Ta’lim olganlikni tashhis etish - Pedagogika - Referatlar

Ta’lim olganlikni tashhis etish

Yuklangan vaqt:

07.12.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

41.0810546875 KB

Ko'chirib olish

Ta’lim olganlikni tashhis etish Reja: 1. Ta’lim olganlikni tashxis etishning mohiyati. 2. Ta’lim oluvchilarning o’quv faoliyatini nazorat qilish va hisobga olish 3. O’quv faoliyatini nazorat qilish turlari, shakl va metodlari. 4. Ta’lim oluvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini baholash mezonlari.

1.Ta’lim olganlikni tashhis etishning mohiyati. Tayanch iboralar: tashhis tushunchasi, shakllanish jarayonlari, shaxsiy foyda tamoyili, baholovchi fikrlar, shaxsiy reyting. Tashhis -bu didaktik jarayon kechadigan barcha sharoitlarni oydinlashtirish, uning natijalarini belgilash demakdir. Tashhissiz didaktik jarayonni samarali boshqarish, mavjud sharoit uchun optimal natijalarga erishish mumkin emas. Bunga sabab talim olganlikni tashhislash orqali erishilgan natijalar va ta’lim olganlik ajratib olinadi. Shuningdek, ta’lim olganlik tashhislash vaqtida belgilangan maqsadni amalga oshirish darajasi sifatida ham qaraladi. Didaktik tashhislashning maqsadi o’quv jarayonida kechadigan barcha jihatlarning uning mahsuli bilan bog’liq holda o’z vaqtida aniqlash, baholash va tahlil qilishdan iborat. Demak, tashhis ta’lim oluvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini an’anaviy tekshirishga nisbatan kengroq va chuqurroq ma’no kasb etadi. Tashhis natijalarni ularga erishish yo’llari va vositalari, usullari bilan aloqadorlikda baholaydi, ta’lim mahsulining shakllanish jarayonlari va bosqichlarni aniqlaydi. Tashhislash, nazorat, tekshirish, baholash, statistik ma’lumotlar to’plash, ularni tahlil qilish, dinamika, tendentsiyalarni (an’analarni) aniqlash, voqealarning keyingi rivojini tahminlashni o’z ichiga oladi. Ta’lim oluvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini nazorat qilish, baholash tashhislashning zaruriy tarkibiy qismlari sanaladi. Ta’limni baholashda ziddiyatli qarashlarning tug’ilishini buyuk pedagog Ya.A.Komenskiy ham ta’kidlab o’tgan edi. U pedagoglarni o’zlari ega bo’lgan baholash huquqidan aql bilan foydalanishga

chaqirgan. Ta’lim oluvchilarga nisbatan nazoratning ob’ektiv bo’lishiga erishish didaktik tizimlarning asosida yotadi. Olimlarning ta’kidlashicha, demokratlashgan ta’lim tizimida yuzaki (formal) nazorat bo’lmasligi lozim. Didaktik nazorat o’qitishning o’ziga xos metodi sifatida aniq ifodalangan ta’lim beruvchi, rivojlantiruvchi yo’nalganlikka ega bo’lishi, o’z-o’zi bilan nazorat qilish bilan birlashishi, eng avvalo, ta’lim oluvchining o’zi uchun zarur va foydali bo’lishi lozim. Ta’lim tizimini demokratlashtirish bilim, ko’nikma va malakalarni nazorat qilishdan emas, balki baho yordamida o’qishga undashning eskirgan shakllaridan voz kechishni talab qiladi. Ta’lim oluvchilarning o’quv mehnatini rag’batlantirishning yangi usullarini izlash, ta’lim va tarbiya sohasida kuch to’plab borayotgan shaxsiy foyda tamoyili yangicha yondashuvlarni belgilab beradi. Tashhislash tizimida baho rag’batlantirish vositasi sifatida bir qator afzalliklarga ega bo’ladi. Birinchi navbatda , baholovchi fikrlar (ballar) qo’llanishi mumkin bo’lgan tashhislash natijalari shaxsning o’z darajasini belgilashga ko’maklashadi, bu esa raqobatbardosh ta’lim sharoitlarini yaratishda muhim omil sanaladi. Ta’lim (shuningdek, nazorat)ning ihtiyoriyligi tamoyili bilan boyitilgan baho o’tmishda ko’plab ta’lim oluvchilar uchun majburiy ta’limning zaruriy vositasidan shaxsiy reyting-insonning jamiyatdagi mavqei ko’rsatkichini tadrijiy aniqlash usuliga aylanadi. 2. Ta’lim oluvchilarning o’quv faoliyatini nazorat qilish va hisobga olish. Tayanch iboralar: ta’lim natijalari, nazorat qilish vositalari,

