифасига мос феълларни ишлатиш тест тузишнинг муҳим шарти ҳисобланади. Ҳар бир таянч тушунча бўйича алоҳида жорий баҳолаш тестлари ишлаб чиқилади. Жорий баҳолаш тестлари сонини аниқлашда уларни ўтказилиш вақтини ҳисобга олиш мақсадга мувофиқдир, одатда у 10 дақиқага тенг бўлади, бу эса таъминан 10 та тест топшириғидир. Талабалар ўзлаштилишини оралиқ баҳолаш тестлари одатда бир бў - лим ёки асосий дарсликнинг бир боби ўқув материали миқёсида ўтказилади. Жорий баҳолаш тестлар ҳар бир таянч ибора бўйича алоҳида ишлаб чиқилса, оралиқ баҳолаш тестларида бу таянч тушунчаларнинг бўлим ёки боб миқёсида ўзаро боғлиқлиги акс эттирилади. Оралиқ баҳолаш тестларини ўтказиш учун - 30 дақиқа вақт етарли бўлади. Бу тахминан 20-30 топшириқни ташкил этади. Якуний баҳолаш тестларида таянч тушунчаларнинг бутун фан миқёсида ўзаро боғлиқлиги акс эттирилади. Якуний баҳолаш тестлари одатда бир жуфт дарс вақтида ўтказилади – 80 дақиқа (танаффуссиз). Бунда топшириқлар сони 40-60 тани ташкил этади. Ўқув материалини ўзлаштириш даражасини ҳисоблаш мақсадида кодли белгилар киритиш мумкин.  1 – ахборотни эслаш ва қайта такрорлашга мўлжалланган топшириқлар;  2 –репродуктив даражадаги топшириқлар;  3 – продуктив даражадаги топшириқлар. Б.Блум педагогик таксономияси бўйича ўқув мақсадлари тоифалари ва тест топшириқларнинг мураккаблигини 2.4-жадвалидагидек боғлаш мумкин. 2.4-жадвал Ўқ ув мақсадлари тоифаси Ўзлаштириш даражаси Билиш  1 Тушуниш  1 Қўллаш  2 Таҳлил  3 Синтез  3 Баҳолаш  3 14

Тестлар тузишда қўлланиладиган феъллар тегишли ўқув мақсади билан бир тоифада бўлиши керак Тест топшириқлари орқали ўқув материалини турли ўзлаштириш даражасини текшириш мумкин. Б у б елгига кўра тўртта ўзлаштириш даражаси фарқланади.  ахборотни таниш, эслаш, қайта такрорлаш. Бу қўйидаги ўқув мақсади тоифаларига мос келади – билиш, тушуниш;  репродуктив фикрлаш. Бу қўллаш ўқув мақсади тоифасига мос келади.  продуктив фикрлаш. Бу – таҳлил, синтез, ўқув мақсади тоифаларига мос келади.  изланиш - ижодий фикрлаш. Бу кўпроқ баҳолаш ўқув мақсади тоифасига мос келади. Ўқув материалини ўзлаштиришнинг маълумотни таниш, эслаш, қайта такрорлаш даражасини текшириш учун тест топшириқлари , хотира фаолияти билан боғлиқ билимларни текширишда ишлатилади. Бу топшириқлар талабадан формула, таъриф, қоида ва бошқани бешта берилган вариантлардан фарқлаш, таниб олиш ёки эслашни талаб қилади. Бу энг содда, паст даражадаги ўзлаштиришни текшируви бўлсада, ўқув жараёни шу даражага асосланади. Репродуктив ўзлаштириш даражасини текшириш учун тест топшириқлар и талабадан олдин ўрганилган намуна асосида мустақил фаолият кўрсатишни талаб қилади. Бу ҳолда олдин ўзлаштирилган формула, қонун, қоидани қўллаб, олдингиларга ўхшаш берилган масалани ечишдан иборат. Бундай тестларни ечишда, одатда, ҳисоб-китоб талаб қилинади. Продуктив ўзлаштириш даражасини текшириш учун тест топшириқлари талабадан ўзлаштирилган билимларни мустақил ишлатиб, бошқа турдаги масалаларни ечишни талаб қилади. Бу фаолият талабанинг ўзи масалани ечиш алгоритмини тузиши билан характерланади. Одатда бу маълум қоида ва формулалар мажмуасини ностандарт масалаларни ечишда қўллаш орқали амалга оширилади. Продуктив ўзлаштириш даражасини текшириш топшириқлари энг катта диагностик ва дидактик аҳамиятга эга. Уларни бажариш мантиқий 15

