Педагогик мақсадларни белгилаш технологияси - Pedagogika - Referatlar

Педагогик мақсадларни белгилаш технологияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

145 KB

Ko'chirib olish

Педагогик мақсадларни белгилаш технологияси Режа: 1. Ўқув мақсадларини белгилашнинг одатдаги усуллари 2. Педагогик мақсадлар таксономияси 3 . Блум таксономияси. Ўқув мақсадлари педагогик жараённи ташкил этувчи қисмларнинг энг муҳими, етакчиси бўлиб ҳисобланади. Педагогик жараён ўзининг қанчалик

мураккаблиги ва давомийлигидан қатъий назар, у, энг аввало, мақсадни аниқлашдан бошланади. Педагогик жараённинг бошқа ташкил этувчи қисмлари (тамойил, мазмун, услуб, восита, шакл) белгиланган мақсадга бўйсунадилар, улар мақсадга мувофиқ ҳолда танланадилар ва ўзаро уйғунлаштириладилар. Педагогик мақсад педагог ва талабанинг ҳамкорликдаги фаолияти натижасини олдиндан тасаввур этишдир.Анъанавий дидактикада ҳам кўпчилик олимлар (Бабанский Ю.К., Безрукова В.С., Галперин П. Д, Лернер И.Я., Краевский В.В.Маҳмутов М.И.,Тализина Н.Ф. ва бошқалар) ўқув мақсадларини белгилаш усуллари, уларни аниқроқ ифодалаш шакллари бўйича илмий изланишлар олиб борганлар ва бу масалалар бўйича маълум тажриба ҳам тўпланган. Жумладан, замонавий дарснинг таълим бериш, тарбиялаш ва талаба шахсини камол топтириш мақсадларини аниқлаш ҳамда уларга эришиш йўллари бўйича маълум даражада назарий ва амалий маълумотлар мавжуд. Лекин, ўқитувчи (унинг тимсолида ўқув юрти) қандай натижага эришишни ҳоҳлайди? Бир қарашда бу саволга жавоб бериш осонга ўхшайди. Бирор фан ёки унинг бўлимини ўқитишда ўқитувчи ўз олдига уни талабаларга тушунтиришни, мазмунининг ўзлаштирилишини ва бунинг натижасида талабалар уни амалда қўллай олишларига эришишни ўз олдига мақсад қилиб қўяди. Лекин, «тушуниш», «ўзлаштириш», «англаш», «қўллаш» дегани нимани билдиради? Қўйилган мақсадга эришилганлигини ўқитувчи қандай аниқлаши мумкин? Агар талабанинг қўйилган мақсадга эришгани ёки эриша олмаганлигини аниқлаш усули мавжуд бўлса, ўқитувчи қўллаган услубларининг тўғрилигига, ўз меҳнати самарасига ишониши ёки талабалар қандай ёрдамга муҳтож эканлиги ҳақида ишончли маълумот олиш имкония тига эга бўлар эди. Педагогик технология тарафдорлари айнан мана шу ҳолат - одатдаги ўқитиш жараёни мақсадлари ноаниқ бўлиб, ўқитиш натижаларини ўлчаб бўлмаслигини қаттиқ танқид остига олган эдилар. Бироқ, анъанавий педагогикадаги бу ҳолатни ҳар қандай танқид ҳам бирданига ўзгартиролмади, чунки ўқув юрти (у билан бирга ўқитувчи ҳам)

