Test tuzishdagi eng xarakterli xatoliklar - Pedagogika - Referatlar

Test tuzishdagi eng xarakterli xatoliklar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

117.5 KB

Ko'chirib olish

Test tuzishdagi eng xarakterli xatoliklar Reja : 1. Testni taxlil qilish. 2. Test topshiriqlarini empirik usulida sinash. 3. Test tuzuvchilarni xatolarini taxlil qilish.

K i r i sh O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgan davrda mamlakatimiz xalq xo’jaligining barcha tarmoqlari qatorida ta’lim tizimi, uni tarkibiy qismi bo’lgan Oliy va o’rta maxsus ta’limi ham tub islohotlarni boshdan kechirib, takomillashib bormoqda. Ayniqsa, O’zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash milliy dasturi va «Ta’lim to’g’risida» gi qonunning qabul qilinishi (1997 yil, 29 avgust) va ularda mamlakatimiz ta’lim tizimini isloh qilishning asoslari, tamoyillari va bosqichlarini belgilab berganligini alohida ta’kidlash lozim. Milliy mustaqillik g’oyalari singdirilgan bu tarixiy hujjatlar muvaffaqiyatli amalga oshirilmoqda. Buning natijasida rivojlangan mamlakatlar ta’lim tizimini o’rganishga ham keng yo’l ochildi, iqtidorli yosh olimlarimiz va talabalar «Ustoz» va «Umid» jamg’armalari orqali rivojlangan xorijiy mamlakatlarning nufuzli oliy o’quv yurtlarida ta’lim olishdek baxtga muyassar bo’lmoqdalar. O’z navbatida xorijiy mutaxassislar ham mamlakatimiz ta’lim tizimida ro’y berayotgan islohotlarni o’rganib, ularga ijobiy baho bermoqdalar. Bu kabi o’zaro aloqalar o’z navbatida mamlakatimiz ta’lim tizimiga rivojlangan mamlakatlardagi ilg’or pedagogik texnologiyalarni o’z milliy qadriyatlarimiz nuqtai nazaridan tahlil qilib, o’quv jarayoniga joriy etishni ham taqozo qilmoqda. Zero, bu kabi amaliy ishlar mamlakatimiz ta’lim tizimini jahon ta’lim standartlari bilan integrasiyalashuvining asosiy belgilaridan biri bo’lib hisoblanadi. Shuning uchun ham, O’zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash milliy dasturining ikkinchi bosqichida «o’quv-tarbiyaviy jarayonini ilg’or pedagogik texnologiyalar bilan ta’minlash» alohida ko’rsatib o’tilgan. Kasbiy ta’lim yo’nalishlari talabalarini ilg’or pedagogik texnologiya va uni o’quv jarayoniga joriy etish bo’yicha tizimli axborotlar bilan qurollantirish maqsadida yaratilgan. U uch bo’limdan iborat: I bo’lim - Pedagogik texnologiyaning nazariy asoslari, II bo’lim - Testshunoslik asoslari, III bo’lim -To’la o’zlashtirish texnologiyasi. Bo’limlar mazmunini yoritishda AQSHda yaratilgan va YUNESKO tomonidan ma’qullanib

30 ga yaqin rivojlangan mamlakatlar (Angliya, Yaponiya, Janubiy Koreya, Malaziya va h.k.) ta’lim tizimida muvaffaqiyatli qo’llanilayotgan pedagogik texnologiyaning mohiyati, uning odatdagi o’qitish usullaridan farq qiluvchi jihatlari, O’zbekiston ta’lim tizimiga uni joriy etishning ahamiyati, test topshiriqlari shakllari, ularni tuzish hamda pedagogik texnologiyaning tamoyillari va qoidalari, o’quv materialini to’la o’zlashtirish g’oyasini vujudga kelishi va uning amalga oshirish usullari bayon etilgan. Har bir mavzuga oid mustaqil ta’lim uchun topshiriqlar va turli shakldagi nazorat testlari berilgan. Tuzilgan test topshiriqlari faqatgina o’zlashtirishni nazorat qilibgina qolmay, balki o’rgatuvchi (o’qituvchi) funksiyani ham bajaradi. Chunki, bu test topshiriqlarini yechish jarayonida mavzularni mustaqil ravishda o’zlashtirishga ham erishiladi. I. Bilimlarni o’zlashtirish darajalari ketma-ketligini aniqlang. A. Bilim-tanishuv; B. Samarador bilimlar; V. Bilim-nusxa; G. Ijodiy daraja. II. Test tuzishdagi eng xarakterli xatoliklarni sanang. A. Yopiq test topshiriqlarida taklif etilayotgan javoblar sonining ozligi; B. Faqat bilish darajasiga oid testlarning ko’pligi; V. ____________________________________ ____________________________________ G. To’g’ri javoblar matnining kattaligi; D. ___________________________________ ___________________________________ Ye. Test savollarining ixcham va lo’nda bayon etilmaganligi; Yo. ____________________________________

___________________________________ J. ___________________________________ ___________________________________ To’g’ri javoblar Topshiriqlar I II Javoblar 1-A, 2-V, 3-B, 4-G V. Darslikka o’ta bog’liq bo’lib qolganlik; D. To’g’ri javoblarning kattaligi (beso’naqayligi) Ye. To’g’ri javobni navbatdagi testda ifodalanganligi; J. Ta’riflardan ikki xil ma’noni anglanishi Foydalanilgan adabiyotlar a) asosiy adabiyotlar 1 . Farberman B.L. Progressivn ы ye pedagogicheskiye texnologii. T.:IPVSSSh. 1999. -84 s. 2. Farberman B.L., Asomov D.K. Pedagogik testlar va talabalar bilimini nazorat qilish va baholashning reyting usuli. T.: RO’UI. 1995. -102 b. 3. Mixayl ы chev Ye.A., Norov Sh.K. Didakticheskiye testi v sisteme mnogo etapnogo kontrolya znaniy studentov Buxara. Bux.TIPLP. 1995.-36 s. b) qo’shimcha adabiyotlar 4. Farberman B.L. Didaktik talablar. // Ma’rifat. 1995. 21 iyun. 5. Farberman B.L. Osenki-tolko obosnovann ы ye. // Narodnoye slovo. 1996 g. 20 noyabr.