natijalarni o’zlashtirish, testlarning qo’llanish sohasi, me’yoriy test tuzish, standartlashtirilgan testlar. Bo’lajak mutaxassislarni kasbiy faoliyatga tayyorlashda ta’lim oluvchilarning bilimlarini nazorat qilish o’ta muhimdir. To’g’ri tashkil etilgan ta’lim jarayonida egallanishi lozim bo’lgan nazariy materiallar bo’yicha olinayotgan bilimlarni yanada mukammallashtirish va eng asosiysi ta’lim oluvchilarning intellektual salohiyatlarini yuksaltirish uchun turli vositalarni tanlash imkonini beradi. Ta’lim natijalarini nazorat qilish vositalari -o’rganilayotgan fan (mavzu) bo’yicha shakllantirilgan ma’lumotlar bazasi (bilimlar banki)dan ta’lim beruvchi tomonidan tayyorlangan (tuzilgan) topshiriqlar, savollar, test-savollari va shu kabilar va ulardan foydalanish vositalari. Bunday jarayonlarda natijalarni o’zlashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Natijalarni o’zlashtirish -bu olingan natijalarni amaliy o’zlashtirishga tayyorlash jarayonidan iboratdir, ya’ni iste’mol uchun tayyorlash. Bunda ta’lim beruvchi ishtiroki muhim rol o’ynaydi, chunki kerak bo’lganda ayrim zaruriy tuzatishlar kiritish har kimning ham qo’lidan kelavermaydi.

Umuman olganda ta’lim-tarbiya jarayonida bilim, ko’nikma va malakalar shakllanganligini nazorat qilish muhim o’rin egallaydi. Xususan, nazorat quyidagi funksiyalarga ega: 1) Nazoratning diagnostik funksiyasi. Nazorat natijasi orqali bilim, ko’nikma va malakalarning shakllanganlik darajasi aniqlanadi. 2) Nazoratning ta’lim oluvchilardagi bilim olishga bo’lgan ishtiyoqini o’stirish funksiyasi. 3) Nazorat jarayonida ta’lim oluvchilarning Shaxsiy jihatlari shakllantiriladi va eng asosiysi rivojlantiriladi. 4) Ta’lim funksiyasi. 5) Nazoratning tarbiyaviy funksiyasi. 6) Nazoratning baholash funksiyasi. 7) Nazoratning ta’lim oluvchilardagi bilimga qiziqishni o’yg’otish, jonli fikrlashga o’rgatuvchilik funksiyasi. Ma’lumki, nazorat asosan uch turga bo’linadi. Ular: joriy nazorat, oraliq nazorat va yakuniy nazoratlardir. Bulardan tashqari so’nggi nazorat turi ham bor. Nazorat turi testlar, yozma ishlar va og’zaki savol-javoblar orqali amalga oshiriladi. Pedagog olimlar I.Tursunov va U.Nishonalievlarning ma’lumotlariga qaraganda testlar orqali quyidagi imkoniyatlar yaratiladi:  ta’lim oluvchilar nazariy va amaliy bilimlarining darajasini ob’ektiv sharoitda aniqlash imkonini beradi;  bir vaqtning o’zida bir guruh yoki ko’p sonli ta’lim oluvchilar bilimini nazorat qilish mumkin;  hamma ta’lim oluvchilarda bir xil qiyinchilikdagi savollar

berilib, hammasiga bir xil sharoit yaratiladi;  test natijalarini ta’lim beruvchi tomonidan tezkorlik bilan (operativ) tekshirish mumkin;  turli guruhdagi ta’lim oluvchilar bilimini solishtirish, qo’llanilayotgan metodning samaradorligini aniqlash mumkin;  ta’lim jarayonida uchraydigan kamchiliklarda aniqlash mumkin. Ta’lim natijalarini baholashda reyting tizimining test usuli keyingi paytlarda iste’molda keng foydalanilmoqda. Test -biror bir faoliyatni bajarish uchun ma’lum darajadagi bilimni egallashga qaratilgan topshiriqdir. Test to’g’ri bajarilganligini o’lchash va baholash maqsadida har bir testga ekspert metodi yordamida etolon ishlab chiqiladi. Umuman olganda test so’zi inglizchadan olingan bo’lib, u sinov, tekshirish, tadqiqot ma’nolarini bildirib “Sinalayotgan shaxsning psixologik xususiyatlarini, shuningdek, intellektual rivoji, qobiliyati va malakasini tekshirishda qo’llaniladigan standart mashqlar” demakdir. Pedagogik va uslubiy adabiyotlarni tahlil qilish natijasida didaktik testlar quyidagi ikki guruhga ajratiladi:  nazariy bilimlarni nazorat qiluvchi, malaka va qobiliyatlarni tekshiruvchi o’zlashtirish testlari;  real o’quv imkoniyatlari bo’yicha (Yu.Babanskiy) diagnostika testlari hamda umumiy va maxsus (masalan, mikro yoki makro iqtisodiyot fani va boshqa fanlar bo’yicha) o’qitish testlari. Testlar tipologiyasi asosida topshiriqlarni tanlash, ularning strukturaviy o’zaro aloqadorligi va ta’riflari quyidagi omillarga bog’liqdir.

1) Testlarning fanlararo qo’llanish sohasi. a) oraliq nazorat testlarida mavzular, boblar bo’yicha bilim va o’zlashtirish elementlarini tekshirish; b) ko’p mavzular bo’yicha fanlarning bir-biriga bog’liqligini hisobga olgan holda bilim va o’zlashtirishning chegaraviy nazoratini hisobga olish; g) butun kurs bo’yicha bilimlarni nazorat qilish (test asosida fanlararo turkum testlarni ham yaratish mumkin). Bu hollarning har birida fan topshiriqlarining quyidagi savollari har xil qo’yiladi: marketing-moliya; menejment; soliqlar kabi integrativ bilimlar va h.k. 2). Me’yoriy test tuzishning umumiy yo’nalishi bo’yicha maqsadli yoki kriterial (mezonli) xarakterdagi testlarda yig’ilgan ballar hisob natijalariga ko’ra bir guruhni boshqa guruh bilan, guruh ichidagilarni esa bir-biri bilan solishtirish mumkin. Berilgan testdan o’tgan shaxslarning o’rtacha ko’rsatkichi me’yor hisoblanadi. Solishtirish natijasida mazkur shaxsning o’rtacha ko’rsatkichidan yuqori yoki past bilim darajasiga ega ekanligi aniqlanadi. Mezonli testlarda esa, har bir ta’lim oluvchining qandaydir o’quv yoki mutaxassislikka oid topshiriqlarini yechish uchun zarur bo’ladigan bilim va o’zlashtirish qobiliyatlari ochib beriladi, ya’ni mezonli testlar va unga mos topshiriqlar ta’lim oluvchilarning bilim va ko’nikmalari aniq fan sohalari bo’yicha o’qitish maqsadining minimal talablariga qay darajada erishgani yoki erishmaganligi haqidagi savollarga javob beradi. Me’yoriy testlarda, asosan topshiriqni “yechdi” yoki “yechmadi” deb

belgilansa, mezonli testlarda esa topshiriqni qaysidir yo’l bilan yechgan ta’lim oluvchilarni murakkab ishlarga qo’yish mumkinligi, ularning murakkab dasturlar bo’yicha ishni davom ettira olishligi hisobga olinishi kerak. Me’yoriy testlar quyidagi afzalliklarga ega: test savollari ko’pgina qobiliyatlarni tekshirishni ko’zda tutadi; ta’lim oluvchilarning katta miqdordagi murakkab materialni turli yo’llar bilan o’rganganlarida erishgan umumiy darajasini aniqlashda foydali; eng iqtidorli ta’lim oluvchilarni tanlab olish imkoniyatini beradi. Me’yoriy testlarning kamchiligi ta’lim oluvchi keyingi bosqichga o’tishga qay darajada tayyor ekanligini belgilab bermasligida ko’zga tashlanadi. Shuningdek, me’yoriy testlar ta’lim oluvchilarning hissiy va psihomotor holatlarini o’lchash uchun mos kelmaydi. Ta’lim oluvchilar o’rtasida musobaqaga moyillikni vujudga keltirib, ularni bilim olishdan ko’ra ko’proq ballarni tenglashtirishga intiltiradi. Ammo me’yoriy testlar o’quv predmeti bo’yicha ta’lim oluvchilarning umumiy qobiliyatlarini, katta guruhda qobiliyatlarini namoyon qilish imkoniyatini aniqlashda va bo’sh ish o’rni uchun eng maqbul nomzodni tanlashda samara keltiradi. Mezonlarga ko’ra testdan o’tkazishda natijalar o’zgarmas, doimiy standartlar bilan solishtiriladi. Masalan, haydovchilik guvohnomasini berish uchun talabgorning bilimi mavjud standart bilan solishtirilishi kerak. Uni boshqa soha xodimining qobiliyatlari bilan solishtirib bo’lmaydi. Mezonlar bo’yicha o’tkazilgan testlar ta’lim beruvchiga ta’lim oluvchilar bilimi va imkoniyatlarini aniqlashga ko’mak beradi. Masalan, to’rt xonali sonlar bilan arifmetik amallarni bajarish bo’yicha 20 ta misol berilgan bo’lsa, ta’lim oluvchi ularni o’zlashtirgan, deb hisoblash uchun misollarning eng kamida 17 tasi to’g’ri bajarilgan bo’lishi kerak. Ayrim hollarda tavsiya etilgan testlarni 100 foiz to’g’ri bajarish talab etiladi.

Yangi mavzuni o’tishdan avval ta’lim oluvchining shu mavzuni o’rganishga tayyorligi hamda emotsional va psixomotor holatini aniqlashda, shuningdek, ularni o’qitish uchun guruhlashda mezonga ko’ra o’tkaziladigan testlardan foydalanish tavsiya etiladi. Standartlashtirilgan testlar ma’lum standart talablari qo’yilgan dastur asosida tuzilib, ta’lim oluvchining bilim, ko’nikma va malakasini aniqlashga mo’ljallanadi. Ularning erishilgan darajani, qobiliyatlarni (qiziqishlarni ham) aniqlovchi hamda tashhislovchi turlari mavjud. Ta’lim beruvchilar ko’proq erishilgan darajani va qobiliyatlarni aniqlovchi testlar bilan ishlaydi. Erishilgan darajani aniqlovchi testlar ta’lim oluvchi ma’lum sohada o’zlashtirgan bilimlar miqdorini o’lchaydigan standartlashtirilgan testlardir. Bu kabi testlarni butun guruhga yoki individual ravishda ishlatish, natijalarni hisoblashda turlicha ball tizimi qo’llanilishi mumkin. Tashhislovchi testlar ta’limdagi muammolarni belgilab olish uchun individual ravishda qo’llaniladi. 3) Testlarning didaktik-psixologik yo’nalishi qanday test ishlab chiqilayotganligi yoki adaptatsiyasidan o’tayotgan testni uning muallifi qanday xarakterlashni aniqlaydi: a) nazariy bilimlarni nazorat qilish uchun o’zlashtirish testlari; b) berilgan fan (o’quv va mutaxassislik) bo’yicha bilim va malakalarni nazorat qilish testlari; c) o’qitish testlari (ma’lum fan yoki uning tsikli bo’yicha o’quv imkoniyatlarining diagnostikasi).

4) Nazorat bosqichlari bo’yicha yo’nalish: a) kirish nazorati (oliy o’quv yurtiga kirishdagi yoki kursni, fan bo’limini va o’qitish bosqichining boshlanishidagi nazorat); b) kundalik (joriy) nazorat-bu har kuni amalga oshiriladigan yoki o’quv jarayoni mavzulari bo’yicha o’tkaziladigan nazorat; c) oraliq nazorat-bu muayyan fanning alohida bo’lishi tugashi munosabati bilan o’tkaziladigan nazorat; d) yakuniy nazorat-bu ma’lum kurs (fan) ning tugashi munosabati bilan o’tkaziladigan nazorat. 5) Testlashtirishning diagnostik (tashhislanganlik) darajasi bo’yicha berilgan testdan ko’zlangan maqsad: a) Simptomatik diagnostikaga, ya’ni bilim va o’zlashtirishning “yuqori qatlamlariga” qaratilishi (ya’ni, ma’lum qonuniyat yoki formulalarni bilish, bilmasligi yoki tanish-notanishligi va boshqalar); b) Etilogiya diagnostikaga , tekshiruv-aloqa sababi (nima uchun aynan o’sha bilimlarni bilmasligi va buning qay darajada boshqa bilimlarni bilishga bog’liqligi)ga qaratilishi; c) tipologiya diagnostikada esa ta’lim oluvchining o’tilayotgan dars va bilimlarni bilishga, o’zlashtirish va uddalay olishida qanday g’oyalarni kuchaytirish kerakligiga qaratilgan bo’ladi. 6) Sinaluvchining testni bajarish faolligini oshirishga esa yozma va og’zaki testlarga mos ravishda yozma va og’zaki javoblarni qo’llash. Masalan, harakat testlarida, ayniqsa, kompyuterlarda klavishlarni bosishdan tortib, dasturlar yoki, qism dasturlarni chiqarishgacha hamda hisoblash ishlarini o’tkazish va grafikrlarni chizish, loyihalashtirish kabilarda. Harakat testlari o’qish yoki ishlash qurilmalarida mashq (trenajerlarda) testlarini mutaxassislik bo’yicha

o’qitish tizimlariga kiritish mumkin. 7) Testning nomogenlik darajasi (bir jinslik) testni tuzuvchi muallif tomonidan rejalashtirilgan bo’ladi. Shu jumladan: a) ko’zlangan maqsadga qarab testning nimani tekshirish kerakligi, ayniqsa, integrativ xarakterdagi asosiy elementlar ichidan (masalan, ma’lum amallarning talab qilingan darajada yoki shu amallarni bajarishda sifat, miqdor, tezlik, ketma-ketlik, javobgarlik kabi bir qancha) asosiy omillarni hisobga olish; b) shakllantirilgan testda topshiriqlar tuzilishi shaklining bir jinsligi (gomogenligi) yoki turli shaklda bo’lishligi. 8) Vaqt omili-testning tezkor bo’lishi, topshiriqlarning funktsional ravishda ma’lum belgilangan vaqtda bajarish zarurligi: qaysi yo’l bilan, nimaga asoslanib vaqtni, baholash vaqtining sarflanish chegarasi belgilangan bo’lishligi. 9) Testlashtirishni tashkil etish usullariga esa umumiy, individual yoki juda kam qo’llaniladigan, lekin juda samarali hisoblangan alohida usuli ham tekshiriluvchilarning tashhischi bilan yuzma-yuz, holis (testlashtirishning EHM vositalaridagi individual dasturning zamonaviy varianti) turishi kabilar kiradi. Chet el pedagogikasi testlarining tahlili shuni ko’rsatadiki, ularni bizning milliy pedagogikamizga ko’r-ko’rona ko’chirib bo’lmaydi. Chunki, ko’pchilik chet el testlari yagona dastur bo’lmagan sharoit uchun tuzilgan. Bizning yagona dasturimizning asosiy maqsadi

axborot madaniyatining (kompyuter orqali) namoyon bo’lishi va o’quv dasturi asosiy talablarini bajarilishi bizning testlarimizda asosiy talab-dasturga munosabat bo’yicha xotiradagini eslash bo’ladi. 3. O’quv faoliyatini nazorat qilish turlari, shakl va metodlari. Tayanch iboralar: reyting tizimi, ta’limning tarkibiy qismi, bilim va malakalarini tekshirish, bilimini nazorat qilish. O’zbekisiton Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligining 2010 yil 25 avgustdagi 333-sonli buyrug’i bilan tasdiqlangan “Oliy ta’lim muassasalarida tinglovchilar bilimini nazorat qilish va baholashning reyting tizimi to’g’rsida”gi nizomda “Tinglovchilar bilimini nazorat qilish va reyting tizimi orqali baholashdan maqsad ta’lim sifatini boshqarish orqali raqobatbardosh kadrlar tayyorlashga erishish, tinglovchilarning fanlarni o’zlashtirishida bo’shliqlar hosil bo’lishini oldini olish, ularni aniqlash va bartaraf etishdan iborat. Reyting tizimining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:  tinglovchilarda Davlat ta’lim standartlariga muvofiq tegishli bilim, ko’nikma va malakalar shakllanganligi darajasini nazorat qilish va tahlil qilib borish;  tinglovchilar bilim, ko’nikma va malakalarini baholashning asosiy tamoyillari: Davlat ta’lim standartlariga asoslanganlik, aniqlik, haqqoniylik, ishonchlilik va qulay shaklda baholashni ta’minlash;  fanlarning tinglovchilar tomonidan tizimli tarzda va belgilangan muddatlarda o’zlashtirilishini tashkil etish va tahlil qilish;  tinglovchilarda mustaqil ishlash ko’nikmalarini tahlil

rivojlantirish, axborot resurslari manbalarida samarali foydalanishni tashkil etish;  tinglovchilar bilimini holis va adolatli baholash hamda uning natijalarini vaqtida ma’lum qilish;  tinglovchilarning fanlar bo’yicha kompleks hamda uzluksiz tayyorgarligini ta’minlash;  o’quvjarayonining tashkiliy ishlarini kompyuterlashtirishga sharoit yaratish”, deb ta’kidlanadi. Yuqorida keltirilgan hujjatdagi asosiy maqsaddan va qator vazifalardan quyidagi talablar kelib chiqadi. Ta’limning tarkibiy qismlari o’zaro bog’liq va aloqador bo’lib, u pedagogik jarayon hisoblanadi. Bu jarayonning samaradorligi ko’p jihatdan tashkil etilgan ta’lim vositalari tizimiga bog’liqdir. Bu vositalar butun ta’lim tizimining tarkibiy qismi deb qaralgandagina o’z ahamiyatini yo’qotmaydi va ta’limning umumiy vazifalarini muvaffaqiyatli hal etishda yordam beradi. Ma’lumki, ta’lim jarayonining muhim tarkibiy qismlaridan biri- nazorat va hisobga olishdir. Bu tushunchalar o’ziga xos mohiyat va xususiyatlarga ega. Ta’lim beruvchi nazorat va hisobga olishni to’g’ri tashkil etsa, ta’lim jarayonining samaradorligi ortadi. Buning uchun ta’lim beruvchi ta’lim oluvchining o’quv materiallarini o’zlashtirish darajasini aniqlab borishi lozim. Nazorat (ta’lim jarayonida) ta’lim oluvchining bilim, ko’nikma va malakalari darajasini aniqlash, o’lchash va baholash jarayonini anglatadi. Aniqlash va o’lchash esa tekshirish deb ataladi. Tekshirish -nazoratning tarkibiy qismi bo’lib, uning asosiy didaktik

vazifasi ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchilar o’rtasida aloqani ta’minlash, ta’lim beruvchi tomonidan o’quvmaterialini o’zlashtirish haqida ob’ektiv axborot olinishi hamda bilimlardagi kamchilik va nuqsonlarni o’z vaqtida aniqlashdir. Shuningdek, tekshirishning maqsadi nafaqat ta’lim oluvchining bilim darajasi va sifati, balki uning o’quv mehnati hajmini ham aniqlashdan iborat. Ta’lim oluvchilarning bilim va malakalarini tekshirish quyida ko’rsatilgan mantiqiy ketma-ketlikda olib boriladi: ta’lim oluvchilarning bilim darajasini oldindan aniqlash ; mavzuni o’zlashtirishni joriy tekshirish; bilim, ko’nikma va malakalarni egallanganligining takroriy tekshirish; yaxlit bo’lib yoki kursning alohida mavzusi bo’yicha davriy tekshirish; ta’lim jarayonining barcha bosqichlarida egallangan bilim, ko’nikma va malakalarini yakuniy tekshirish va hisobga olish. Ma’lumki, ta’lim jarayonidagi natijalarni hisobga olish, tekshirish va bilimni nazorat qilish (monitoringga e’tibor berish) hamda baholash pedagogik faoliyatda muhim bosqichlardir. Jumladan, mazkur faoliyatda ta’lim oluvchining bilimini haqiqiy va adolatli baholash hamda natijalarni ularga muntazam ravishda ma’lum qilib borish katta tarbiyaviy ahamiyat kasb etadi. Ta’lim oluvchilar bilimini nazorat qilish va baholashni to’g’ri yo’lga qo’yish, ularda o’tilgan fanlarga nisbatan ijodiy yondashish,

mustaqil fikrlash, o’z bilimini doimiy ravishda oshirish, adabiyotlardan keng foydalanishni yo’lga qo’yish demakdir. Shu bilan birga ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi o’rtasidagi uzviy bog’lanishdagi faoliyat olib borishni yuzaga keltiradi, ya’ni o’qitishning o’zaro aloqador ikki vositasini yuzaga keltiradi. Bu ta’lim beruvchi faoliyati va ta’lim oluvchining mehnatga ongli munosabatini uzluksiz jarayon sifatida doimiy bo’lib turishini ta’minlaydi. Bunda professor-o’qituvchilarning ma’ruza va amaliy mashg’ulotlarga puxta tayyorgarlik ko’rishi, baholashga doir me’yor va mezonlarni, savolnomalar, test savollari va turli boshqotirmalar hamda tayanch tushunchalarni tuzishdagi mas’uliyatli yondashishi va tinimsiz mehnati yotadi. 4. Ta’lim oluvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini baholash mezonlari. Tayanch iboralar: nazorat turlari, baholash mezonlari, mustaqil ish, bilim darajasi, bilimining yutug’i va kamchiligi. Ta’lim oluvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini baholash mezonlari hamma vaqt bahstalab mavzu bo’lib kelgan. Chunki u turli adabiyotlarda turlicha yoritilgan. Biroq mavjud qarashlarni umumlashtirib aytish mumkinki, ta’lim oluvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini baholash mezonlari har bir fanning maqsad va vazifalariga, Shuningdek, guruhdagi ta’lim oluvchilarning o’zlashtirish darajasiga tayangan holda belgilanadi.

Respublikamiz oliy o’quv yurtlarida Oliy va o’rta maxsus ta’lim Vazirligining 2010 yil 25 avgustdagi 333-sonli buyrug’i bilan tasdiqlangan “Oliy ta’lim muassasalarida talabalar bilimini nazorat qilish va baholashning reyting tizimi to’g’risidagi muvaqqat Nizom”iga oid nazorat turlari quyidagicha: - Joriy nazorat (JN) - Oraliq nazorat (ON) - Yakuniy nazorat (YAN) Reyting nazorati jadvallari, nazorat turi, shakli, soni hamda har bir nazoratga ajratilgan maksimal ball, shuningdek, joriy va oraliq nazoratlarining saralash ballari haqidagi ma’lumotlar fan bo’yicha birinchi mashg’ulotda tinglovchilarga e’lon qilinadi. Joriy nazorat-tinglovchining fan mavzulari bo’yicha bilim va amaliy ko’nikma darajasini aniqlash hamda baholash usuli. Joriy nazorat fanning xususiyatidan kelib chiqqan holda , seminar, labaratoriya va amaliy mashg’ulotlarida og’zaki so’rov, test o’tkazish, suhbat, nazorat ishi, kollokvium, uy vazifalarini tekshirish va shu kabi boshqa shakllarda o’tkazilishi mumkin. Oraliq nazorat-semestr davomida o’quvdasturining tegishli (fanning bir necha mavzularini ichiga olgan) bo’limi tugallangandan keyin tinglovchining bilim va amaliy ko’nikma darajasini aniqlash va baholash usuli. Oraliq nazoratining soni (bir semestrda ikki martadan ko’p o’tkazilmasligi lozim) va shakli (yozma, og’zaki, test va hokazo) o’quv faniga ajratilgan umumiy soatlar hajmidan kelib chiqqan holda belgilanadi. Yakuniy nazorat-semestr yakunida muayyan fan bo’yicha nazariy

bilim va amaliy ko’nikmalarni tinglovchilar tomonidan o’zlashtirish darajasini baholash usuli. Yakuniy nazorat asosan tayanch tushuncha va iboralarga asoslangan “Yozma ish” (tibbiy oliy ta’lim muassasalari uchun “Yozma ish” yoki OTKS (ob’ektiv tizimlashtirilgan klinik sinov) shaklida o’tkaziladi. Ta’lim yo’nalishi va mutaxassisliklari ayrim fanlarining xususiyatlaridan kelib chiqqan holda fakultet Ilmiy kengashi qarori asosida ko’pi bilan 40 % fanlardan yakuniy nazoratlar boshqa shakllarda (og’zaki, test, himoya va hokazo) o’tkazilishi mumkin. Tinglovchining fan bo’yicha mustaqil ishi JN, ON hamda YAN turlarida baholanadi. Tinglovchilarning bilim saviyasi, ko’nikma va malakalarini nazorat qilishning reyting tizimi asosida tinglovchining har bir fan bo’yicha o’zlashtirish darajasi ballar orqali ifodalanadi. Har bir fan bo’yicha tinglovchining semestr davomidagi o’zlashtirish ko’rsatkichi 100 ballik tizimda butun sonlar bilan baholanadi. Ushbu 100 ball baholash turlari bo’yicha quyidagicha taqsimlanadi: YaN-30 ball; JN va ON-70 ball (fanning xususiyatidan kelib chiqqan holda 70 ball kafedra tomonidan joriy va oraliq nazoratlariga taqsimlanadi). Tinglovchining fan bo’yicha o’zlashtirish ko’rsatkichini nazorat qilishda quyidagi namunaviy mezonlar tavsiya etiladi: 86-100 ball uchun tinglovchining bilim darajasi quyidagilarga javob berishi lozim:

 xulosa va qaror qabul qilish;  ijodiy fikrlay olish;  mustaqil mushohada yurita olish;  mohiyatini tushunish;  bilish, aytib berish;  tasavvurga ega bo’lish. 71-85 ball uchun tinglovchining bilim darajasi quyidagilarga javob berishi lozim:  mustaqil mushohada yurita olish;  olgan bilimlarini amalda qo’llay olish;  mohiyatini tushunish;  bilish, aytib berish;  tasavvurga ega bo’lish. 55-70 ball uchun tinglovchining bilim darajasi quyidagilarga javob berishi lozim:  mohiyatini tushunish;  bilish, aytib berish;  tasavvurga ega bo’lish. Quyidagi hollarda tinglovchining bilim darajasi (qoniqarsiz) 0-54 ball bilan baholanishi mumkin:  aniq tasavvurga ega bo’lmaslik;  bilmaslik. Shuningdek, 86-100 ball-“a’lo”, 71-85 ball-“yaxshi”, 55-70 ball- “qoniqarli”, 0-54 ball-“qoniqarsiz” baho deb baholanadi. Tinglovchining fan bo’yicha bir semestrdagi reytingi quyidagicha aniqlanadi:

bu erda: V-semestrda fanga ajratilgan umumiy o’quvyuklamasi (soatlarda); O’-fan bo’yicha o’zlashtirish darajasi (ballarda).

Fan bo’yicha joriy va oraliq nazoratlarga ajratilgan umumiy ballning 55 foizi saralash ball hisoblanib, ushbu foizdan kam ball to’plagan tinglovchilar yakuniy nazoratga kiritilmaydi, aksincha, 55 va undan yuqori balni to’plagan tinglovchi fanni o’zlashtirgan deb hisoblanadi. Biz barcha uchun umumiy bo’lgan quyidagi amallarni tinglovchilar bilan bajarishni tavsiya etamiz:  fan o’qituvchisi semestr davomida o’qitiladigan fanni soatlar taqsimotini aniq bilish lozim;  tinglovchilarga birinchi mashg’ulotdayoq baholash turlariga dahldor ballar miqdorini berishi shart;  JN har bir juftligiga beriladigan ball miqdori tinglovchining quyidagi harakatlari uchun beriladi: mashg’ulotga qatnashish va faol ishtiroki; topshirilgan topshiriqni bajarilganlik darajasi; daftar tutishi va imloviy xatolarga e’tibor qaratilishi, olingan natijalarni ilmiy va izchil asoslay olishi, hozirjavobligi, topqirligi va ijodiy fikrlar bilan qatnashishi;  Oraliq nazoratga ajratilgan ball miqdorini tinglovchi darsga doimiy faol qatnashishi hamda bosqichlarda bajaradigan ishlarning natijasiga ko’ra to’playdi. ON da bajariladigan ishlar: savolnomalarga yozma javob berish, test savollarini yechish, alohida bob yoki mavzularni mustaqil ish tarzida test savollari, boshqotirmalari yoki rebuslar tuzish, ayrim mavzulardan referatlar yozish yoki mavzulardan og’zaki savol-javob qilish kabilardir.  YaN ga Nizom bo’yicha ajratilgan 30 ballga moslab, semestr ohirida mustaqil ish topshiradi hamda tayanch tushunchalarga

asoslangan variantlar tuzilib, tinglovchi o’z variantiga javob tarzida “Yozma ish” yozadi. YAN dagi ballar miqdori yozma ishning quyidagi holatlari uchun beriladi: variant savollariga yozilgan javobning mukammalligi, tinglovchining savodli va ilmiy tilda bayon etishdagi e’tibori, fikr-mulohazalarining asosli va mantiqli ekanligi, daftarni tutish va jihozlash tartibiga rioya qilinganligi, xulosalar va foydalanilgan adabiyotlarni keltirilishi kabilardir. Umuman, reyting tizimi quyidagicha vazifalarni bajarishga qaratilganligini unutmasligimiz lozim:  fanning tinglovchi tomonidan tizimli tarzda belgilangan muddatlarda o’zlashtirilishini tashkil qilish;  tinglovchi o’zlashtirishini muntazam baholab borish;  tinglovchilarda mustaqil ishlash ko’nikmalarini rivojlantirish, axborot manbalardan samarali foydalanishni tashkil etish;  tinglovchining bilimini adolatli va aniq baholash;  baholash natijalarini muntazam ma’lum qilish va tahlil qilish;  professor-o’qituvchilarning har bir darsga va baholash jarayoniga mas’uliyatini oshirish;  o’quv jarayonining tashkiliy ishlarini kompyuterlashtirishga sharoit yaratish. Yuqorida keltirganlirimizdan ko’rinadiki, bilimga baho qo’yish bitta mashg’ulotning barcha qismlariga singib ketishi bilan birga butun fanning mazmunidan ham xabardor bo’lishini taqozo etadi. Bu esa ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi o’rtasidagi doimiy ijodiy munosabatni amalga oshirishni talab etadi. Ular o’tilgan materiallarni qaytarish, yangi materiallarni tushunish uchun zamin ekanligini