фикрлашни талаб қилади. Бу тестлар ўз моҳиятига кўра кўникмаларни баҳолайди. Бундай тестлар ўқув фаннинг ўзлаштирилишини якуний баҳолаш босқичида қўллаш мақсадга мувофиқдир. Продуктив ўзлаштириш даражасини текшириш тест топшириқлари мураккаб ҳисоб-китоблардан иборат бўлиши шарт эмас. Бундай топшириқлар бош хусусиятларидан бири мантиқий асосланган хулосалар занжирини ясашдан ибратлигидир. Изланиш ижодий даражадаги тестлар талабадан ностандарт ёндашув, тасаввур, ижод, фантазия, интуицияни талаб этади. Бу энг мураккаб олий даражадаги тестлар. Бундай тестлар фан олимпиадаларида қўлланилиши мақсадга мувофиқдир. Педагогик технологияларда тестлар ишлаб чиқариш жараёни - даги ўлчов асбоблар ролини бажаради. Ишлаб чиқаришда технологик жараён натижасида ишлаб чиқарилган маҳсулот ўлчов асбоблар орқали назорат қилинганидек, ўқитиш жараёнида тестлар режалаштирилган натижаларга эришишни таъминлайди. Тест топшириқларини турли шаклларда тузиш мумкин. Энг кўп ишлатиладиган шакллар: ёпиқ, очиқ, мувофиқлигни ўрганиш, кетма- кетликни тартибга солиш ва ҳ. к . Ёпиқ тест топшириқлари шарт ва жавоблардан иборат. Бундай вазифа ёпиқ деб аталишининг сабаби шундаки, синалувчи унга берилган жавоблардан тўғрисини танлаш керак, у ўз жавобини бериш имкониятига эга эмас. Берилган бешта жавобдан биттаси тўғри бўлиши тавсия этилади. Бундай вазиятда тўғри жавобни тасодифан топиш имконияти жуда паст. Тест шундай тузилиши керакки, унга жавоб берилганда синалувчи ўз билимларини ишлатиб, барча жавобларни таҳлил қилиши керак. Жавоблар мазмунан бир-бирига жуда яқин бўлиши, тўғри жавобни танлашнинг «юзаки» йўли бўлмаслиги керак. Намуна: Педагогик таксономия: қандай имконият яратади? А. Ўқув мақсдларни тоифалаш 16

В. Мавзунинг таянч ибораларини белгилаш. С. Ўқув мақсадини шакллантриш Д.Ўқув мақсадига эришиш кафолати Е.Ўқув мақсадини коррекциялш Жавоб: А. Ёпиқ тест топшириқ компьютерли ўқитиш технологиялар ҳам самарали қўллаш мумкин. Очиқ тест топшириқлари синалувчига ўз жавобини бериш имониятини беради. Тестлар калит сўзи (сўзлар) и қолдирилган гап шаклида тузилади. 1. Намуна. Педагогик таксономия … имконият беради Жавоб: Ўқув мақсадларни тоифалашга 2. Намуна Очиқ тестлар деб ___________ қолдирилган, жавоб вариантлари берилмаган топшириқларга айтилади. Жавоб: калит сўзи Очиқ тест топшириқларни ўқитишнинг дастурлаш технологияларида кенг қўллаш мумкин. Мувофиқлигини ўрнатиш тест топшириқлари. Бунда бир мажмуа элементларининг иккинчи мажмуа элементларига мослиги ўрнатилади. Намуна Педагогик технологиянинг афзаллиги: А. Ўқитишнинг режалаштирилган натижаларига кафолатли эришиш; В. Ўқув мақсадларини ишлаб чиқиш; С. Ўқув жараёнини ифодалаш; D . Ўқитиш натижаларини баҳолаш; Е. Ўқитишнинг самарали усулларини қўллаш Жавоб: А. Кетма-кетликни тартибга солиш тест топшириқлари. Бунда хатти-ҳаракатлар, ҳисоб-китобларни талаб қилинган кетма-кетликда бажарилиши текширилади. Жавоб индекслар кетма-кетлик шаклида берилади. Намуна: 17

