To’la o’zlashtirish texnologiyasining yutuq va kamchiliklari - Pedagogika - Referatlar

To’la o’zlashtirish texnologiyasining yutuq va kamchiliklari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

100 KB

Ko'chirib olish

To’la o’zlashtirish texnologiyasining yutuq va kamchiliklari Reja : 1. To’la o’zlashtirish texnologiyasining chegaralanganligi. 2. O’qitishning individual yozma ko’rsatmali va individual- brigada usullari. 3. Mashg’ulotlarni didaktik konstruksiyalash usullari. 4. O’qituvchi mashg’ulotlarni pedagogik texnologiya bo’yicha loyihalash.

K i r i sh O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgan davrda mamlakatimiz xalq xo’jaligining barcha tarmoqlari qatorida ta’lim tizimi, uni tarkibiy qismi bo’lgan Oliy va o’rta maxsus ta’limi ham tub islohotlarni boshdan kechirib, takomillashib bormoqda. Ayniqsa, O’zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash milliy dasturi va «Ta’lim to’g’risida» gi qonunning qabul qilinishi (1997 yil, 29 avgust) va ularda mamlakatimiz ta’lim tizimini isloh qilishning asoslari, tamoyillari va bosqichlarini belgilab berganligini alohida ta’kidlash lozim. Milliy mustaqillik g’oyalari singdirilgan bu tarixiy hujjatlar muvaffaqiyatli amalga oshirilmoqda. Buning natijasida rivojlangan mamlakatlar ta’lim tizimini o’rganishga ham keng yo’l ochildi, iqtidorli yosh olimlarimiz va talabalar «Ustoz» va «Umid» jamg’armalari orqali rivojlangan xorijiy mamlakatlarning nufuzli oliy o’quv yurtlarida ta’lim olishdek baxtga muyassar bo’lmoqdalar. O’z navbatida xorijiy mutaxassislar ham mamlakatimiz ta’lim tizimida ro’y berayotgan islohotlarni o’rganib, ularga ijobiy baho bermoqdalar. Bu kabi o’zaro aloqalar o’z navbatida mamlakatimiz ta’lim tizimiga rivojlangan mamlakatlardagi ilg’or pedagogik texnologiyalarni o’z milliy qadriyatlarimiz nuqtai nazaridan tahlil qilib, o’quv jarayoniga joriy etishni ham taqozo qilmoqda. Zero, bu kabi amaliy ishlar mamlakatimiz ta’lim tizimini jahon ta’lim standartlari bilan integrasiyalashuvining asosiy belgilaridan biri bo’lib hisoblanadi. Shuning uchun ham, O’zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash milliy dasturining ikkinchi bosqichida «o’quv-tarbiyaviy jarayonini ilg’or pedagogik texnologiyalar bilan ta’minlash» alohida ko’rsatib o’tilgan. Kasbiy ta’lim yo’nalishlari talabalarini ilg’or pedagogik texnologiya va uni o’quv jarayoniga joriy etish bo’yicha tizimli axborotlar bilan qurollantirish maqsadida yaratilgan. U uch bo’limdan iborat: I bo’lim - Pedagogik texnologiyaning nazariy asoslari, II bo’lim - Testshunoslik asoslari, III bo’lim -To’la o’zlashtirish texnologiyasi. Bo’limlar mazmunini yoritishda AQSHda yaratilgan va YUNESKO tomonidan ma’qullanib

30 ga yaqin rivojlangan mamlakatlar (Angliya, Yaponiya, Janubiy Koreya, Malaziya va h.k.) ta’lim tizimida muvaffaqiyatli qo’llanilayotgan pedagogik texnologiyaning mohiyati, uning odatdagi o’qitish usullaridan farq qiluvchi jihatlari, O’zbekiston ta’lim tizimiga uni joriy etishning ahamiyati, test topshiriqlari shakllari, ularni tuzish hamda pedagogik texnologiyaning tamoyillari va qoidalari, o’quv materialini to’la o’zlashtirish g’oyasini vujudga kelishi va uning amalga oshirish usullari bayon etilgan. Har bir mavzuga oid mustaqil ta’lim uchun topshiriqlar va turli shakldagi nazorat testlari berilgan. Tuzilgan test topshiriqlari faqatgina o’zlashtirishni nazorat qilibgina qolmay, balki o’rgatuvchi (o’qituvchi) funksiyani ham bajaradi. Chunki, bu test topshiriqlarini yechish jarayonida mavzularni mustaqil ravishda o’zlashtirishga ham erishiladi. 1. To’la o’zlashtirish texnologiyasining chegaralanganligi. To’la o’zlashtirish texnologiyasi bo’yicha o’qitish xalqaro miqyosda keng tarqalgan. Bu tizim bo’yicha tajribaviy ishlar Avstraliya, Buyuk Britaniya, Belgiya, Braziliya, Indoneziya, Janubiy Koreya, Tayvan, Malaziya va boshqa mamlakatlarning ko’pchilik maktablarida olib borilmokda. Boshqa pedagogik tizimlarga nisbatan texnologik o’qitish tizimi o’zining muqarrarligi va ko’pgina ko’rsatkichlar bo’yicha takrorlanuvchanlik xususiyatiga ega bo’lganligi olib borilayotgan tajribaviy ishlar natijalarini qiyosiy tahlil qilish imkoniyatini beradi. O’tkazilgan tajribalar 90 foiz holatda bu tizimning samarali ekanligini ko’rsatdi. AQSHda bu tizim turli yoshdagi bolalarni o’qitishda qo’llanildi, eng yuqori natija esa, 5-6 sinflarda kuzatildi. Uni yuqori sinflarda va kollejlarda qo’llash ham ijobiy natija bergan. Amerika, Avstraliya va Janubiy Koreya olimlarining ma’lumotlariga qaraganda, to’la o’zlashtirish texnologiyasi bo’yicha o’qitish tizimi turli aqliy rivojlanish darajasidagi bolalarni o’qitishda yaxshi natija beradi. Shu bilan birga, intellektual test natijasida «kuchsiz» deb topilgan o’quvchilarning o’zlashtirishi ham sezilarli darajada ko’tariladi, yuqori rivojlanish darajasiga ega bo’lgan o’quvchilar anchagina yuqori o’zlashtirish ko’rsatkichlariga erishganlar. O’tgan asrning 70-yillarida Janubuiy Koreyada o’tkazilgan tajribalarda 50 ming bola qatnashgan bo’lib, ulardan 75 foizi eng yuqori ko’rsatkichlarga erishgan. Odatdagi o’qitish tizimida bunday yuqori