ижтимоий талабни ўта умумлашган ҳолда олади. Демак, жамият таълим тизимига умумий тарздаги талаб қўяр экан, ундан келиб чиқадиган ўқув юрти вазифалари, шунингдек, фанлар дастурларидаги ўқув мақсадлари ҳам умумий тарзда баён этилиши табиийдир. Шуни таъкидлаш лозимки, Ўзбекистонда узлуксиз таълим тизимининг барча бўғинлари таълим стандатларининг жорий қилиниши, уларда тайёрланаётган кадрларга қўйиладиган ягона талабларнинг акс эттирилганлиги натижасида ўқитиш мақсадларини аниқлаштиришга эришилмоқда. Биз фаннинг мақсад ва вазифасидан келиб чиққан ҳолда, ўқув мақсадларини фан (курс) ва унинг бўлимлари даражасида аниқлаштириш билан чегараланамиз. Чунки айнан мана шу жойда ўқув жараёнини технологик усулда лойиҳалаш бевосита намоён бўлади. Ва айнан шу даражада ўқитувчи фан ва унинг бўлимлари устида ишлаб, ўқув мақсадларини аниқлайди ва улар асосида ўқув жараёнини ташкил этади. Энди, педагогик амалиётда мустаҳкам ўрин олган ўқув мақсадларини аниқлашнинг қуйидаги анъанавий усуллари ҳақида тўхталамиз: 1. Мақсадларни ўрганиладиган ўқув материалининг мазмуни орқали аниқлаш. Масалан: «Электромагнит индукция ҳодисасини ўрганиш», «Виетта теоремасини ўрганиш», ёки бирор боб мазмунини, теоремалар, ҳодисалар, қонунлар ва ҳоказоларни ўрганиш. Хўш, мақсадни бундай белгилаш нима беради? Бу фақат битта дарс ёки бир неча дарсларда ўтиладиган материални ўргатишга ишора қилиш холос, унда ўқув жараёнини ташкил этиш учун аниқ бир йўналиш йўқ. Шунингдек, бундай шаклда ифодаланган мақсадларга эришилганлик ёки эришилмаганликни ҳам аниқлаб бўлмайди. Бошқача айтганда, бундай усулда белгиланган ўқув мақсадлари ўқув жараёнини ташкил этишнинг амалий (амалга оширувчи) қисми ҳам бўла олмайди. Шунинг учун ҳам педагогик технология тарафдорлари бундай ўқув мақсадларини ўта ноаниқ деб ҳисоблаб, танқид қилганлар. 2. Ўқув мақсадларини ўқитувчи фаолияти орқали аниқлаш. Масалан: талабаларни «ички ёнув двигателининг ишлаш тамойили билан

таништириш», «Ом қонунини намойиш қилиш», «географик картадаги шартли белгиларни ўқишга ўргатиш» ва ҳ.к. Ўқув мақсадларини бундай усулда аниқлаш ўқитувчининг шахсий фаолиятига қаратилган бўлиб, ишдаги тартиб ва тушунтириш ҳақида таассурот қолдиради холос. Ўқитувчи ўқув мақсадларини олинадиган натижага таққослаш имкониятига эга бўлмаган ҳолда ҳаракат қилади, чунки ўқув мақсадлари бу усулда аниқланганда олинадиган натижанинг ўзи аниқ ифодаланмаганлиги кўриниб турибди. 3. Ўқув мақсадларини талабанинг интеллектуал, ҳиссий соҳага оид ички ривожланиш жараёнлари орқали аниқлаш. Масалан: «кузатилаётган ҳодисаларни таҳлил қилиш малакаларини шакллантириш», «ифодали ўқиш малакасини шакллантириш», «физикадан масалалар ечишда талабаларнинг билиш қобилиятларини ривожлантириш» ва ҳ.к. Бундай ўқув мақсадлари ўқув юрти фан ёки фанлар цикли даражасидаги умумий мақсадларни ифодалайдилар, лекин улар ҳатто дарс ёки дарслар туркуми мақсадларини ҳам англатмайдилар.Педагогик технология тарафдорлари бундай мақсадларни бутунлай инкор этадилар. Ҳақиқатан ҳам, уларга эришганликка ёки бир дарс давомида бу мақсадларга, ҳатто яқинлашиб борилганлигига ҳам ишониб бўлмайди. Бу усулда мақсадга эришиш йўналишлари ҳақида ҳам фикр юритиб бўлмайди, чунки улар ниҳоятда «жараёнли» шаклда ифодаланган. Бизнинг фикримизча, бу усул бутунлай самарасиз эмас, фақат мақсадларга жиддий аниқлик киритиш керак. Бу ўринда ҳам мақсадларни аниқлаштиришнинг педагогик технология доирасида яратилган усуллари ёрдам беради (Д. Кратвол - аффектив соҳа). 4. Энди, ўқув мақсадларини белгилашнинг педагогик технология тарафдорлари таклиф этган усулини,уларни талабалар хатти-ҳаракати ва фаолияти орқали ифодалашни кўриб чиқайлик. Масалан: «квадрат илдизли тенгламани ечиш», «айлана узунлигини ҳисоблаш», «ўсимликнинг тўқимали тузилишини ўрганиш,» «газ тақсимлаш механизмини қисмларга ажратиш ёки йиғиш» ва ҳ.к.