O’zbekiston Respublikasidagi 10 ta oliy o’quv yurtida (1995y.) tuzilgan dastlabki 369 ta test topshiriqlari professor Farberman B. L. raxbarligidagi bir gurux olimlar tomonidan ekspertiza qilindi. Bu test tuzuvchilarning eng xarakterli quyidagi xatolarini tahlil qilish, umumlashtirish va darajalarga bo’lib chiqishga imkon beradi. 1. Yopiq test topshiriqlariga taklif qilinayotgan javoblar miqdorining kamligi (4-5 ta javob bo’lishi tavsiya etiladi). Ularning soni kamroq bo’lganda to’g’ri javobni tasodifiy tanlash ehtimoli ancha oshadi. 2. Testda oddiy dalillar, voqyealarning sanalari, atamalar, ism-shariflar, ya’ni faqat eslab qolishni talab etadigan topshiriqlarning ko’pligi. Bunday topshiriqlarni tuzish osonroq, biroq bu holda test faqat xotira bilan bog’liq bilimlarnigina nazorat qiladi, xolos. Tanqidiy baho berish, turli xil dalillarni umumlashtirish yoki o’rganilgan tamoyillarni yangi sharoitlarda qo’llanishga doir test topshiriqlarini tuzish qiyinrok, lekin ana shunday topshiriqlargina talaba bilimini to’laqon baholaydi. O’tkazilgan tekshiruvlar shuni ko’rsatadiki, o’rganilgan materialning o’zi, ko’pincha ma’lum vaqt o’tgach unutiladi, o’zlashtirilgan asosiy tamoyillar va ularni yangi sharoitlarda qo’llash esa, umuman unutilmaydi yoki o’qish tugallangandan keyin xotirada o’rnashib, uzoq vaqt saqlanib qolar ekan. 3. Test topshiriqlarining shu fan bo’yicha darslikka o’ta bog’liq bo’lib qolganligi. Test topshiriqlari talabaning o’zlashtirib olishi shart bo’lgan bilimlar, ko’nikmalar va malakalarga muvofiq kelishi lozim. Test topshiriqlarini o’quv fanining bo’limlari yoki mavzulari o’rtasida mutanosib ravishda taqsimlab, bu masalalarni test rejasini ishlab chiqish bosqichida hal qilish zarur. Test rejasini tuzayotganda qo’shimcha adabiyotlardan mustaqil o’rganish uchun tuziladigan test topshiriqlarini ham e’tiborga olish zarur. Rejasiz tuziladigan test tasodifiy material bilan tuzilib, sifatsiz chiqishi tabiiydir. 4. Testda shu o’quv fani asosiy qoidalarini umumlashtiradigan majmuali xarakterdagi topshiriqlarning yo’qligi. Bu alohida vaziyatga oid masalalar: keltirilgan ma’lumotlar asosida texnik, boshqaruv va boshqa qarorlar qabul qilish,

bemorga tashhis qo’yish uchun klinik ma’lumotlar va boshqalar bo’lishi mumkin. Bunday topshiriqlar miqdori talaba albatta to’g’ri qaror qabul qilishi lozim bo’lgan (oldindan tanish bo’lgan) vaziyatlar soni bilan belgilanishi mumkin. 5. Taklif qilinadigan javoblarning kattaligi (beso’naqayligi). Test topshiriqlarida javoblarning ko’p satrli bo’lishiga yo’l qo’yib bo’lmaydi, ularni anglab olish qiyin bo’ladi va talaba beshinchi javobni o’qib bo’lguncha, birinchi javob mazmunini unutib qo’yadi. Murakkab topshiriqni bir necha oddiylariga bo’lib test topshiriqlari tuzilishi zarur. Ko’p sonli qoida va mulohazalarni bilishni hamma vaqt talab qilaverish to’g’ri emas, ba’zan tayanch so’zlarni ajratishning o’zi, talabaning katta hajmdagi o’quv materialini bilishi haqida ma’lumot berishi mumkin. 6. Test topshirig’i shartlarini (savollarini) ta’riflashdagi ko’p so’zlilik. Test topshiriqlaridagi oddiy va lo’nda qilib bayon qilingan fikr sinovdan o’tuvchining fikrlash va tafakkur jarayonini yengillashtiradi. Bu holda, u talab qilingan fikrni va o’zaro mantiqiy bog’lanishlarni tezroq topish imkoniyatiga ega bo’ladi. 7. Shunday test topshiriqlari ham uchraydiki, ularga to’g’ri javob topish uchun kuzatuvchining o’zi kifoya qiladi. Masalan: biror topshiriq, yakunlovchi testning boshqa qismida joylashgan topshiriqning javobi bo’lib qolgan. Aytaylik, bir topshiriqda Yerning tortishish kuchi qonunini ta’riflagan olimning familiyasini aytib berish talab qilinadi, ayni vaqtda boshqa topshiriq quyidagicha ifodalangan: «Nyutonning Yerni tortish kuchi formulasi…». 8. Ta’riflashdan ikki xil ma’no chiqishi yoki uning aniqmasligi, topshriqni noto’g’ri tushunishga olib kelishi mumkin. Bu, o’z fikrini savol yoki test topshirig’ini tasdiqlovchi javob tariqasida aniq ifodalab beradigan bitta gap tuzish malakasining yetarli emasligidan kelib chiqadi. Yozilgan matnni boshqa kishiga o’qitib ko’rish test ravonligini aniqlashning eng yaxshi yo’lidir. Topshiriq tuzuvchi talabalar fikri bilan bog’liq bo’lib, ko’pincha u o’z ta’riflarining boshqacha mazmunini anglay olmaydi. Shuning uchun ham, test tuzuvchilar o’z tasavvurida test topshirig’ini bajarish jarayonidagi talaba tafakkuri modelini tasavvur etish qobiliyatiga ega bo’lishi muhimdir. Test topshirig’ining sifatiga bevosita ta’sir