ko’rsatkichlarga faqat o’ta qobiliyatli bolalargina erishganlar. Boshqa bir kator mamlakatlarda o’tkazilgan tajribalarning ko’rsatishicha bu tizimning qo’llanishi natijasida o’rtacha qobiliyatli talabalar yuqori natijalarga erishish uchun imkoniyatga ega bo’ladilar (90 foiz). Odatdagi o’qitish tizimida esa bunday natijalarga jami talabalarning faqat 80-85 foizigina erishishlari mumkin. Lekin to’la o’zlashtirish tizimi ba’zi kamchiliklardan ham holi emas. Buning mohiyati shundaki, bu tizimning samaradorligi faqat aniqlashtirib ifodalash mumkin bo’lgan o’quv maqsadlari bilangina baholanadi. Yuqorida ta’kidlanganidek, faqat o’quv jarayonida takrorlanuvchan maqsadlargina aniqlashtirishga moyil bo’ladi. Bu tizim imkoniyatlarining cheklanganlik xarakterga ega ekanligini norvegiyalik olimlar ham ta’kidlab o’tganlar. Ular bu tizimni faqat quyidagi xususiyatlarga ega bo’lgan o’quv jarayonlariga qo’llash mumkinligini ko’rsatib utadilar: a) o’quv materiali alohida, aniq tarkibiy qism (fragment)larga ajratish mumkin bo’lishi kerak, b) o’quv materiali uzviy va o’zaro bog’liq bo’lishi kerak (masalan: matematika va tabiiy fanlar bo’limlari), ya’ni fanlararo bog’lanishga alohida e’tibor berish zarur. Estoniya pedagoglari P. U. Kreytsberg va E. V. Krullar ham to’la o’zlashtirish tizimiga ijodiy yondashib, uning asosida o’ziga xos o’qitish uslubini ishlab chiqdilar. Ular to’la o’zlashtirish konsepsiyasiga quyidagi o’zgartirishlar kiritilishi lozimligini taklif etdilar: a) uning qo’llanish chegarasini aniqlash, b) o’quv materialini asosiy va yordamchi qismlarga ajratish, v) bu uslubda rivojlantiruvchi o’quv faoliyati imkoniyatlarini ham e’tiborga olish. Ular to’la o’zlashtirish uslubini takomillashtirishda bu uslubni muammoli(izlanuvchanlik) xarakterga ega bo’lmagan hamda aniq va ketma-ket joylashgan o’quv birliklarga bo’lish imkoniyatiga ega bo’lgan fanlarni o’qitishga qo’llashga asoslandilar. To’la o’zlashtirish uslubining estoncha varianti quyidagi xarakterli belgilarga ega: 1) to’la o’zlashtirish talabi o’quv materialining to’la hajmiga emas, balki bilim va ko’nikmalarning ajratilgan eng zarur, minimal qismigagina