Педагогик технология тарафдорлари таклиф этган ўқув мақсадларини аниқлаш усули, ўзининг юқори даражадаги аниқлаштириш имкониятига эга бўлиши билан ажралиб туради. Ўқув мақсадлари талабанинг ишончли ўлчаш ва ташқаридан кузатиш мумкин бўлган хатти-ҳаракатида ифодаланиб, улар ўқитиш натижаларини англатади. Шу билан бирга, талабаларнинг бу хатти- ҳаракатларини ўқитувчи ёки эксперт аниқ кузатиб баҳолаши ҳам мумкин бўлади. Албатта, бу самарали ғоя дастлаб кўп қаршиликларга учради. Қандай усул билан ўқитиш натижасини талаба хатти-ҳаракатларига ўтказиш мумкин? Бу ўтказишда қатъий бир хил маънони қандай сақлаб қолиш мумкин? Бу каби муаммолар асосан қуйидаги икки хил усул билан ҳал этилганлигини қайд қилиб ўтамиз. 1. Ўқув мақсадларининг шундай тизимини яратиш керакки, унинг ичида ўқув мақсадларининг тоифалари ва даражалари кетма-кетлиги аниқ белгиланган бўлсин. Ўқув мақ-садларининг бундай тизими педагогик таксономия деб аталади. 2. Ўқув мақсадларини ифодалаш учун шундай аниқ ва тушунарли тилни топиш керакки, ўқитувчи бу тил орқали мақсадларни аниқ ифодалайдиган бўлсин. Демак, ўқув мақсадларини белгилашга юқорида қайд қилинган аниқлик киритиш, педагогик технологиянинг одатдаги ўқитиш усулларидан тубдан фарқ килувчи дастлабки, энг муҳим жиҳатларидан бири бўлиб ҳисобланади. Ўқув мақсадларини ўта аниқ белгиланиши, унга эришганликни яққол назорат қилишга имкон беради. Бу эса ўз навбатида талаба шахсини ривожланиб бораётганлик даражасини ҳамда ўқитувчи фаолиятидаги камчиликларни ўз вақтида аниқлаб, уларни бартараф қилиш демакдир.

В. Окон тадқиқотларида таъкидланганидек, педагогик мақсадларни аниқлашга уч хил ёндашиш мумкин [3; 82]: а) педагогик мақсадлар бир ёки бир неча ўқув мақсадлари тавсифи орқали ифодаланади, лекин улар туркумларга ажратилмайди; б) ўқув мақсадлари туркумларга ажратилиб, уларни ёзма тафсилоти баён этилади. МДҲ мамлакатлари педагогикасида кенг қўлланилаётган, машғулотнинг таълим бериш, тарбиялаш ва шахсни камол топтириш мақсадларини белгилаш бунга яққол мисол бўлиши мумкин. Ўқув мақсадлари бу усулда ифодаланганда, мақсадлар ўзаро таққослашга қулай бўлиб, фаолиятнинг бу мақсадларга эришишга йўналганлиги таъминланади, лекин уларга эришганлик ҳақида яхлит тасаввурга эга бўлиш учун имконият бўлмайди; в) ўқув мақсадларини, уларни алоҳида қисмларга ажратиб аниқлаштириш бўлиб, у жаҳон педагогикасида кенг тарзда оммалашган. Бундай ёндашувга асосан ўқув мақсадларининг ҳар бир алоҳида қисмларига эришилганликни аниқ ўлчаш мумкин. Ўқув мақсадлари тизимини яратиб, ўзаро боғлиқлик кетма-кетлигида жойлаштирилади, яъни уларнинг таксономияси тузилади. Таксономия тушунчаси (грекча-тартиб билан жойлаштириш) биология фанидан олинган. Объектларни, уларнинг табиий ўзаро боғлиқлигига асосланиб ва тоифалари мураккаблашиб борадиган кетма-кетликда (яъни иерархик) жойлаштириб туркумлаш ва тизимлаштириш - таксономия деб аталади. Педагогик мақсадларни бундай схема бўйича тузишга биринчи марта АҚШ олимлари эътибор берганлар. Иккинчи жаҳон урушидан сўнг коллежларга кириш имтиҳонларини қабул қилиш Қўмитасининг бир гурух педагог ва психологлари Б.Блум раҳбарлигида педагогик мақсадларни қатъий ифодалаш ва тартиблаштириш бўйича кўп йиллик изланишлар олиб бордилар. 1956 йилда «таксономия»нинг биринчи қисми нашрдан чиқди. Унда ўқув мақсадларини когнитив (билиш) соҳада ифодаланиши баён этилган эди. Ўқув мақсадларининг бу тизими кенг халқаро миқёсда