etmaydigan, lekin test tuzishda hisobga olinishi zurur bo’lgan quyidagi jihatlarni ham e’tiborga olish lozim. Test faqat oson yoki faqat qiyin topshiriqlardan iborat bo’lish kerak emas, u deyarli hamma talabalar to’g’ri javob bera oladigan eng osonidan, to bitta-ikkita talaba to’g’ri javob bera olishi mumkin bo’lgan turli-tuman topshiriqlarni o’z ichiga olishi zarur. Eng yaxshi biladigan talabalarni aniqlash uchun testga shunchalik qiyin bitta savol kiritish mumkinki, unga mingta talabadan taxminan bittasi to’g’ri javob bera olsin. Bordi-yu, tahlil qilinayotgan savolga bironta ham talaba javob topa olmasa, bu savol testdan zahiraga o’tkazib qo’yiladi. Test topshiriqlari tuzishda o’qitish davrida keltirilgan misollardan foydalanish yoki yakunlovchi testga joriy baholashda ilgari foydalanilgan shakldagi topshiriqlarni kiritish ma’qul emas. Chunki, bunday xollarda unumli fikrlashni tekshirish o’rniga amalda o’quv materialini o’zlashtirishning bir muncha past darajada, ya’ni xotira, eslab qolish qobiliyatgina sinaladi xolos. Tadqiqotlarning ko’rsatishicha, testlarning murakkablik darajasini faqat 10- 25 foiz hollaridagina to’g’ri aniqlash mumkin ekan. Shu sababli testni talabalar guruxlarida tekshirish va keyin tuzatishlar kiritish yo’li bilan tajriba (empirik) usulida sinash lozim. Buning uchun tuzilgan test topshiriqlari birinchi marta ularning sifatini aniqlash maqsadida o’tkaziladi. Uning natijasi jadval yoki grafik ko’rinishda tasvirlanib, talabalarning ko’proq yoki ozroq qismi javob bergan test topshiriqlari aniq-lanadi. Zarur bo’lgan hollarda ular takomillashtiriladi. Agar test topshiriqlaridagi noto’g’ri javoblardan birotasini testdan o’tayotganlarning 5 foizidan kamrog’i tanlasa, bu javobni almashtirish kerak, chunki u talabani o’ziga jalb etmaydi. Agar testni umuman yaxshi bajargan talabalarning ko’pchiliklari biror test topshirig’ini uddalay olmasa, bu holda topshiriq yo yetarlicha o’rganilmagan materialga tegishli, yoki u shakli - mazmuni bo’yicha yaxshi tuzilmagan. Test tuzuvchilarining eng ko’p uchraydigan xatolarini tahlil qilish, ular sifatini, ishonchlilik va validlik jihatdan tekshirishni o’z ichiga oladi. Shunga qaramay zamonaviy testshunoslik ixtiyorida test topshiriqlari sifatini aniq miqdorini ta’riflash imkoniyatini beradigan uslublar mavjud. Chunonchi,

Georg Rash statistik ma’lumotlar bo’yicha sinovdan o’tayotganlar guruhida qo’llanadigan test topshirig’i uchun xarakteristik egri chiziq tuzish uslubini taklif qildi. Bu uslub bilimlarning bitta elementini nazorat qilish uchun tuzilgan bir necha test topshiriqlar variantlarini o’zaro taqqoslab ko’rish imkoniyatini beradi. Testning axborot uzatish funksiyasini hisoblab chiqish uchun matematik apparat yordamida topshiriqlarining bir necha variantlaridan, axborotni ko’p saqlaydigan turini tanlab olish ham mumkin. Yuqoridagi ikki mavzuda testshunoslik to’g’risidagi axborotni, o’quv qo’llanmaning maqsadi va vazifasidan kelib chiqqan holda, eng ixcham va umumiy tarzda bayon qilindi. Test topshiriqlarini sifatli tuzish yanada mukammalroq ma’lumotga ega bo’lishni talab qiladi. Buning uchun ko’rsatilgan adabiyotlarga murojaat qilish zarur. 9- ma’ruza. O’quv maqsadlariga erishish usullari. Reja : 1. Takrorlanuvchan o’qitish sikli. 2. Pedagogik texnologiya tamoyillari (prinsiplari). 3. Pedagogik texnologiya qoidalari. 4. Pedagogik texnologiya qoidalarning chegaralanganligi va ularni bartaraf qilish. 1. Takrorlanuvchan o’qitish sikli. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Abdug’aniyevich Karimov: «O’zimizning yuqori malakali kadrlarimizsiz O’zbekiston kelajagini tasavvur etib bo’lmaydi», deb ta’kidlaganlari bejiz emas, albatta. Chunki, bozor iqtisodiyotiga o’tib borish va uni barqarorlashtirishda sodir bo’ladigan barcha muammolarni yuqori malakali kadrlargina hal qilishi mumkin. Jahon pedagogikasida ijobiy baholangan to’la o’zlashtirish texnologiyasi barcha o’quv yurtlarida tayyorlanayotgan kadrlar sifatini oshirishga bevosita