qo’yiladi, 2) qo’shimcha va rivojlantiruvchi xarakteridagi mashg’ulotlar o’tkazish maxsus tarzda belgilanadi. Tashhis testidan o’ta olmagan talabalar faqat yana ikki marta testga kiritiladi, agar bunda ham to’la o’zlashtira olmasalar, butun sinf bilan navbatdagi materialni o’zlashtirishga ruxsat beriladi. Estoniyada so’nggi yillarda o’tkazilgan tajribalar, to’la o’zlashtirish texnologiyasini sinf-dars tizimida qo’llashga ham imkon berdi. Natijada o’zlashtirish 60 foizga, o’quv materialini tushunish va qo’llash darajasida o’zlashtirganlar soni esa uch marta ortdi. O’qituvchilarning vaqt sarfi me’yori ham aniqlashtirildi. Agar u chet ellik olimlar tomonidan 10-50 foiz deb qayd qilingan bo’lsa, eston olimlari tizimini qo’llashning dastlabki paytlarida u 50 foizni tashkil etib, so’ngra asta-sekin kamayib bordi. Lekin qo’shimcha vaqt sarfi uzoq muddatli to’la o’zlashtirish samaradorligi bilan qoplanadi, chunki bu o’qishning keyingi bosqichlarida yuqori ko’rsatkichlarga erishishning muhim omillaridan biridir. Eston pedagoglari uslubining o’ziga xos samarasi yana shundan iboratki, ular dastur bo’yicha o’quv materialini o’tish vaqtiga ham aniqlik kiritdilar (tashhis testi faqat ikki marta topshiriladi). Bu, yuqoridan tajribaviy va majburiy tarzda belgilangan o’quv vaqti taqsimotini asosli ravishda qayta kurib chiqish va bu blokda talabalar faoliyatidagi ortikcha zurikishlarni bartaraf qilishga imkoniyat yaratadi. Ko’p hollarda o’zlashtirish texnologiyasi bir fanning o’qitishda qo’llaniladi. Bunda qo’shimcha zarur vaqt darsdan tashqari o’tkaziladigan mashg’ulotlar hisobidan qoplanishi mumkin. Agar bu texnologiya bir necha fan o’qitilishida qo’llaniladigan bo’lsa, o’zlashtirish sur’ati past bo’lgan talabalar anchagina qiyin axvolda qoladilar. Bunday talabalarga yordam berish maqsadida qo’shimcha mashg’ulotlar o’tkazishdan tashqari, bir necha o’qituvchilar o’zaro kelishib, uy vazifasini maxsus dasturini ishlab chiqishlari lozim. Tanlab o’qitiladigan fanlardan bir-ikkitasi bekor qilinadi - bo’lar hammasi asosiy fanlarni talabalar tomonidan to’la o’zlashtirilishiga imkoniyat yaratadi. Umuman olganda, vaqt muammosi to’la o’zlashtirish tizimida ham, odatdagi o’qitish tizimida ham oxirigacha xal

etilmaganligini (talabalarning bir qismini chala o’zlashtirishi bilan chegaralanganligini) ta’kidlash lozim. To’la o’zlashtirish nazariyasi va texnologiyasi umumta’lim maktablar muammosiga yangicha nazar tashlashga da’vat etadi. Uni ommaviy tarzda qo’llanishi, yo o’qitilayotgan material mazmunini qisqartirish hisobiga vaqt me’yorini saqlash, yoki vaqt me’yorini kengaytirib o’quv materiali hajmini saqlab qolishni taqozo etadi. Biz faqat B. Blum taksonomiyasining «tushunish» toifasi darajasigacha o’zlashtirish haqida fikr yurityapmiz. Agar barcha talabalar uchun etalon-maqsad sifatida izlanuvchanlik faoliyatini ham o’z ichiga olgan yanada yuqori darajadagi o’quv maqsadlari (tahlil, sintez) belgilangan bo’lsa, o’qitish uchun ajratiladigan vaqt qancha bo’lishi kerak? Bunday o’quv maqsadlariga erishish uchun talaba ulardan oldingi darajalarni ham egallagan bo’lishi lozim. Demak, o’qitish vaqti, shuningdek, o’qituvchi mehnati ham sezilarli darajada ortib ketadi. Yuqoridagilarni xulosalab shuni aytish mumkinki, to’la o’zlashtirish asosida o’qitish barcha fanlarni o’zlashtirishning ideal shakli bo’lishi bilan birga, bir necha muhim muammolarni hal etilishini ham taqozo qiladi: barcha talabalar qaysi fanlardan qanday darajadagi natijaga erishishlari, buning uchun qanday shart- sharoitlar yaratish lozim va ularning samarasi qanday bo’ladi? Buning uchun qanday moddiy va kadr resurslari zarur bo’ladi? Kelajakdagi pelagogik izlanishlar ana shu kabi savollarga javob topishi lozim. Umuman olganda, akademik lisey va kasb-hunar kollejlarida o’quv jarayonini, ayniqsa kasb o’rgatish jarayonida to’la o’zlashtirish texnologiyasiga amal qilishni yuqori natija berishi muqarrardir. Chunki, bu bitiruvchilar bilimlari va egallagan kasbiy ko’nikmalarining to’la-to’kis o’zlashtirilishini, ya’ni, ularning kelajagini ham to’la-tukis loyihalashni ta’minlaydi. Tibbiyot, san’at va boshqa oliy o’quv yurtlari tajribasi to’la o’zlashtirish texnologiyasini oliy o’quv yurtlarida qo’llash ham ijobiy samara berishini ko’rsatmokda.