Б.Блум педагогик технологияси бўйича ўқув мақсадлари тоифаларини тўғри кетма-кетлигини кўрсатинг: А. таҳлил Д. билиш В. синтез Е. тушуниш С. қўллаш Жавоб: Д, Е, С, А, В. Педагогик технологияда тест ўтказиш биринчи навбатда диагностик характерга эга. Диагностика, ҳар бир таълим олувчининг тараққиёт тенденциясини олдиндан аниқлаш ва башорат қилишга йўналтирилган. Тескари алоқа ахборотини олиш жараёни, диагностика билан башорат қилиш синтезидан иборат. Бу эса ўқув мақсадларига эришиш мониторинги демакдир. Мониторинг атамаси инглизчадан олинган бўлиб «узлуксиз кузатиш» деганидир. Ўқув жараёни мониторинги ўқитишнинг режалаштирилган натижаларига эришишни таъминлайди. Ўқув мақсадларига ўқитишни кўзланган натижаларга эришишга педагогик технологиянинг қуйидаги қоидалари хизмат қилади. Эквивалент амалиёт қоидаси : Бу ўқитиш шарт-шароити ва ўқитиш жараёнида талабалардан кутилаётган ҳати-ҳаракатлар тест ва имтиҳон даврида кутилган натижа билан мос келишини англатади. Ўқитишдаги фаолият ёндашуви бу қоидани амалиётда рўёбга чиқишига олиб келади. Ўхшаш амалиёт қоидаси: Бунда талабаларда кутилаётганга ўхшаш, аммо ундан фарқловчи ҳаракатлар машқини бажариш имконияти бўлади. Ўқитиш «натижаларини билиш» қоидаси: бу қоидага кўра талабага ҳар бир ҳаракатининг, натижасини зудлик билан билдириш кўзда тутилади. Бу тескари алоқа таъминлаганида, ўқитиш натижаларини жорий баҳолашга хосдир. Педагог томонидан ижобий қўллаш қоидаси – бу талабаларни педагог томонидан чиройли сўзлар билан илҳомлантириш, ички ҳаракатга ундашдир. Педагогик ўқитиш жараёнида ўқувчи шахсини юксакларга кўтариши ва белгиланган ўқитиш натижаларига эришишга қизиқтириши зарур. Масалан: жуда яхши, аниқроқ ифода қилишга ҳаракат қилинг, ажойиб яна ишлаб кўриш керак… Юқорида келтирилган қоидалар ўқитиш жараёни самарадорлигини ошишига, ўқув мақсадларига эришишга олиб келади. 18

4. Тўла ўқитиш концепцияси ва қайта такрорланадиган ўқитиш цикли таркиби ва тузилмаси Технологик жараён ишлаб чиқарилган технологик ҳужжатлар асосида амалга оширилади, бу ҳужжатларнинг асосий таркибий қисми эса технологик хариталар ҳисобланади. Технологик ҳужжатлар, қайта такрорланадиган ишлаб чиқариш циклининг қанча маҳсулот керак бўлса, уни шунча марта амалга ошириш имконини беради. Шунга ўхшаш, педагогик технология доирасида қайта такрорланадиган ўқитиш циклини амалга ошириш учун, унинг якунловчи босқичида педагогик-технологик хариталар ишлаб чиқилади. Унинг асосида ўқитиш жараёнини бир неча марта ташкил этиш мумкин, яъни қайта такрорланадиган ўқитиш циклини рўёбга чиқариш мумкин. Педагогик технологик хариталар, педагогик технологияни кўп нусхада кўпайтиришга ва ўқув юртининг қаерда жойлашганлигидан қатъий назар кўзланган ўқитиш натижаларига эришишга имконият яратади. Педагогик технологик характерларнинг шакли ва мазмуни – жадвалда келтирилган. Педагогик технологик харита ҳар бир мавзу модул учун алоҳида тузилади. Уларнинг мажмуаси педагог технологик хариталар альбомини ташкил этади. Педагогик технологик харита – педагогик технологиянинг қайта такрорланадиган ўқитиш циклини ташкил этувчи ҳужжатларидан биридир. Қайта такрорланадиган ўқитиш цикли қуйидаги босқичларни ўз ичига олади (2.5-расм): 1. Ўқув фанининг умумий мақсадини ўрнатиш. Ўқув режадаги ҳар бир фан мутахассиснинг шаклланиши учун маълум бир мақсадга эга. Бу мақсад аниқ ифодаланиши ва фанни ўрганишдан олдин ҳар бир талабага етказилган бўлиши керак. 2. Ҳар бир мавзуни ўзлаштириши унинг ўрганишдаги ўқув мақсадини тўғри қўйилишига боғлиқ. Ўқув фанини тўла ўрганишдаги мавзунинг аҳамияти ўқув мақсади тоифасини белгилайди. 19