машҳур бўлиб кетди. Уни ўқитишни режалаштириш ва натижасини баҳолашда қўллай бошладилар. У фан (курс)ларни тажрибавий баҳолашда асосий восита бўлиб ҳисобланди. Биз Б.Блум таксономиясининг мазмуни ва унинг ўқитувчи учун қандай амалий ёрдам бериши ҳақида кейинроқ тўхталамиз. Аввало, ўқув мақсадларига мувофиқ бўлган шахс фаолияти соҳаларини тавсифлаб ўтайлик. 1. Когнитив (билишга оид) соҳа . Бу ўқилган материални эслаб қолиш ва уни такроран айтиб беришдан бошлаб, то ўзлаштирилган билимларни тўла англаб, уларни олдин ўрганилган ғоя, услуб ва ҳаракат усуллари билан уйғунлаштириб тасаввур этиш ҳамда билимларни эгаллашгача бўлган муаммоларнинг ҳал этилишини ўз ичига олади. Экспертлар баҳоси ҳамда Б.Блум ва ходимларининг таъкидлашларича, ўқитувчилар ўртасида ўтказилган сўров натижасида адабиётлар таҳлили, дастурлар, дарсликлар, дарс бериш амалиётидаги ўқув мақсадларининг аксарияти когнитив соҳага тегишли бўлиши аниқланган. Лекин шунга қарамасдан Блум таксономиясида айрим камчиликлар ҳам мавжуд эканлигини эътироф этиш лозим. Аввало, шуни таъкидлаш керакки, у муҳим дидактик омиллар: кўникма ва малака тушунчаларини четлаб ўтади. Блум бу тушунчалардан фойдаланади, лекин уларни ривожлантирмайди, ижодий фикрлаш муаммоси ҳам ҳал этилмаган, айнан бу Гилфорд таксономиясида ўзининг тўла ифодасини топган. Блум таксономиясида «қарор қабул қилиш» ва унинг амалий натижаси бўлган «фаолият» акс этмаган. Шунингдек, «таҳлил» ва «синтез» тоифалари, «тушуниш»дан кейин жойлаштирилган. Ваҳоланки, бирор тизим тўғрисида тўла тушунчага эга бўлиш учун, аввало, унинг қисмлари ва улар орасидаги боғланишни (таҳлил), шунингдек, унинг қисмлари қай тартибда ўзаро боғланиб яхлитликни ташкил этишини (синтез) аниқлаш зарур бўлади. Эҳтимол, Блум таксономиясида ўқув мақсадлари тоифаларини қуйидаги тартибда жойлаштириш лозимдир: ахборот қабул қилиш, таҳлил ва синтез, тушуниш, қўллаш, баҳолаш Блум

таксономиясининг юқорида қайд қилинган баъзи камчиликлари кўпгина янгича таксономия яратувчилар эътиборида бўлди. Лекин улар етарли даражада муваффақиятга эриша олмаган бўлсалар-да, яратилган таксономияларнинг ютуқ ва камчиликларини таққослаш учун 1-жадвалга мурожаат қиламиз. Бу жадвалдан кўриниб турибдики, баъзи таксономияларда Блум таксономиясининг айнан ўзини ёки унинг бир қисмини такрорланади холос. Л. Вандевелд таксономиясида эса фақат «синтез» тоифаси «яратувчанлик» билан алмаштирилган холос. Айрим таксономия яратувчилар «муаммони ҳал қилиш»га ҳам алоҳида эътибор берганлар. Когнитив (билишга оид) соҳага оид таксономиялар 1-жадвал Муалл иф Таксономик тоифалар Блум ва бошқал ар 1956 й. Били ш Тушун иш Қўллаш Таҳлил Синтез Баҳолаш Гилфор д 1967 й. 1.Бил иш 2.Хот ира 4.Конве- гент, яра тув- чанлик 3.Дивер- гент, яратув- чанлик 5.Баҳолаш Мак Гюр 1969 й . 1.Би- лиш 2.Умум - лаш- тириш 3.Оддий муаммо- ни ҳал қилиш 4.Мурак каб муаммони ҳал қилиш 6. Синтез 5.Баҳо- лаш Гронла 1.Би- 2.Тушу 3.Қўллаш 4.Фикрлаш