2. O’qitishning individual yozma - ko’rsatmali va individual-brigada usullari. Aniq o’qitish tizimini tuzishga texnologik yondashish turlicha usulda shakllantiriladi. Juda ko’p bunday variantlarni ko’rib chiqish imkoniyati bo’lmagani uchun biz quyidagi, har biri o’zicha qiziqish uyg’otadigan ikki usulga to’xtalamiz. Biz ularda mezoniy yo’naltirilgan o’qitishni aks etganligiga ishonch hosil qilish imkoniyatiga ega bo’lamiz. Individual yozma-ko’rsatmali o’qitish tizimi o’tgan asrning 60-yillarida Pitterburg (AQSH) universitetining ta’lim bo’yicha tadqiqotlar olib borish va uslubiy materiallar ishlab chiqish Markazida yaratilgan. O’qitishning bunday individuallashtirilgan usuli dastlab boshlang’ich sinflar (tayyorlov sinfidan to 6- sinfgacha) uchun mo’ljallangan. U o’qish, yozuv, chiroyli yozuv, matematika va tabiatshunoslik fanlarida qo’llanilgan. O’quv materiali yuzlab aniqlashtirilgan maqsadlardan iborat bo’lib, ular fan va uning bo’limlari hamda o’zlashtirish darajalari bo’yicha guruxlarga ajratilgan va o’quv maqsadlari qat’iy ketma-ketlik bo’yicha joylashtirilgan. O’rganiladigan material va o’quv faoliyatining turlari tanlanmaydi, balki ular o’quv dasturida bayon etiladi. Bunda ko’proq yakka tartibda o’qitish ustivorlik qiladi, ba’zi hollarda kichik guruhlar bilan mashg’ulot tashkil etilishi ham mumkin. O’quvchi o’zining ulgurish sur’ati bo’yicha dasturni o’zlashtirib boradi. Bunda o’quv maqsadlari tashqaridan kuzatiladigan harakatlar bilan qat’iy bir xil ma’noli tarzda ifodalanishi zarur. Matematika va o’qishga oid maqsadlardan bir necha misollar keltiraylik: «O’quvchi umumiy maxrajga ega bo’lgan ikki kasrni qo’shadi», «O’quvchi bir xil ma’noli so’zlarni ajratadi», «O’quvchi hikoyani o’qib, og’zaki bayon qilib beradi». O’qitishning bu tizimini amalga oshirishda o’quv maqsadlarining xarakteri muhim rol uynaydi. O’quv maqsadlariga erishishning me’yori sifatida shartli belgilangan darajasi (85 foiz) - har bir maqsad uchun bir necha na’munalar tavsiya etilishini talab qiladi. Bu quyidagi tarzda amalga oshiriladi. 1. O’quv yilining boshida o’quvchilar o’rganishi lozim bo’lgan aniq dasturga oid boshlang’ich bilimlar darajasini aniqlash uchun test sinovidan

o’tkaziladilar. Bunda ushbu bo’limning har bir o’quvchi tomonidan to’la o’zlashtirilishi nazarda tutiladi. 2. So’ngra dastlabki blok bo’yicha test o’tkaziladi. Uning vazifasi o’quvchi qaysi o’quv maqsadlarini qaysi darajada egallaganligini aniqlashdir (me’yor 85 foiz). 3. Dastlabki test sinovi natijasiga asosan o’qituvchi har bir talaba uchun ko’rsatma tuzadi, unda o’quv faoliyatining barcha turlari: o’qituvchidan yakka tartibda maslahat olish, darslik va boshqa nashr etilgan materiallar bilan ishlash, texnik vositalardan foydalanish, guruh (sinf) bo’yicha mashg’ulot o’tkazish va hakozolar bayon etiladi. 4. O’quvchi o’quv materialini oladi va uni qismlar bo’yicha o’zlashtirib boradi. Har bir qismni o’zlashtirib bo’lgandan so’ng testdan o’tadi va u talab etilgan darajada (85 foiz) o’zlashtirganligini ko’rsatishi zarur. Faqat shundan so’nggina, unga boshqa o’quv maqsadini o’zlashtirish uchun o’tishiga ruxsat beriladi. 5. O’quvchi barcha o’quv maqsadlarini o’zlashtirib bo’lgandan so’ng, u mazkur blok bo’yicha yakunlovchi test-sinovidan o’tadi. Bu test dastlabki testning bir varianti bo’lib, ushbu blokdagi o’quv materialining barcha qismlarini to’la- to’kis qamrab oladi. 6. Agar o’quvchi bir yoki bir necha o’quv maqsadlarini o’zlashtira olmasa, o’qitishning bu qismi boshidan takrorlanadi. Agar yakuniy testda talaba 85 foizdan yuqori ko’rsatkichga erishgan bo’lsa, mazkur bo’limni to’la o’zlashtirgan hisoblanadi va navbatdagi bo’limni o’rganishga o’tadi. Bu bo’limga tegishli o’quv maqsadlari bloki bo’yicha yana dastlabki testdan o’tadi. O’quv harakatlarining bunday tartibi har bir blok uchun takrorlanaveradi. Bu tizimning yuqori darajada aniqligi va tushunarli ekanligini tan olish lozim. O’quv materialini o’quvchi harakatida o’z ifodasini topadigan ayrim qismlarga ajratilganligi, buning kaliti bo’lib hisoblanadi. O’qitishng bu tizimi ma’lum darajada muvaffaqiyat qozondi, chunki uning asosini mezoniy baholash va aniq maqsadga yo’nalganlik tashkil etadi. Lekin, bu tizim faqat