ta’sir ko’rsatuvchi asosiy omillardan biri bo’lib hisoblanadi. Ushbu bo’limda mezoniy o’qitish pedagogik texnologiyaning asosi ekanligi, pedagogik texnologiyaning tamoyillari va qoidalari, ijodiy izlanuvchanlik darajasiga oid pedagogik texnologiya (R. Ganye, L. Brigs), to’la o’zlashtirish texnologiyasi (J. Blok, L. Andersen), to’la o’zlashtirish texnologiyasining estoncha varianti (P. U. Kreytsberg, E. V. Krull), to’la o’zlashtirish texnologiyasini amalga oshirishda qo’llanadigan turli xil didaktik konstruksiyalar bayon etiladi. Tashhislanuvchan o’quv maqsadlarini qo’llashga o’tilishi, o’qitish texnologiyasida baholashning o’ziga xos yangi mazmunga ega bo’lishiga olib keladi. Maqsad tashhislanuvchan usulda aniqlanar ekan, o’quv jarayonining borishida uning belgilariga ham etalon sifatida qarash mumkin bo’ladi. O’qish jarayonida joriy baho qaytuvchan aloqa rolini o’ynaydi va etalon maqsadga (yoki uning qismlariga) erishishiga qaratilgan bo’ladi. Agar maqsadga erishilmagan bo’lsa, unda joriy nazorat natijalari asosida o’quv jarayoniga tuzatishlar kiritilishi lozim. Shuning uchun ham, joriy baholar bilimlarni shakllantiruvchi (o’rgatuvchi) funksiyani bajaradi. Demak, joriy nazoratlar baholanmaydi. Joriy mulohazalar mazmuniy xarakterga ega bo’lib, ular talabaga va uning faoliyatiga tegishli tuzatishlar kiritishiga yordam berishi lozim. Yakuniy (summativ) baho ballarda ifodalanadi. Joriy baho kabi yakuniy baho ham tashhis usulida qo’yilgan maqsadlarning etalon mezoniy belgilari asosida aniqlanadi va shuning uchun ham mezoniy xarakterga ega bo’ladi. O’quv jarayoni ham shunga muvofiq yo’nalishga ega bo’ladi. Mezoniy baholash bu usulda o’qitishning asosini tashkil qiladi. Talaba bilimlarini shakllantiruvchi joriy baholar, ularga fan (kurs)ning har bir bo’limi bo’yicha tavsiya etilgan nazorat topshiriqlari bilan aniqlanadi. Bundan maqsad, talabalarda sodir bo’ladigan qiyinchiliklarni tezkorlik bilan bartaraf qilishdir. Bunday test variantlarining biri bo’lim materialini to’la qamrab olgan bir necha savollardan iborat bo’lishi mumkin. Har bir savol ro’parasida 4-5 ta javoblar (tanlab belgilash uchun) yoziladi. Har bir javob varianti bir qarashda to’g’riga o’xshagan bo’lishi, lekin faqat bittasi aniq to’g’ri bo’lishi zarur. Javoblar A, V, S, D, Ye kabi harflar bilan belgilanadi. Javoblar o’z-o’zini tekshirish blankasiga

o’tkaziladi. Uni to’ldirib bo’lgandan so’ng, talaba o’z javoblarini test kaliti bilan taqqoslaydi va qaysi savollarga to’g’ri (noto’g’ri) javob berganligini o’zi aniqlaydi. Javob beraolmagan savollarni o’zi mustaqil ravishda (zarur bo’lsa o’qituvchi yordamida) o’zlashtiradi. Bunda u alternativ o’quv materiallari (o’quv qo’llanmalari, videomaterial, laboratoriya ishlarini bajarish uchun ko’rsatmalar) dan foydalanishi ham mumkin. Bunday test topshiriqning namunasi 10-jadvalda berilgan. Pedagogik texnologiyaning eng muhim yutuqlaridan biri-testlar fondini, o’quv jarayonining borishini to’la qamrab olgan nazorat-tekshiruv topshiriqlar to’plamini yaratilishidir. Testlar o’quv yurtidan tashqarida (ekspertlardan iborat maxsus xizmat tomonidan) yoki o’quv yurtida (tajribali o’qituvchilar tomonidan) tuzilishi mumkin. Oldindan tayyorlangan, standartlashgan testlar ishda anchagina qulaylik tug’diradi. Har bir o’quv siklida test yordamida baholash tezkor qaytuvchan aloqa o’rnatishga imkon beradi va o’quv jarayonini belgilangan maqsad tomon ketma-ket ravishda yo’naltirib turadi. 10-jadval. ___________________________________________________ №_____ N a z o r a t i sh i (javoblar blankasi) ___________________________________________________ Gurux № . . . . . . . . . . . Talabaning familiyasi, ismi. Har bir savol javobini doira chizib belgilang. O’zingizni o’zingiz tekshirib bo’lgandan so’ng, to’g’ri javoblaringizni (q) ishora bilan belgilang. Bu test o’qishingizda ruy berayotgan qiyinchiliklarni bartaraf qilishda sizga yordam berish maqsadida tuzilgan, Test natijalari yakuniy baholashda e’tiborga olinmaydi. To’g’ri javob bera olmagan har bir savol uchun javobni qo’llanmadan toping va mustaqil o’zlashtirishga harakat qiling. № Tanlangan to’g’ri o’quv qo’llanmalar