нд 1970 й. лиш -ниш қобилияти Вандев елд 1975 й . 1.Би- лиш 2.Тушу -ниш 3.Қўллаш 4.Таҳлил 5.Яра- тув- чанлик 6.Баҳо- лаш Д.Хейн от 1977 й. 1.Так рор- лаш 2.Кон- цепция яратиш 3.Қоида- ларни қўллаш 4.Дивер- гент тафаккур 5.Муам- мони ҳал қи- лиш Бу йўналишда Гилфорд бошқаларга нисбатан чуқурроқ изланиб, конвергент муаммо бир неча вариантли ечимга эга бўлган ҳолларни акс эттирадиган тафаккур турларини ажратиб кўрсатади. Гилфорд бу икки операциядан ташқари инсон қобилиятларининг уч омили: билиш, хотира ва баҳолашни ҳам фарқлаб кўрсатади. Шуни таъкидлаш лозимки, Гронланд таксономиясидан бошқа бирорта таксономияларда тафаккур алоҳида тоифа сифатида кўрсатилмаган, барча муаллифлар эса қизиқувчанлик ва мотив каби ўзгарувчиларни четлаб ўтганлар. Шунинг билан бир қаторда, уларнинг ҳаммаси билимга, уни эгаллаш ва тушунишга алоҳида эътибор берганлар. Хотирага фақат Гилфордгина ўзгарувчи сифатида қараган, унинг таксономиясидаги «яратувчанлик» тафаккурни ривожлантиришга йўналтирилган. Когнитив соҳада яратилган таксономияларни таққослар эканмиз, бу соҳада Блум таксономиясидан мукаммалроғи яратилмаганлигини алоҳида эътироф этиш лозим. 2. Психомотор (ҳаракатга оид) соҳа . Бу соҳага у ёки бу ҳаракат (моторли) фаолиятда манипуляция (ҳаракат йўналишларини тез ва чаққон ўзгартириш), асаб-мускулларни мувофиқлаштириб бошқариш (координация) ни шакллантиришга оид мақсадлар киради. Бу ўрта мактабдаги ўқув мақсадларининг жуда оз қисмини қамраб олади холос. Ёзув, оғзаки нутқ малакалари ҳамда жисмоний тарбия ва меҳнат (касб) таълими доирасидаги

малакалар ана шулар жумласидандир. Касб-ҳунар коллежларида талабаларга касб ўргатиш жараёни мақсадларини эса айнан шу мақсадлар ташкил қилади. Психомотор сохасига оид яратилган таксономиялар 2- жадвалда келтирилган. Психомотор соҳасига оид таксономиялар 2-жадвал Муалли ф Таксономик тоифалар Симпсо н 1966 йил 1.Идрок 2. Ҳара- катга тайёрлик 3.Бошқариладиган фаолият 4. Авто- матлаштири ш 5. Мажмуалашган фаолият Дейв 1969 йил 1.Нусха олиш 2.Манипуляция 3. Аниқлик 4. Коор- динация 5. Автоматлаш- тириш, тўла ўзлаш- тириш Бэлдвин 1971 йил 1. Идрок 2. Созла- ниш 3. Бошқариладиган фаолият 4. Механизм 5. Мажмуалашган фаолият Брунер 1973 йил 1. Ният 2. Асаб тизимининг мослашуви 3. Фаолият модели 3. Аффектив (ҳиссиётли-қадриятли) соҳа . Унга оддий идрок қилиш, қизиқиш, қадриятлар йўналишлари ва муносабатларни ўзлаштиришга тайёр бўлишдан бошлаб, то талабани атроф-дунёга нисбатан ҳиссий-шахсий муносабатда бўлишини шакллантирувчи мақсадлар киради. Қизиқиш ва мойилликни, у ёки бу кечинмаларга ҳамдард бўла олиш, воқеаларга бўлган муносабат, уни англаш ва фаолиятда намоён бўлишини шакллантириш мақсадлари ана шулар жумласидандир. Юқоридаги жадвалда кўрганимиздек, замонавий таксономияларда якуний натижани бевосита ўлчаш учун, унга эришишга олиб борувчи йўллар ва босқичларни ажратиб кўрсатиш, яъни «ёмон бўлса ҳам йўл афзал» қабилида иш тутиш зарур экан. Аффектив