reproduktiv o’qitish darajasi bilangina chegaralanadi. Ikkinchidan, bu tizim o’z mohiyati bilan o’quvchilarning o’zaro hamkorlik, o’zaro yordamga asoslangan faoliyatini chegaralaydi va ularni bir-biridan ajratib qo’yadi. Faqat yakka tartibda ishlashga asoslanishi talabada bo’laklarga bo’lingan o’quv jarayonining sezilmas doirasi bilangina cheklanib qolish sezgisini vujudga keltiradi. Albatta tizimning bu kamchiliklarni o’qituvchi o’zining xushmuomalaligi, e’tibori, muloqoti bilan bartaraf qilishi lozim. O’qitishning individual-brigada tizimi o’tgan asrning 80-yillarida Jons Gopkins universitetida (AQSH) ishlab chiqilgan va boshlang’ich sinflarda matematika darslarida qo’llangan. So’ngra, u kollejlar va boshqa o’quv yurtlarida ham tadbiq qilinib, ijobiy natijaga erishilgan. Bunda - individual tartibda o’qitish kichik guruxlarda ishlash bilan uyg’unlashtirilib olib boriladi. Talabalar 4-5 kishidan iborat guruhlarga bo’linadilar. O’qituvchi guruxni har tomonlama (jinsi, bilim darajasi, millati) turlicha bo’lishiga alohida e’tibor beradi. O’quv materiali dasturlangan qismlarga-bo’limlarga bo’linadi. Har bir talaba materialni o’zining ulgurish sur’atiga muvofiq holda o’zlashtiradi. Ularning harakat tartibi quyidagicha: 1) mazkur bo’limni o’zlashtirishga oid o’qituvchi tuzgan (u yoki bu ko’nikma va malakani egallashga mo’ljallangan) ko’rsatma bilan tanishtirish, 2) ko’nikma va malakalarni tashkil etuvchilariga oid bo’lgan bir necha ishchi rejalarni ishlab chiqish, 3) ko’nikmalarni egallaganlik darajasini mustaqil tarzda tekshirib ko’rish, 4) yakuniy test sinovi o’tkazish. Brigada a’zolari juft bo’lib ishlaydilar, tekshiruv va raqamlarini o’zaro almashadilar va bir-birlarini bajargan ishlarini 100 balli shkala bo’yicha tekshiradilar. Agar talaba mustaqil ishlashda va o’zaro tekshirishda 80 foizdan yuqori ko’rsatkichga erishsa, unga bu ko’nikma bo’yicha yakuniy testdan o’tishga ruxsat beriladi. Bu tekshiruvni o’qituvchi tavsiyasiga ko’ra eng yaxshi o’zlashtirgan talabalar o’tkazadi. Har bir talabaning hafta davomidagi test ko’rsatkichlari va test sinovlari soni bo’yicha brigadaning umumiy ko’rsatkichi aniqlanadi. O’qituvchi oldindan e’lon qilgan ko’rsatkichlarga erishgan brigada hafta yakuni bo’yicha sinovdan o’tgan hisoblanadi. Joriy nazoratlar asosan talabalar tomonidan o’tkazilgani uchun, o’qituvchi ayrim guruxga yoki talabalarga alohida e’tibor berishi imkoniyatiga ega bo’ladi.

O’quv faoliyatini tashkil etishda talabalarning o’zaro yordam va o’zaro hamkorligi alohida o’rin tutadi. Bu esa, ayniqsa, o’zlashtirishi bo’sh talabalar uchun katta ahamiyatga ega bo’ladi. O’qitishning individual-brigada usuli - asosan guruh bo’yicha o’zlashtirish yoyilmasi juda katta va o’zlashtirmovchilarning ko’pligi sababli guruh bo’yicha o’zlashtirishni yaxshilash qiyin bo’lgan hollar uchun mo’ljallangan. O’qitishning bu tizimi bo’yicha o’tkazilgan eksprementlarning ko’rsatishicha, undagi o’zaro hamkorlik, o’zaro yordam va o’zaro nazoratga asoslangan mehnat ayniqsa, o’zlashtirishi past bo’lgan talabalar uchun nihoyatda foydali bo’lib, ularga o’quv materialini o’zlarining ulgurish sur’atlariga mos holda o’zlashtirish imkoniyatini berishini ko’rsatadi. O’zlashtirishning yaxshilanishi bilan birga talabalarda (ayniqsa, aqliy rivojlanishi orqada qolganlarda) o’z-o’zini baholashga o’rganishlarini ham sezilarli darajada rivojlantirgan. Turli millatga mansub talabalar o’rtasidagi shaxslararo munosabatlar ham yaxshilangan. Bunday ijobiy natijalar o’quv jarayonida «shaxs omili»ni to’g’ridan-to’g’ri hisobga olishning samaradorligini ko’rsatadi. Afsuski, ko’pgina uslubiy ishlanmalarda o’qitishning bu muhim jihati e’tibordan chetda qoladi. Aksincha, uni har bir didaktik izlanishlar tarkibiga kiritish maqsadga muvofiqdir. 3. Mashg’ulotlarni didaktik konstruksiyalash usullari . Pedagogik texnologiya bo’yicha o’quv jarayonini rejalashda o’qituvchining darsga tayyorgarligi muhim ahamiyat kasb etadi. Yuqorida maqsadlarni aniqlashtirish, o’quv materiali va nazorat ishlarini tayyorlash, o’quv faoliyatiini shaklini tanlash haqida fikr yuritildi. Pedagogik amaliyot ko’rsatganidek, aynan o’quv faoliyatini rejalashda o’qituvchilar jiddiy qiyinchilikka uchraydilar va bu ulardan yuqori malaka va tajribaga ega bo’lishni talab qiladi. Chunki bunda, aniq ko’rsatmalar (algoritmlar) tuzish nisbatan ko’proq ijodiy yondashishni talab qiladi. Yaponiyalik olimlarning o’qituvchilar bilan hamkorlikda o’quv faoliyatni tashkil etish bo’yicha taklif etgan usullarini ko’rib o’tamiz. Bu usullarga xos bo’lgan umumiy belgi shuki, ularda o’qituvchi ajratib olgan o’quv material blokiga oldindan tayyorgarlik ko’rishni nazarda tutiladi. O’qituvchi bu blok uchun asosiy o’quv maqsadlari va umumiy ish rejasini tuzgan bo’lishi lozim. Ularga xos yana bir muhim jihat - bu usullarda anglatuvchi (imitasiya) modellashtirishning u, yoki