Расм 2.5. Педагогик технологияда қайта такрорланадиган ўқитиш циклининг тузилмаси. 20

Дарс бошланишида ўқув мақсади, унинг бошқа мавзулар билан, мутахассиснинг келажакдаги амалий фаолияти билан боғлиқлиги талабаларга етказиладиган бўлиши керак. 3. Ҳар бир мавзу (бўлим ва модул) бўйича таянч ибораларни аниқлаш. Педагогик технологияда ўқитишнинг модули тизимини қўллаш самаралидир, у фаннинг бир ёки бир неча фундаментал таянч ибораларини қамраб олган ахборотнинг тугалланган блокларига таянади. 4.2 Ҳаракатланувчи состав унумдорлигини тавсифий графиги. * * * * * * 1. Ҳаракатланувчи составни танлаш ва ҳисоблаш 5.1 Келтирилган харажатлар * * * * * * 5.2 Тенг қийматли оралиқ * * * * * * 5.3 Ёқилғининг нисбий сарфи * * * * * * 5.4 Автомобилнинг вақтидан унумли фойдаланиш даражаси. * * * * * * 5.5 Юк ташишнинг челнок усули. * * * * 5.6 Ишлаб чиқариш дастури * * * 4. Ҳар бир таянч иборанинг ўқув мақсадини Б.Блум педагогик таксономияси асосида белгилаш. Бу босқич, педагогик технологияда қайта такрорланадиган ўқитиш цикли учун энг муҳим босқичлардан бири ҳисобланади. Фаннинг у ёки бу тушунчасини ўрганиш даражаси, у фанни таълимнинг мазкур йўналиши учун аҳамияти орқали аниқланади. Таълим йўналишига кўра, бир тушунчанинг ўзи турли ўқув тоифаларига кириши мумкин. Таълимнинг бир йўналиши учун бу масалан – билиш бўлса, иккинчи йўналиш учун қўллаш бўлиши мумкин ва ҳ.к. Шунинг учун математик ва умумтабиий, умумкасбий блокка кирувчи фанларнинг таянч ибораларининг ўқув мақсадлари тоифаси, мутахассис чиқарувчи кафедралар билан келишилган ҳолда ўрнатилиши зарур. 5. Ҳар қайси таянч ибора, модуллар учун диагностик тестлар ишлаб чиқиш. Бу тестлар талабаларнинг билим олишини ташхислаш мақса - дида, жорий назорат учун ишлатилади. Билимларнинг ўзлаштири лиш даражасига кўра, ҳар бир таянч ибора учун тестлар тузилади. 6. Ўқитиш. Янги ўқув материалини баён этиш ва уни ишлаб чиқиш, шахсга йўналтирилган ўқитиш технологиялари асосида амалга ошириш тавсия этилади. Бутун ўқув фаолияти, аниқ ва равшан ифода қилинган ўқув мақсадлари асосида қурилади. 21