javoblar. javob (q) 1...bet 2...bet 3...bet 1. 2. 3. va hokazo. AVSDE AVSDE AVSDE Aniq maqsadga yo’nalganlik, joriy natijalarga tashhis qo’yish, o’qitishni alohida o’rgatuvchi ko’rinish (epizod)larga ajratishlar, o’quv jarayonining takrorlanuvchanligining asosiy belgilari bo’lib, ular o’rgatuvchi sikllar g’oyasi atrofida mujassamlangan. U quyidagi omillarga asoslangan: umumiy o’quv maqsadlarini belgilash, ularni aniqlashtirish, talabalar bilim darajasini (natijani) oldindan tashhis usulida aniqlash, o’quv mashqlari to’plami (bunda tezkor qaytuvchan aloqa natijasida o’qitishga tuzatishlar kiritilishi lozim), yakuniy natijani baholash. Ko’p hollarda o’quv jarayoniga mana shu bosqichda tuzatishlar kiritiladi (bunda maqsadga yo’naltirilgan o’quv jarayonining bir qismi o’quv Ани қ ўқ ув ма қ садларини белгиланг Олдиндан ани қ ланг 1.Талабалар ма қ садга эриша оладиларми? 2. Талабалар ёрдамга мухтож б ў ладиларми?Ё рдамчи максадларни белгиланг Ўқ итинг Ба х оланг Талабалар ма қ садга эриша оладиларми? Ўқ ув жараёнини навбатдаги ма қ садлар билан такрорланг.Ҳ а Ҳ а Й ўқ Й ўқ 4-схема. Такрорланувчан ўқ ув циклининг таркибий тузилиши

mashqlarining ma’lum variasiyasi bo’yicha takrorlanadi). O’quv jarayonining bunday takrorlanuvchan xususiyatga ega bo’lishi tufayli, u alohida ajralgan bloklar, o’quv birliklaridan tuzilgan «modullar»dan iborat bo’lib qoladi. Har bir modul turlicha mazmunga va bir xil tarkibiy tuzilishga ega bo’ladi (4-sxema). Umuman olganda, bu sxemada o’qituvchini ko’p marta takrorlanadigan harakatining algoritmi ko’rsatilgan. Har bir takrorlanish yangi bo’lim mazmuniga xos holdagi maqsadlar varianti, nazoratning aniq usuli va o’quv mashqlaridan iborat bo’lib, o’quv jarayonining to’la yoyilmasini ifodalaydi. Go’yo bunday tarkibiy tuzilish hyech qanday yangilik emasdek, hatto ba’zilar uchun be’manidek bo’lishi ham mumkin. Lekin texnologik yondashishning uziga xosligi shundaki, u oqibat natijada belgilangan maqsadga erishishning yozma tafsilotini emas, balki konstruktiv (amaliy) sxemasini berishda namoyon bo’ladi. Bu algoritmning aniq va muvaffaqiyatli amal qilishi, o’quv maqsadlarining to’la-to’kis standartlashtirishga bog’liq bo’ladi. Yuqorida ta’kidlaganidek, bunday standartlashtirish: a) yuqori darajada, lekin to’la emas; b) to’la-to’kis darajada bo’lishi mumkin, birinchi holda o’quv sikli to’la takrorlanuvchan xususiyatga ega bo’la olmaydi. Ikkinchi hol esa o’ziga xos konveyer jarayoniga o’xshash reproduktiv o’qitishga o’xshaydi. M. V. Klarin ta’kidlashiga qaraganda, takrorlanuvchan o’qitish siklining yana bir o’ziga xosligi shundan iboratki, unda o’qitish jarayonining mazmun ochilmay qoladi. Bu pedagogik texnologiyaning eng nozik joylaridan biri bo’lib hisoblanadi. Haqiqatan ham, pedagogik texnologiyaning yuqori darajada aniqlanganligi (alohida qismlarga ajratilganligi) o’quv jarayoni haqida to’la tasavvurni har doim ham aks ettira olmaydi. Ayniqsa, bu uning asosiy qismi - belgilangan maqsadlarni amalga oshirishda yaqqol namoyon bo’ladi. Umuman olganda, pedagogik texnologiya va uning keyingi bixevioristik variantini noaniqlikda ayblab bo’lmaydi. Bunda o’qitish, o’quv materiali bilan ishlash qoidalari va ularni talabalar tomonidan o’zlashtirishni tashkil etish ma’nosida ishlatiladi. 2. Pedagogik texnologiya tamoyillari. Bespalko V.P., Skinner B., Nikandrov N. D., Talizina N. F., Farberman B. L. va boshqalarning ilmiy izlanish natijalarini