bu shaklidan foydalanish bo’lib hisoblanadi. Bu usullarda qisqacha to’htalib o’tamiz: 1. «Tafakkurni modellash» . O’qituvchi barcha talabalar uchun reja asosida muayyan bo’lim bo’yicha o’quv materialining boshlanishi, o’rtasi va oxiriga bog’liq bo’lgan umumiy ko’rsatmalarni tayyorlaydi. So’ngra, u talabalarning fikrlash yo’nalishlarini o’z tasavvurida yozma ravishda ifodalaydi, yozuvlar alohida kartochkalarga yoziladi. So’ngra kartochkalar talabalar fikrlash yo’nalishi turlari bo’yicha turkumlanib, tartib bo’yicha joylashtiriladi va ular orasidagi bog’liqlik aniqlanadi. Bu usul o’qituvchiga talabalar idroki va tafakkuriga asoslanish, o’quv materialini ularning bilish qobiliyati yo’nalishlariga mos holda tushuntirib o’qitishni individullashtirish imkoniyatini beradi. 2. Rollarga bo’lib ijro etiladigan o’yinlar . Bu usulni bir fan, bir siklga kiruvchi fanlar yoki bir sinfda dars beruvchi turli fan o’qituvchilari amalga oshirishlari mumkin. O’qituvchilarning o’z ixtiyorlari bilan qiziqib ishtirok etishlari bu usulning muhim sharti bo’lib hisoblanadi. Ishtirokchilar soni 4-6 kishidan iborat bo’lishi yetarli. O’qituvchilar talabalar kiyofasiga kirib, ularning idroki, reaksiyasi va ular dars davomida duchor bo’ladigan qiyinchiliklarni anglatuvchi harakatlarni bajaradilar. O’yin natijalari asosida o’qituvchilar faoliyati ham modellanadi. 3. Imitasion-rollarga bo’lib modellash. Bu usulda 4-6 kishidan iborat o’qituvchilar guruxi talabalar qiyofasiga kiradilar hamda o’qituvchi ular bilan aniq o’quv maqsadlari va mezoniy yo’nalgan testlar bo’yicha mashg’ulot o’tkazadi. Talabalarning fikrlashdagi harakat modellari yaratiladi va ular alohida kartochkalarga yoziladi. O’qituvchi qiyofasini bajaruvchi o’yin ishtirokchilarining o’z hatti-harakati, fikrlashining borishi bo’yicha bergan ma’lumotlarni saralab kartochkalarga yozib boradi. Shuningdek, kartochkaga o’z hatti-harakatlarini ham yozib boradi. So’ngra «o’qituvchi» va «talabalar» faoliyatining umumiy manzarasi va har bir ishtirokchi fikrlashining borish sxemasi chizmakashlik varag’iga tushirilib, darsning o’ziga xos sxema-diagrammasi yaratiladi.

Bu usul alternativ (turli variantli) rejalarni sinab ko’rishda, ularga tegishli tuzatishlar kiritishda qo’llaniladi va bu bilan haqiqiy o’quv jarayonini ixchamlashtirib, uning samaradorligini oshirishga erishiladi. 4. Tutashtiriluvchi chiziqlar usuli . Bu usul talabalarni o’quv jarayonining borishiga nisbatan o’z munosabatlarini tezkorlik bilan bildirishlarini ta’minlaydi. O’qituvchi o’quv jarayonini bir necha (100 tagacha) muhim qismlarining ro’yxatini tuzadi. Masalan: 1) o’quv maqsadlari, 2) o’quv materiallari, 3) topshiriqlar, 4) texnik vositalar, 5) talabalar qobiliyatlari va hatti-harakati, 6) talabalarni guruhlarga ajratish, 7) o’qituvchi va talabalarning o’zaro muloqoti, 8) o’qituvchi hatti-harakati. So’ngra o’qitish samaradorligini bir necha ko’rsatkichlari yoziladi (masalan: o’zlashtirish, ko’rgazmali bayon qilish, tushunarli bo’lishi, talabalarda umumiy qoniqish hosil bo’lishi, vaqt sarfi va h.k.). So’ngra o’qituvchi varaqlarni talabalarga tarqatadi. Bu varaqlar uch qismga bo’lingan holda: 1) chap ustunga o’quv jarayoni qismlari, 2) o’rtaga har bir o’quv qismining belgilari (masalan: «Topshiriq» - og’zaki, yozma, ijodiy, qaytarish, «Talabalarni guruhlash» - frontal ish, uchta brigadaga bo’lish, besh-olti kichik guruxlarga ajratish), 3) o’ng ustunga esa, samaradorlik ko’rsatkichlari ruyxati yoziladi. Har bir talaba o’z mulohazasi bo’yicha bu uch ustunchada yozilganlarni chiziqlar chizib tutashtiradi va varaqni darhol o’qituvchiga topshiradi. O’qituvchi varaqlarni tahlil qilib, qo’llayotgan usul va uslublarning to’g’ri yoki noto’g’riligini, faoliyati samaradorligini har bir talabada aks etishi to’g’risida tezkor ma’lumotga ega bo’ladi. Yapon pedagoglari tomonidan yaratilgan bu usullar o’quv maqsadlarini aniqlashtirish va o’qitish bosqichlarini rejalashni talaba tafakkuri, fantaziyasi va ijodiy yondoshuvi bilan uyg’unlashtirib olib borishga imkon beradi. 4. O’qituvchi mashg’ulotlarni pedagogik texnologiya bo’yicha loyihalash. O’qituvchi mashg’ulotlarni pedagogik texnologiya bo’yicha loyihalar ekan, u quyidagilarga amal qilishi zarur:  mashg’ulotning tashkiliy (boshlang’ich qismida) talabalarda ushbu mavzuni o’rganishga ichki ehtiyoj (ishtiyoq) uyg’otadi;

 har bir mashg’ulot o’quv maqsadlari (kutilayotgan natijalar)ni talabalarga e’lon qiladi va zarur bo’lsa, ular ishtirokida muhokama qilib, o’zgartirishlar kiritadi;  mashg’ulotlarda 15-20 daqiqali mini ma’ruzalar (ma’ruza mashg’ulotlari)ni talabalarning mustaqil o’qishi, ko’rgazmalarni namoyish qilish, asosiy qoidalarni konspektlashtirish, 5-10 daqiqali yozma ish va h.k. o’quv faoliyatini tashkil etish shakllari bilan almashtirib turadi;  ma’ruza va amaliy mashg’ulotlarda o’qish va yozish orqali tanqidiy fikrni rivojlantirish hamda «insert», «sinkveyn», «klasterli tahlil» kabi usullardan oqilona foydalanadi;  mashg’ulotlarda o’qitishning interaktiv uslublari, jumladan, mashg’ulotlarning bir qismini kichik guruhlarda o’tkazish va muhokama qilish, «miya hujumi», «talabalar bir-birini o’rgatadilar» va talabalar bilish faoliyatini faollashtiruvchi boshqa uslublardan samarali foydalanadi. Shuningdek, pedagogik texnologiya bo’yicha faoliyat ko’rsatayotgan o’qituvchi har bir mashg’ulot uchun texnologik karta tuzishi zarur. Texnologik karta – mashg’ulot davomida o’qituvchi va talabalarning hamkorlikdagi ketma- ketligi hamda qo’llaniladigan vositalarning namoyish qilish sxemasi bo’lib hisoblanadi. Texnologik kartaga – ma’ruzalar matni, ma’lumotnomalar, didaktik va axborot uzatuvchi materiallar ilova qilinadi. Har bir mashg’ulot texnologik kartasining namunaviy tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin: mavzu va unga ajratilgan soat; o’qituvchi maqsadlari va talabalar vazifalari (kutilayotgan natijalar); talabalarning har bir vazifasiga oid test yoki boshqa shakldagi nazorat topshiriqlari; mavzuning mazmunan (eng muhim savollar); tayanch tushunchalar; o’qituvchining talaba o’quv faoliyatini boshqarishining asosiy onlari. Bunda boshqarishning uslubi va shakli, o’qitishning grafik va texnik vositalari, tashhislash usullari ko’rsatiladi. Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, o’qitishga texnologik yondashish o’qituvchi uchun bir qancha mashaqqatlar, yangi kutilmagan vaziyatlar va talablarni vujudga keltiradi. Gap faqat o’qitishning yangi texnik vositalarini