соҳада якуний натижага олиб борувчи оралиқ босқичларни ажратиб кўрсатиш бирмунча мураккабдир, чунки бу соҳада асосан кўп вариантли (дивергент) ўзгарувчилар амал қиладилар. Д. Кратвол, В. Блум ва Б. Масиилар 1956 йилда яратган таксономия, аффектив (ҳиссиёт) соҳа мақсадларини ўзига хос, «жараёнли» қамраб олишга уринишлардан энг муваффақиятлиси бўлиб ҳисобланади. Унинг мавжуд беш қисми қуйидагича ифодаланади [1; 25-26]: 1. Идрок этиш: а) англаш; б) идрок қилишга истак вужудга келиши ва ёки унга тайёр бўлиш; в) ихтиёрий диққат. 2. Таъсирга жавоб бериш: а) бўйсунувчи тарзда жавоб бериш; б) ихтиёрий тарзда жавоб бериш; в) таъсирга жавоб беришдан мамнуният ҳосил қилиш. 3. Қадриятли йўналишларни ўзлаштириш: а) қадриятли йўналишларни қабул қилиш (фикр пайдо бўлиши); б) қадриятли йўналишларни афзал кўриш; в) қадриятли йўналишларга содиқлик, ишонувчанлик. 4. Қадриятли йўналишларни ташкил этиш: а) ўз муносабатини баҳолаш, қадриятли йўналишлар тизимини яратиш. 5. Қадриятли йўналишлар ёки улар мажмуини фаолиятда акс этиши: а) умумий кўрсатмалар бериш; б) қадриятли йўналишларни тўла ўзлаштириш ва уларнинг фаолиятда акс эттирилиши. Бу таксономия субъект томонидан муҳит ёки санъат асарларидаги эстетик илдизларни, уларнинг таъсирига жавоб бериш (1) орқали онгига сингдириб олиш (2), баҳолаш (3) ва бу баҳолашни ташкил этиш (4), қадриятли йўналишлар тизими ва дунёқарашни танлай олишни акс эттиради .

Бу ерда яққол ифодаланган иккита умумий даражани ажратиб кўрсатиш мумкин: а) бирор таъсирга жавоб беришни танлашга тайёр бўлиш ва уни қабул қилиш даражаси; б) тўла ўзлаштириш даражаси. У қадрият йўналишини баҳолаш, ташкил этиш ва мустаҳкамлашни қамраб олади. Муаллифлар, ҳиссиётли жараённинг бундай таркибий тузилишини яратишда «интернализация» - бирор хулқни дастлаб юзаки, сўнгра эса уни тўла ҳис этиб ўзлаштириш тушунчасини ишлатганлар. Қадриятларнинг бундай, аста-секин, борган сари юқори даражага кўтарилиб ўзлаштирилиши натижасида, улар мустаҳкам ишончга айланадилар. Ўзбекистон ёшларини мустақиллик мафкураси ва миллий қадриятлар руҳида тарбиялашнинг босқичма-босқич олиб борилаётганлиги бунга яққол мисолдир. 1964 йилдан сўнг бир неча олимлар (Вилсон, Вилямс, Гронланд, Смит) томонидан ҳам аффектив соҳага оид таксономиялар яратилган. Лекин улар Кратволнинг юқорида баён этилган таксономиясига сезиларли ўзгартириш кирита олмаганлар. Шундай бўлса-да, Кратвол таксономиясида ҳам айрим камчиликлар мавжуд. Хусусан, унда субъектнинг эстетик ва ахлоқий мамнуният ҳосил қилгандаги ички кечинмалари ўз ифодасини топмаган. Бу ҳолат поляк философи Р. Ингарденнинг 1957 йилларда олиб борган тадқиқотларида аниқланган. Жадвалларда кўрсатилган тўртта таксономиядан иккитаси - Симпсон ва Белдвин таксономиялари деярли бир-бирига ўхшашдир. Уларда фаолиятнинг биринчи босқичи фикран идрок қилиш бўлиб, у иккинчи босқичда фикран ва ҳиссиётли созланишга, учинчи босқичда эса, бирор кимни раҳбарлигида фаолият кўрсатишга олиб келади. Тўртинчи босқич пировард натижада мажмуалашган фаолиятни шаклланишига имкон яратувчи автоматлашган фаолиятни англатади. Дейв дастлабки икки босқични четда қолдириб, нусха кўчиришни эса харакатларни автоматлаштириш ва тўла ўзлаштиришнинг дастлабки босқичи деб

ҳисоблайди. Брунер моделида идрок эътиборга олинмаган, фаолият ниятларни танлашдан сўнгра асаб тизимини мослашуви, ундан кейин эса ахборотларни англаш йўли билан фаолиятни тўла ташкил этиш таъминланади. Ўқув мақсадларининг қатъий ва ишончли тизимини яратишни фақат назариётчи олимларни қизиқтирадиган мавҳум (абстракт) вазифа деб ҳисоблаб бўлмайди. Мақсадларнинг аниқ, тартибли ва иерархик туркумини яратиш, энг аввало амалиётчи педагоглар учун жуда муҳимдир. Бунинг сабаблари қуйидагича: 1. Ўқув жараёнида эътиборни асосий мақсадга қаратиш. Ўқитувчи таксономиядан фойдаланган ҳолда нафақат ўқув мақсадларни, балки асосий вазифаларни, кейинги фаолиятининг тартиби ва боришини ҳам белгилаши мумкин. 2. Ўқитувчи ва талабалар ҳамкорликдаги фаолиятининг аниқлиги ва ошкоралиги. Аниқ ўқув мақсадлари ўқитувчи учун талабаларга, уларнинг умумий фаолиятидаги асосий йўналишларни тушунтириш, муҳокама қила олиш ва ихтиёрий қизиқувчи шахслар (ота-оналар, текширувчи) учун ҳам аниқ ва тушунарли бўлишини таъминлаш имкониятини беради. 3. Ўқитиш натижаларини баҳолаш андозаси (эталон) ни яратиш. Фаолият натижалари орқали аниқ ифодаланган ўқув мақсадлари, уларни ишончли ва ҳолисона баҳолаш имкониятини яратади. Бундай эталон фақат ўқитувчи томонидан яратилиши шарт эмас. Уни талабалар билан ҳамкорликда (демократик) яратиш ҳам мақсадга мувофиқ бўлади. Демак, ўқув мақсадлари таксономияси жаҳон педагогикасида фундаментал изланишлар натижасида вужудга келган. У ўқув мақсадларини белгилашнинг энг илғор усули бўлиб эътироф этилган. Таксономия тузиш ҳам назариётчи олимлар, ҳам амалиётчи педагоглар фаолияти самарасини оширишнинг муҳим омилларидан бири бўлиб ҳисобланади. Ўзбекистон педагоглари бу усулни қай даражада тезроқ эгаллар эканлар, улар республикамиз таълим тизимини жаҳон педагогикасини илғор

тажрибалари билан уйғунлашувига шу даражада жадалроқ ўз ҳиссаларини қўшган бўладилар. Б. Блум раҳбарлигида америкалик педагог-олимлар томонидан ишлаб чиқилган ўқув мақсадлари таксономияси бутун жаҳон педагогикасида кенг тарқалган. Шу билан бирга ғарбда Д. Гилфорд ва Р. Гагне, Россияда А. Я. Галперин ва А. М. Матюшкин, Польшада эса Ч. С. Носал ва М. Обара таксономиялари ҳам кўпчиликнинг алоҳида эътиборига сазовор бўлганлигини таъкидлаб ўтилди [1,2,3]. Б. Блум яратган ўқув мақсадлари таксономияси билишга оид соҳа сферасига тегишлидир. Унда билим олиш жараёни: билиш, тушуниш, қўллаш, таҳлил, синтез ва баҳолаш каби олтита тоифаларга ажратиб кўрсатилади. Бу тоифаларнинг ҳар бири учун алоҳида билиш жараёнлари мазмуни ишлаб чиқилган. Билим олиш жараёни даражаларининг сараланиш ва жойлаштириш кетма-кетлигини кузатар эканмиз, таксономия яратувчилари интеллектуал фаолиятнинг барча тоифаларини тўлароқ ва аниқроқ қамраб олишга интилганликларини англаш мумкин. Бу эса таксономия ўқув мақсадларининг фақат ахборот беришга асосланган одатдаги усулда белгилашга нисбатан такомиллашган, илғор усул эканлигидан далолат беради. Ўқув мақсадлари таксономиясининг нисбатан мукаммал ишлаб чиқилган ва кенг кўламда қўлланадиган когнитив соҳаси 3-жадвалда берилган, уларни ўзаро таққослаб қуйидаги фикрларни айтиш мумкин. Когнитив мақсадларга бир ёки бир неча дарс жараёнида эришиш мумкин. Аффектив мақсадлар эса шахс ички ривожланишига боғлиқ бўлиб, чуқурроқ характерга эга. Унга қисқа вақт ичида (айниқса, юқори босқичдагиларга) эришишни амалга ошириб бўлмайди. Когнитив мақсадларни моддийлаштириш, уларни фаолият тури кўринишида ифодалаш осонроқдир. Шунинг учун ҳам, аффектив мақсадлар таксономияси, асосан, тарбия натижасини педагогик ташҳислашда қўлланилади, ўқитиш технологиясига оид ишланмалар эса асосан, когнитив мақсадлар бўйича яратилади. Бир неча йиллар давомида педагогик мақсадлар таксономиясини такомиллаштириш