tahlil qilgan holda, dasturlangan ta’lim miqyosida pedagogik texnologiyaning quyidagi tamoyillarini ajratib ko’rsatish mumkin: 1.Talabalar bilish faoliyatini boshqaruvchi qurilmalar tizimi ning qat’iy ketma-ketligini yaratish. Pedagogik texnologiyaning ko’p pog’onali tarkibiy tuzilishining o’zi ham yagona tizimni tashkil etuvchi boshqarish qurilmalari ketma-ketligini yaratishni taqozo qiladi. Bu ketma-ketlikning boshlang’ich bosqichida pedagog turadi. U fanni o’zlashtirishga oid dastlabki yo’llanmalar yaratadi va zarur bo’lgan murakkab holatlarda talabalarga yakka tartibda yordam ko’rsatib, o’quv jarayoni kechuviga tegishli o’zgartirishlar kiritib boradi. Yuqorida ajratib ko’rsatilgan har ikkala holatlarda qisman bo’lsada avtomatik qurilmalar ham ishtirok etadilar. Ular fanni o’rganishga oid yaratilgan yo’llanmalarda axborotlarni to’laroq qamrab olish va o’z imkoniyatlariga bioan zarur bo’lgan hollarda yordam ko’rsatish funksiyasini bajaradilar. O’quv jarayonni umumlashgan jihatlarini boshqarishni pedagog, talaba faoliyatining alohida qismlarini boshqarishni esa, boshqaruv qurilmalar tomonidan olib borilishi natijasida bevosita pedagog tomonidan qayta ishlanadigan axborotlar kamayadi. Buning natijasida o’quv jarayonini boshqarish maqbullashadi va uning samaradorligi sezilarli darajada oshadi. Talabalar bilim faoliyatini boshqaruvchi qurilmalar pedagog yoki uslubchi tomonidan oldindan tuzilgan dastur asosida ishlaydi. Shuning uchun ham, ular faqat oldindan dasturlangan holatlarnigina nazorat qiladi xolos. O’quv jarayonida vujudga kelgan, lekin oldindan dasturlanmagan vaziyatlarni boshqarish uchun pedagog faoliyati zarur bo’ladi. Bugungi kunda to’la-to’kis dasturlangan elektron kitob yaratishga urinishlar hozircha samarasiz bo’lmoqda. Talabalar bilish faoliyatini boshqarishda - o’qituvchi, mashina yordamida (avtomatik) va ularning birgaligida hamda o’z- o’zini boshqarish turlaridan unumli foydalanishni loyihalash zarur. 2. Talabalar bilish faoliyatining har bir qismi bo’yicha o’quv jarayonini boshqarishni sikllar bo’yicha tashkil qilish. Pedagogik texnologiyaning bu tamoyili, uning birinchi tamoyili bilan bevosita bog’liq bo’lib, pedagog va boshqaruv qurilmalarining faoliyati uning to’la-to’kis amalga oshirilishini

ta’minlaydi. Bunda, talabalarga to’g’ridan-to’g’ri axborot uzatish bilan birga, ulardan ham axborot olish - qaytuvchan aloqani e’tiborga olinadi. Bizga kibernetikadan ma’lumki, boshqaruv tizimining me’yorda faoliyat ko’rsatishi uchun, bu mashina va obyekt (talaba) o’rtasida to’g’ri va qaytuvchan aloqa o’rnatilishi lozim. qaytuvchan aloqa o’qituvchiga ham, talabaga ham birdek zarur: talaba uchun o’quv materialini o’zlashtirilishining borishi aniqlash, o’qituvchi uchun esa, yo’l qo’yilgan xatoliklarni tahlil qilib, pedagogik jarayonga tegishli tuzatishlar kiritib borish uchun muhimdir. Talaba mustaqil ravishda o’z faoliyatiga tegishli tuzatishlar kiritish uchun zarur bo’lgan qaytuvchan aloqa - ichki, tuzutishlar boshqaruvchi qurilma yoki o’qituvchi tomonidan bajarilsa - tashqi qaytuvchan aloqa deb ataladi. Ichki qaytuvchan aloqa tufayli talaba bilim va ko’nikmalarni ongli ravishda o’zlashtirish imkoniyatiga ega bo’ladi. Bunda hyech qanday tushuntirish, maslahat berish, yo’llanma berish kabilarga yo’l qo’yilmaydi. Ma’lumki, faqat tashqi qaytuvchan aloqa o’rnatilsagina o’quv jarayonini siklik tarzda boshqarish mumkin bo’ladi, lekin u juda qimmatga tushadi. Shuning uchun ham, tashqi qaytuvchan aloqa ba’zan (so’rash va nazorat uchun), ichki- operativ (tezkor) qaytuvchan aloqa esa, bevosita o’quv jarayonida amalga oshiriladi. 3. O’quv materialini uzatishda, uning mohiyatini ochib berish uchun alohida qadamlardan foydalanish uchinchi tamoyilni tashkil qiladi. Bu talabning bajarilishi dastur materialini barchaga tushunarli bo’lishini ta’minlaydi. qadamlar bo’yicha o’qitish-o’quv dasturi materiallarini alohida, mustaqil va o’zaro bog’liq, axborotlar sig’imi jihatdan eng maqbul qismlarga ajratishni anglatadi. Bunda talabalarga bir qismdan ikkinchisiga o’tish uchun tavsiyalar ham berilib, ularningn to’la o’zlashtirilishini e’tiborga olinadi. To’g’ridan-to’g’ri va qaytuvchan aloqalarning axborot sig’imi va bilishga oid harakatlarning bajarilish qoidalari, o’rgatuvchi dasturning qadamini tashkil qiladi. Talaba bu qadamlarni navbatma- navbat o’zlashtirib, umumiy o’quv maqsadlariga erishish tomon harakat qiladi. Har bir o’quv qadam tarkibi o’zaro bog’liq bo’lgan quyidagi uchta qism (kadr)ni qamrab oladi: axborot, qaytuvchan aloqa operasiyasi va nazorat. O’quv