Ўқув мақсади тоифасига кўра, ўқув материалининг бирлиги, таркиби, турли хил бўлиши мумкин. 7. Тест ўтказиш. Жорий тест диагностик характерга эга бўлиб тескари алоқа вазифасини ўтайди, Уни ўтказишдан асосий мақсад тузатишлар ва қўшимча ўқув тадбирлар заруриятини аниқлашдан иборатдир. 8. Ўқув мақсадларига эришилганлигини баҳолаш. У жорий тест синовлари асосида амалга оширилади. Тест синовлари натижасига кўра талабалар гуруҳи иккига бўлинади:  Билим ва кўникмаларни тўла ўзлаштиришга эришганлар.  Билим ва кўникмаларни тўла ўзлаштиришга эришмаганлар. Ўқув материалини тўла ўзлаштирмаган талабалар, ўқитувчи раҳбарлигида шу материални ўрганишни давом этадилар. Улар билан қўшимча (тузатиш) ўқув ишлари ташкил этилади. Тестлар натижалари асосида, йўл қўйилган камчиликлар аниқланади. Камчиликларни тузатиш учун ўқув материалини ўзлаштирмаган талабаларнинг гуруҳи билан машғулотлар олиб борилади. Материални такрорий баён қилишда бошқа янги усуллардан фойдаланиш лозим: биринчи марта ишлатилмаган кўргазма қуроллар, ва ўқитишнинг техник воситаларини ишлатиш, индивидуал ишлардан фойдаланиш зарур. Шу йўллар билан ўқув материалининг тўла ўзлаштирилишига эришиш лозим. Ҳар қайси талаба ўқув материалини тўла ўзлаштириш имкониятига эга, чунки у давлат кириш тест синовларидан муваффақиятли ўтгандир. У олий таълим муассасида ўқишга яроқлилик танловидан ўтгандир. Билимларни тўла ўзлаштирилишини таъминлаш муаммосида алоҳида масала бўлиб, ўқитиш суръатлари туради. Айнан шу билан талабанинг қобилияти аниқланади. Иқтидорли талабалар учун (улар тахминан 5 % ни ташкил этади) ўқув материалини ўзлаштириш учун энг кам вақт, «ўртача» талабалар учун улардан кўра кўпроқ вақт, «бўш» талабалар учун энг кўп вақт зарур бўлади. Шахсга йўналтирилган ўқитиш технологияларига ўтиш долзарблиги шу билан асосланади. Бунда ҳар бир талаба ўқув материалини давлат таълим стандартлари талаблари даражасида, ўзининг табиий қобилиятлари даражасида ўзлаштириш имкониятига эга бўлади. Иқтидорли талабаларда чуқурлаштирилган билим ва кўникмаларни эгаллашга имконият пайдо бўлади. 22

Мавзу (модул) бўйича ўқув материали гуруҳнинг барча талаблари томонидан ўзлаштирилганидан сўнг, кейинги мавзу (модул)га ўтилади, яъни ўқув жараёни ўргатувчи цикл шаклига эга бўлади. Ўқитишнинг модул тизимида, ўргатувчи цикллар сони, ўқув фанининг модуллари сонига тенг бўлади. 23

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. «Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори». Т . 1997. 6 4 б. 2. Авлиякулов Н.Х. Замонавий ўқитиш технологиялари. Ўқув қўлланма. -Т: 2001. – 68 с. 3. Авлиякулов Н.Х. Практические основы модульной системы обучения и педагогической технологии. Ўқув қўлланма - Бухара: 2001. - 99 с. 4. Авлиякулов Н.Х., Мусаева Н.Н. Касб-ҳунар коллежларида касбий фанларнинг модулли ўкитиш технологиялари. Ўқув методик қўлланма. - Т.: Янги аср авлоди, - 2003. – 88 с. 5. Азизходжаева Н.Н. Педагогические технологии и педагогическое мастерство. - Ташкент: Молия, 2002. 6. Батышава С.Я., Шапаринский С.А. Основы профессиональной педагогики. - М: Высшая школа, 1977. - 504 с. 7. Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии. - М: Наука, 1989. - 192с. 8. Бородина Н.В., Самойлова Е.С. Модульная технология в профессиональном образовании: Учебное пособие. - Екатеринбург.: УГППУ, 1998. -27 с. 9. Давлетшин М.Г. Модульная технология обучения. – Т: ТГПУ, 2000. 10. Кларин М.В. Педагогическая технология в учебном процессе. - М: Знание, 1989 - 80 с. 11. Лаврентьев Г.В. Слагаемые технологии модульного обучения.- Барнаул, Изд.Алтайского гос.ун-та, 1994. - 108 с. 12. Махмутов М., Ибрагимов Г.И., Ушаков М.А. Педагогические технологии, развитие мышления учащихся. – Казань: 1993 – 88 с. 13. Назарова Т.С. Педагогические технологии новый этап эволюции. – М: Педагогика. 1997. - С. 20-26. 24

O'xshashlar

Янги педагогик технологияларни амалиётда куллаш

Узбек тили дарсларида замонавий педагогик технологияларни куллаш

Тингловчиларнинг турли педагогик технологиялар бўйича дарс ишланмалари тақдимоти

Маъруза ва семинар машғулотларини лойиҳалаштириш ва режалаштириш асослари

Педагогик технологиялар