бўйича изланишлар олиб борилганлиги натижасида: когнитив, аффектив, психомотор ва операцон-фаолиятли мақсадлар таксономиясининг турли хил вариантлари яратилганлигини айтиб ўтдик. Лекин бугунги кунда Б.Блумнинг когнитив соҳадаги таксономияси пухта ишланган бўлиб, у нисбатан оммавий тарзда ёйилган. Унинг амалда қўлланиши ҳам мукаммал ўрганилган ва у жаҳон педагогикасида кенг қўлланилмоқда. Шунинг учун ҳам 1996 йилда ЮНЕСКО Блум таксономиясининг 40 йиллигини халқаро миқёсда нишонлади. Б.Блум таксономияси ёрдамида ўқитувчи нафақат ўқув мақсадларини аниқлаштиришга, балки уларни ўзаро боғлиқ бўлган қатъий кетма-кетликда жойлаштиришга муваффақ бўлади. Ўқув мақсадларининг бундай ифодаланиши, ўқитувчи учун талабаларга, уларнинг билиш фаолияти ҳолатини тушунтириш, бу фаолиятни якуний натижа томон аниқ йўналиш олишга ундаши учун имконият яратади. Демак, ўзлаштириш мониторингги вужудга келади. Бу таксономия тест топшириқлари тузувчилар учун ўқув материали элементларини ўқув мақсадларининг қайси тоифасига мувофиқлигини аниқлашга ҳам қулайлик яратади. Уни қўллаш натижасида идентификацияланувчи ўқув мақсадларини аниқлаш мумкин бўлмаган даражаларда, уларни нисбатан умумлашган шаклда ифодалаб, тест топшириқлари тузиш имконияти яратилади. Ёки аввал ўқув мақсадлари таксономия тоифалари бўйича умумийроқ шаклда аниқланиб, сўнгра уларга мос келувчи ва якуний натижани яққолроқ ифодаловчи феъл танланиб, тест топшириқларини тузиш мумкин. Когнитив (билишга оид) соҳа бўйича Б.Блум таксономияси тоифаларини ифодаловчи феълларни танлаш бўйича кластерни намуна сифатида келтирамиз:

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори Т .:” Шарқ ”, 1997. - 64 б . 2. Аристанов М.Ж., Пидкасистўй П.И., Хайдаров Ж.С. Проблемў модельного обучения: вопросў теории и технологии. Алма-Ата, “Мектеп” . 1980.- 208 с. 3. Джураев Р.Х. Теория и практика интенсификации профессиональной подготовки учашихся профтехучилиш. Т. : “Фан”, 1992, - 260 с. 4. Кларин М.В. Педагогическая технология и учебном процессе. Анализ зарубежного опўта. - М. : “Знание”, 1989. - 80 с. 5. Зеер Э.Ф. Личностно-ориентированное профессиональное образование. Учебное пособие. Екатеринбург: изд-во УГППУ, 1998. - 84 с. 6. Фарберман Б.Л. Прогрессивнўе педагогические технологии. Т. : ИПВССШ. 1999. - 84 с. 7. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Янги педагогик технология – укув ташхисини белгилаш йуллари

Педагогик жараённи лойихалаш технологияси

Уқув мақсадларни технологик усулда лойиҳалаш

Педагогик технологиялар

Аниклаштирилган максадли технологиялар, дастурлаштирилган таълим