qadamlarining ketma-ketligi pedagogik texnologiyaning asosini tashkil qiladi. Talabalarning dastur (har bir o’quv qadami) bo’yicha faoliyati o’ta individuallashgan bo’ladi. 4. Shuning uchun ham to’rtinchi tamoyil - o’zlashtirishning individual sur’ati deb ataladi. Bu tamoyilga amal qilish barcha talabalar tomonidan (turli vaqtlarda bo’lsada) o’quv materialini to’la-to’kis o’zlashtirilishini ta’minlaydi. Bunda: har bir talaba uchun alohida - uning ruxiy (idroki, diqqati, tafakkuri) rivojlanishi uchun eng maqbul bo’lgan o’quv materialini tanlash va uning o’ziga eng maqbul bo’lgan o’zlashtirish trayektorisini belgilash zarurati tug’iladi. Talabaning o’zlashtirish (siljish) troyektoriyasini maqbullashtirish deganda, bilish faoliyatiii talabaning o’zlashtirish imkoniyatlari - u duchor bo’ladigan qiyinchilik va hatoliklarni bartaraf qilishga mos holda o’zgarishi tushuniladi. Bular maxsus texnik qurilmalar yordamida amalga oshiriladi. Bunday vositalar har bir talaba uchun eng maqbul o’qish rejimini izlab topish va uni saqlab turish bo’yicha tuzilgan dastur asosida ishlaydi. 5. Beshinchi tamoyil, talaba shaxsining ayrim hislatlari (tezkor reaksiya, yo’nalganlik va h.k.) ni rivojlantiruvchi fanlarni o’qitishda o’quv materialini dasturlab uzatadigan maxsus texnik vositalar dan foydalanishdan iborat. Bu vositalar o’rgatuvchi mashinalar bo’lib hisoblanadi, chunki ular yordamida pedagog o’quv jarayonida o’z faoliyatini turli to’laqonlikda modellash imkoniyatiga ega bo’ladi. Maxsus texnik qurilma deyilganda, har bir o’quv qadamini - uning to’la ma’nosida (axborot, operasiya, qaytuvchan aloqa, nazorat) amalga oshiruvchi texnik qurilmalar tushuniladi. Faqat bitta funksiyani bajaruvchi texnik vosita shartli dasturlovchi vosita deb ataladi. 6. Bilimlarni tabaqalashgan holda mustahkamlash qoidasi xar bir o’quv qadami (birligi) turli xil mazmun va jihatlarda takrorlanadi hamda, puxta o’ylab tanlangan bir necha misollarda ko’rsatiladi. 7. Topshiriqlarni asta-sekin qiyinlashib borishi. Bu tamoyil tushuntirishda didaktikaning osondan-qiyinga, soddadan-murakkabga tomon yurish tamoyiliga muvofiqdir.

Yuqoridagi tamoyillar pedagogik texnologiyani didaktik tizim sifatidagi o’ziga xos xususiyatlarini belgilaydi. Lekin, ular o’quv jarayonini tashkil etishga oid barcha talablarni o’zida aks ettiradi, deb bo’lmaydi. Pedagogik texnologiyada xususiy xol sifatida an’anaviy o’qitishdan hamda didaktikaning barcha tamoyillaridan ham foydalaniladi (onglilik va faollik, ko’rgazmalilik, nazariyani amaliyot bilan bog’liqligi, o’qitishda uzviylik va ketma-ketlik, o’qitishni tushunarli va bilimlarning puxta bo’lishi). Pedagogik texnologiya tamoyillari va umumdidaktik tamoyillar bir-birini to’ldiradi va boyitadi. 3. Pedagogik texnologiyaning qoidalari . O’qitishga texnologik yondashuvda, avval o’zlashtirilgan va yangi bilimlarning o’zaro bog’liq bo’lishiga juda katta e’tibor beriladi. K. P. Makvardning ta’kidlashicha, o’zlashtirilayotgan bilimlarning puxtaligi ana shu bog’lanishning mustahkamligi va ko’lamiga bog’liq bo’ladi. Agar bu bog’lanish bo’lmasa, o’rganilayotgan o’quv materialini yodlash ham bilimlarni shakllantirmaydi. Agar yangi va oldingi axborotlarning qismlari, shuningdek, ularning o’zlari orasidagi bog’lanishlar qanchalik mustahkam (boy) bo’lsa, demak, ana shunday mustahkam (boy) bilimlarga ega bo’lindi. Bu bog’lanishlarning eng yuqori darajada mavjud bo’lishi pedagogik texnologiyaning quyidagi qoidalariga binoan amalga oshiriladi: 1. «Yekvivalentli amaliyot» qoidasi. Talabani o’qitish va bu jarayondan ko’zlangan harakatlari va uning yakuniy test topshirig’ida belgilangan o’quv harakatlari aynan bir xil sharoitda o’tkazilishi lozim. 2. «Analogik amaliyot» qoidasi. Talabalar test (imtihon)da qanday harakatlarni ko’rsatishlari talab qilinsa, ular o’quv jarayonida ham ana shunga uxshash harakatlarda mashq qilishlari lozim. 3. «Natijani bilish» qoidasi. Har bir o’tkazilgan nazorat natijasi talabaga tezlik bilan ma’lum qilinishi zarur. Bu qoida B. Skinner va E. Torndayklar tomonidan dasturlangan ta’limda ham qo’llanilgan edi. 4. «Ijobiy mustahkamlovchi reaksiyalar» qoidasi. Talabaning erishgan har bir yutug’iga o’qituvchi o’z vaqtida reaksiya qilib, uni rag’batlantirib borishi kerak. Talabalarning noto’g’ri o’quv harakatlari jazolanmaydi. Bu holda