tushunib etadilar, barcha topshiriqlarni o’z vaqtida bajarishga faollik ko’rsata boshlaydilar. Tinglovchilarni JN, ON va YAN lar bilan baholar ekanmiz, albatta, ularning yutuq va kamchiliklarini yoritib berishimiz, javoblarini yoki yozma bajargan ishlarini tahlil qilishimiz lozim. Chunki, fan ta’lim beruvchisi tinglovchilaning semestr davomida bajargan ishlari, faol ishtiroki va boshqa javoblarini aniq hisobga olib bormasa va natijaviy balini chiqarganda qisqacha izohlab bermasa, ular qo’yilgan bahoning to’g’riligiga shubha tug’ilishi mumkin. Tinglovchi o’z bilimining qanday yutuq va kamchiligi borligini tushunib, nima uchun uning bali oshganligini yoki pasayganligini anglagandagina u rag’batlantiruvchi rol o’ynashi mumkin. Tinglovchi o’z xatosini tushungach, uni to’g’rilashga ongli ravishda intiladi. Aks holda, bu tinglovchiga ham, uning o’qishga bo’lgan munosabatiga ham salbiy ta’sir etadi. Unda tirishqoqlik, o’z bilimiga va iqtidoriga bo’lgan ishonchi pasayib boradi , ta’lim beruvchiga nisbatan ishonchsizlik paydo bo’lib uni “ adolatsiz ” ga chiqarib qo’yadi. Ta’lim beruvchining to’g’ri va adolatli asoslashi, garchi, salbiy xarakterda bo’lsa ham, tinglovchini qanoatlantiradi. Ta’lim beruvchi bilimni doim nazorat etib ball bilan baholar ekan, tinglovchining ishiga bo’lgan munosabatini aytib o’tadi. Erishgan yutuqlari uchun rag’batlantirsa, kamchiligi uchun koyiydi. Uni bartaraf qilish mumkinligini ham ijodiy tayyorgarlik paytida asosiy e’tiborini nimalarga qaratish kerakligini ko’rsatadi. Bunday asoslash tinglovchi yutuqlarning aniq baxosi bo’libgina qolmay, balki uning bundan

keyingi o’qishdagi vazifalarini bajarishga yordam beradi. Bu, tinglovchida umid uyg’otadi. O’ziga bo’lgan ishonchni

mustahkamlaydi va ta’lim beruvchi-ustozga nisbatan ham e’tiqodni yanada kuchaytiradi. Eng asosiysi ular kelajakda o’z faoliyatlariga tanqidiy ko’z bilan qaraydigan jiddiy shaxslar bo’lib yetishadilar. Demak, bilimni to’g’ri va haqqoniy baholash ta’lim beruvchining pedagogik faoliyatiga ham katta ta’sir ko’rsatadi va qo’yilgan bahoga javobgarligini oshiradi. Baho tinglovchiga ta’sir etib, uning ijodiy va salbiy kechinmalarini jumbushga keltiruvchi omil sifatida namoyon bo’ladi. Bu kechinmalar faqat bahoning qandayligiga bog’liq bo’lmay, balki uning tinglovchi ongiga qanday yetkazishiga ham bog’liqdir. Faqat yuqorida aytib o’tilgan shartlarga rioya qilib, hamma tomon hisobga olingan holda, qo’yilgan ob’ektiv baho tinglovchilarda axloqiy-irodaviy xususiyatlarni tarkib toptirishga yordam beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. O`zbekiston Respublikasining Qonuni Ta`lim to`g’risida. T., 1997. 2. O`zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. T.,1997. 3. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni. T. “O‘zbekiston”, 1997. 29 avgust. -7 bet. 4. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. T. 1997. 29 avgust. 9-10 bet. 5. Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi. O‘zbekistan Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni. 6. Barkamol avlod-O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. T., “Sharq”, 1997. 7. Barkamol avlod orzusi. T., O`zbekiston milliy ensiklopediyasi. 2000. 8. “Avesto” va uning insoniyat taraqqiyotidagi o`rni. T., “Fan”, 2001. 9. Amir Temur o`gitlari. T., “Navro`z”, 1992. 10. Abdullaev Yu. Jahon oliy maktabi: qiyosiy tahlil. T., G’. G’ulom nomidagi “Adabiyot va san`at” nashriyoti, 2001. 11. Abdullaeva Sh. va boshq. Pedagogika. T., «Fan», 2004. 12. Abdurasulov M. O`zbek ma`rifatparvar shoirlari ilm-ma`rifat haqida. T.: «O`qituvchi», 1972. Abu Ali ibn Sino. Hikmatlar. T.: «O`zbekiston», 1980

O'xshashlar

Ta’lim jarayonida ta’lim oluvchi shaxsi

Masofaviy ta’lim

Masofaviy ta’lim

Programmalashtirilgan ta’lim

Ta’lim texnologiyasi