ishlatish, yangi axborot kanallaridan foydalanish (kattaliklarning kompyuterlashgan banki, axborot tarmoqlari, videotexnika) to’g’risida borayotgani yo’q. Uning mohiyati shundaki, o’qituvchi mustaqil ravishda o’quv maqsadlarini tuzishi va ularni mumkin bo’lgan chegarasigacha aniqlashtirishi, so’ngra ularni amalga oshirishidan iborat. O’qituvchi mahoratiga bog’liq bo’lgan omillardan yana biri - pedagogik texnologiyada u o’z imkoniyati chegarasida yetarli darajada amaliy, shu bilan birga ixcham va variativ ssenariy-rejalar yaratish lozimligidir. Shuni ham ta’kidlash lozimki, aniqlashtirilgan o’quv maqsadlarini tuzish, ayniqsa ular asosida test topshiriqlari fondini yaratish bir o’qituvchi uddalaydigan ish emas. Bu esa o’z navbatida o’qituvchilar va uslubchilarni hamkorlikda ishlashlarini hamda ularni yagona pedagogik talab asosida aniq maqsad yo’lida faoliyat ko’rsatishlarini taqozo qiladi. Shuningdek, o’qituvchining bilimlarni baholashga va bu bilan bog’liq holda o’quv jarayonining har bir qismiga baho berishga bo’lgan munosabatini ham o’zgartirishi muhimdir. Xulosa qilib aytganda, pedagogik texnologiya yutuqlaridan foydalanuvchi o’qituvchi, o’zi ko’nikib ketgan anchagina odatdagi ish usullaridan voz kechishi, shu bilan birga, pedagogik texnologiya imkoniyatlarini chuqur o’zlashtirib, undan o’quv jarayonida samarali foydalanish yo’llarini topish bo’yicha ijodiy izlanib borishi zarur. Xulosa O’zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash milliy dasturi va «Ta’lim to’g’risida»gi qonunda o’quv jarayoniga ilg’or pedagogik texnologiyalarni joriy etish mamlakatimiz ta’lim tizimini isloh qilishning asosiy ko’rsatkichlaridan biri sifatida e’tirof etilishi bejiz emas. Chunki, pedagogik texnologiya ta’lim jarayonini inqirozdan holi etish, uni bozor iqtisodi sharoitiga mos holda takomillashtirish va

Davlat ta’lim standarti talablariga muvofiq kadrlar tayyorlashning muhim omillaridan biri bo’lib hisoblanadi. Mamlakatimiz Prezidenti Islom Karimov ta’kidlaganlaridek, «Yeng yangi zamonaviy o’quv vositalari bilan ta’minlangan kollejlarda eskidan qolgan o’qitish uslublarining davom etishiga mutlaqo yo’l qo’yib bo’lmaydi». Zero pedagogik texnologiyadan foydalanayotgan ko’pgina rivojlangan mamlakatlar o’quv jarayonini sifat jihatdan yangi bosqichga ko’tarishga erishayotganliklari hayotda o’z tasdig’ini topmoqda. Ushbu qo’llanmada bayon etilgan ma’lumotlar esa bu pedagogik texnologiyaning didaktik salohiyati to’g’risida fikr yuritishga asos bo’ladi. Ayniqsa, tashhizlanuvchan o’quv maqsadlarini belgilash, joriy va yakuniy mezoniy baholash, reproduktiv o’qtishni algoritm bo’yicha olib borish, talabalarni mustaqil bilim olishga undash, o’quv jarayonini doimo rivojlanib boruvchi dinamik tizim sifatida loyihalash kabi tashkiliy-uslubiy ishlarni amalga oshirishda pedagogik texnologiya katta imkoniyatlarga ega. Pedagogik texnologiyani joriy etish tajribasini o’rganish va unga ijodiy yondashish, o’quv jarayonini insonparvarlashtirish, bunda talabani sust obyektdan faol subyektga aylantirish, bilish faoliyatining aniq maqsadlarga yo’nalganligini hamda o’quv jarayonini ishlab chiqarish jarayoni kabi takrorlanuvchanligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Shuningdek, pedagoglarda turli shakldagi test topshiriqlari tuzish, ularni sinash malakalari shakllanadi va takomillashadi. Pedagogik texnologiya doirasida yaratilgan turli xil didaktik konstruksiyalarga murojaat qilish esa, o’quv jarayonini tashkil qilishga oqilona va ijodiy yondashishga, bunda o’qituvchi o’z erkinligiga ega bo’lishi, darsda qo’llanilgan turli shakl, uslub va vositalar samaradorligini o’zi baholashiga imkoniyat yaratadi. Shuni ta’kidlash lozimki, pedagogik texnologiya tamoyillari va qoidalariga amal qilish, o’quv jarayoni mazmunini talaba shaxsiga, uning qiziqishlari, intilishlari, yosh davrlari xususiyatlariga va individual o’zlashtirish sur’atlariga muvofiq holda olib borilishini ta’minlaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar : a) asosiy adabiyotlar 1. Klarin M. V. Pedagogicheskaya texnologiya v uchebnom prosesse. M.: Znaniye. 1989. – 80s. 2. Talizina N. F., Gabay T. V. Puti i vozmojnosti avtomatizasii uchebnogo prosessa. M.: Znaniye, 1987. – 64s. 3. Farberman B. L. Progressivn ы ye pedagogicheskiye texnologii. T. IPVSSSh. 1999 – 84s. b) qo’shimcha adabiyotlar. 4. Sayidaxmedov N. O’qituvchi faoliyatining texnologiyalanuvchanligi. // Xalq ta’limi. 1999. № 5, 80-83b.

O'xshashlar

O’qitishning modul tizimi, mohiyati va tamoyillari. Produktiv o’zlashtirish texnologiyalari.

O’qitishning interfaol usullari

Pedagogik maqsadlarning belgilash texnologiyasi

Test tuzishdagi eng xarakterli xatoliklar

Ta‘lim usullari