talabalarni «Yana bir marta urinib ko’r», «Bu bo’limni boshqattan o’rganib chiqishing lozim», kabi ilhomlantiruvchi so’zlar bilan ularni ishlashga undashi lozim. Pedagogik texnologiya qoidalarining qat’iy ifodalanganligi va ularning o’quv jarayoni borishini aniqlashi, bu qoidalar faqat o’zlashtirishning reproduktiv darajasidagina (oxirgi qoida bundan mustasno), o’rinli ekanligini, ya’ni uni jiddiy cheklanganligini ko’rsatadi. Shuning uchun bo’lsa kerak, ko’pgina g’arb pedagoglari o’quv jarayonini standartlashtirish, steriotip malakalarni shakllantirish, bixevioristik tavsiyalarning cheklanganligini tanqid qilib, ular talabani o’qitishdan ko’ra ko’proq «sudrab yurishga» yo’nalganligini ta’kidlaydilar. Shuning uchun ham, o’quv faoliyatini bixevioristik dasturlash o’zlashtirishning dastlabki bosqichlarida qo’llanilishi lozim. Talabalarda ijodiy tafakkurni rivojlantirishda esa ijodiy izlanuvchanlikka oid pedagogik texnologiyadan foydalaniladi. Xulosa O’zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash milliy dasturi va «Ta’lim to’g’risida»gi qonunda o’quv jarayoniga ilg’or pedagogik texnologiyalarni joriy etish mamlakatimiz ta’lim tizimini isloh qilishning asosiy ko’rsatkichlaridan biri sifatida e’tirof etilishi bejiz emas. Chunki, pedagogik texnologiya ta’lim jarayonini inqirozdan holi etish, uni bozor iqtisodi sharoitiga mos holda takomillashtirish va Davlat ta’lim standarti talablariga muvofiq kadrlar tayyorlashning muhim omillaridan biri bo’lib hisoblanadi. Mamlakatimiz Prezidenti Islom Karimov ta’kidlaganlaridek, «Yeng yangi zamonaviy o’quv vositalari bilan ta’minlangan kollejlarda eskidan qolgan o’qitish uslublarining davom etishiga mutlaqo yo’l qo’yib bo’lmaydi». Zero pedagogik texnologiyadan foydalanayotgan ko’pgina rivojlangan mamlakatlar o’quv jarayonini sifat jihatdan yangi bosqichga ko’tarishga

erishayotganliklari hayotda o’z tasdig’ini topmoqda. Ushbu qo’llanmada bayon etilgan ma’lumotlar esa bu pedagogik texnologiyaning didaktik salohiyati to’g’risida fikr yuritishga asos bo’ladi. Ayniqsa, tashhizlanuvchan o’quv maqsadlarini belgilash, joriy va yakuniy mezoniy baholash, reproduktiv o’qtishni algoritm bo’yicha olib borish, talabalarni mustaqil bilim olishga undash, o’quv jarayonini doimo rivojlanib boruvchi dinamik tizim sifatida loyihalash kabi tashkiliy-uslubiy ishlarni amalga oshirishda pedagogik texnologiya katta imkoniyatlarga ega. Pedagogik texnologiyani joriy etish tajribasini o’rganish va unga ijodiy yondashish, o’quv jarayonini insonparvarlashtirish, bunda talabani sust obyektdan faol subyektga aylantirish, bilish faoliyatining aniq maqsadlarga yo’nalganligini hamda o’quv jarayonini ishlab chiqarish jarayoni kabi takrorlanuvchanligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Shuningdek, pedagoglarda turli shakldagi test topshiriqlari tuzish, ularni sinash malakalari shakllanadi va takomillashadi. Pedagogik texnologiya doirasida yaratilgan turli xil didaktik konstruksiyalarga murojaat qilish esa, o’quv jarayonini tashkil qilishga oqilona va ijodiy yondashishga, bunda o’qituvchi o’z erkinligiga ega bo’lishi, darsda qo’llanilgan turli shakl, uslub va vositalar samaradorligini o’zi baholashiga imkoniyat yaratadi. Shuni ta’kidlash lozimki, pedagogik texnologiya tamoyillari va qoidalariga amal qilish, o’quv jarayoni mazmunini talaba shaxsiga, uning qiziqishlari, intilishlari, yosh davrlari xususiyatlariga va individual o’zlashtirish sur’atlariga muvofiq holda olib borilishini ta’minlaydi.

Foydalangan adabiyotlar a) asosiy adabiyotlar 1. Bespalko V. P., Tatur Yu. G. Sistemno-metodicheskoye obespecheniye uchebno- vospitatelnogo prosessa podgotovki spesialistov. -M.: V ы ssh. shk. 1989. -144 s. 2. Klarin M. V. Pedagogicheskaya texnologiya v uchebnom prosesse. -M.: Znaniye. 1989. - 80 s. 3. Farberman B. L. Progressivn ы ye pedagogicheskiye texnologii. -T.: IPVSSSh 1999. - 80. 4. www.ziyonet.uz 5. www.pedagog.uz 6. www.tdpu.uz

O'xshashlar

Anketa, test va suhbat metodlari

Test topshiriqlarini tuzish va sinash metodikasi

O’quv jarayonini tashkil etishh va samarali boshqarish asosidagi pedagogik texnologiyalar

Ta’lim olganlikni tashhis etish

Eng qadimgi davrlardan IX asrgacha tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar