Eng qadimgi davrlardan IX asrgacha tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar - Pedagogika - Referatlar

Eng qadimgi davrlardan IX asrgacha tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar

Yuklangan vaqt:

07.12.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

42.5263671875 KB

Ko'chirib olish

1Eng qadimgi davrlardan IX asrgacha tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar Reja: 1. Eng qadimgi davrlardan VII asrgacha ta’lim-tarbiya va pedagogik fikrlar taraqqiyoti. 2. Eng qadimgi yozma manbalarda ta’lim-tarbiya masalalarining yoritilishi. 3. Islom dinining tarqalishi va uning ta’lim-tarbiyaga ta’siri. 4. Musulmon maktablari va unda ta’lim-tarbiya mazmuni. 5. Hadis ilmining paydo bo’lishi. Muhaddislar (Imom Ismoil al- Buxoriy, Imom Iso at-Termiziy)ning hadis ilmi rivojiga qo’shgan hissasi.

2Eng qadimgi davrlardan VII asrgacha ta’lim-tarbiya va pedagogik fikrlar taraqqiyoti Xalqimizning eng qadimgi yozma yodgorliklarida ham milliy qadriyatlarga katta e’tibor berilgan. Bizga qadar saqlanib qolgan «Avesto», So’g’d, O’rxun-enasoy bitiklari kabi yozma yodgorliklaridagi dalillar ana Shu mulohazalarni tasdiqlaydi. Milliy qadriyatlarimizning ko’p qirralarini o’zida mujassamlashtirgan eng muhim yozma yodgorlik «Avesto»dir. Zardushtiylik dinining muqaddas kitobi bo’lmish «Avesto»ning ilk sahifalari bundan uch ming yil ilgari Xorazmda yaratila boshlagan. eramizdan oldingi VII asrga kelib, uni Amudaryo soxilidagi tuya boquvchi qabilalardan etishib chiqqan Zardusht qayta ishlab chiqqan. Zardusht Avestoning qadimgi qismi bo’lgan «Yashtlar»dagi ko’pxudolik aqidalariga zid o’laroq, uning «Gohlar» qismida yakkaxudolik g’oyalarini targ’ib etgan. Qadimgi yunon donishmandi Pliniy ta’biri bilan aytganda «bir million qo’shiqdan iborat» bo’lgan Avestoda din nazariyasi, amaliyoti bilan bir qatorda Movarounnahr va qadimgi eron xalqlarining tarixi, madaniyatiga oid qimmatli dalillar mavjud. Bunday mulohazalar va huquqshunoslikka oid fikrlar, ayniqsa, Avestoning «Vendidot» qismida keng va batafsil bayon etilgan. Avestoning axloqiy ta’limoti uch asosga: ezgu niyat, ezgu fikr va ezgu amalga tayangan. Unda yaxshilik, barkamollik, hurfikrlilik, insonparvarlik kabi xislatlar yagona xudo-Axuramazda timsolida ko’rsatilgan. Insonning qadri yaxshilikning g’alabasi uchun kurashda befarq turmasligida, yashash tarzida, ma’naviy qiyofasida va ijtimoiy faoliyatida o’z ifodasini topgan. Avestoda yurtimiz zaminida yashagan xalqlarning islomgacha bo’lgan davrdagi tabiiy-ilmiy, ayniqsa, axloqiy qadriyatlarining rivojlanishi tarixiga oid g’oyat qiziqarli ma’lumotlar bor. Eng qadimgi yozma manbalarda ta’lim-tarbiya masalalarining yoritilishi. Turkiy xalqlarning yozma ma’rifiy yodgorliklari o’ziga xos xususiyatga ega bo’lib, ular yangi davr kishisini tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bular «O’rxun-Enisey yodgorliklari», «Irq yozuvlari» («Ta’birnoma») kabilardir.

3Eng qadimgi turkiy tilda yaratilgan va turk-rumiy yozuvida bitilgan O’rxun- Enisey bitiklari 6-7 asrlarda yozib qoldirilgan bo’lib, ular ta’lim-tarbiyaga oid qimmatli ma’lumotlar beradi. Toshga o’yib yozilgan O’rxun-Enisey yodgorliiklari dastlab Enisey havzasida, so’ngra, Mug’ulistonning O’rxun daryosi bo’yida topilib, daniyalik olim Vilgel’m Tomson 1893 yilda bu yozuvlarni birinchi bo’lib o’qigan. Undan so’ng yana bir qancha olimlar ushbu yozma yodgorliklarni o’rganish yuzasidan ilmiy-tadqiqotlar olib bordilar. O’zbekistonda Oybek, O.Sharaffuddinov, N.Mallaev, A.Qayumov, N.Raxmonovlar tadqiqot ishlari olib bordilar va uning ta’lim-tarbiyadagi o’rnini yoritib berdilar. Ma’lumki, VI asr o’rtalariga kelib, Oltoy, Ettisuv va Markaziy Osiyo hududlarida Turk hoqonligi tashkil topdi. Bu hoqonlik g’arbda Vizantiya, janubda eron, Hindiston, sharqda Xitoy bilan chegaradosh bo’lgan, Turk hoqonligi Turkyut davlati deb ham atalgan. Hoqonlik 604 yilda Sharqiy va G’arbiy hoqonlikka ajralgan. 8 asr o’rtalariga kelib esa Turk hoqonligi tugallandi. Turk hoqonligi asosan 3 kishi: Bilga hoqon (Mug’ilyon), sarkarda Qultegin va vazir Tunyukuklar qo’lida markazlashgan edi. Bitiktoshlarda Turk hoqonlarining yurishlari, bu yurishlarda ko’rsatgan jasoratlari, ularning bilimli, mard, xalqparvar alp yigitlar ekanligi bayon etiladi. O’z vatani mustaqilligi uchun kurash, xalqni asoratdan olib chiqish, ularning birligini ta’minlash hoqonlar Bumin, Istami, Eltarish, Eltarishning o’g’illari Bilga hoqon va lashkarboshi Kultegin, ma’naviy otalari Tunyukuklarning zimmasiga tushgani hikoya qilinadi. Masalan, Kultegin bitigida u xalqparvar, tadbirkor, xalq kelajagini o’ylaydigan jonkuyar sarkarda, o’z manfaatidan xalq manfaatini yuqori qo’yadigan shaxs sifatida ta’riflanadi. Kultegin Eltarish hoqonning kichik o’gli, u qirq yetti yoshida vafot etadi. Bu bitik toshda barcha voqealar Kulteginning akasi Bilga hoqon tilidan hikoya qilinadi. Uning xaqiqiy ismi Mo’g’ilyon bo’lgan. Bitik muallifi Kulteginning jiyani Yo’llug’ tegindir. Kultegin bitigida Bilga hoqonning og’a-inilariga, qarindosh urug’lariga murojaati, ularning xatolari tufayli turk elida ko’p-ko’p falokatlar yuz bergani

4ifodalanadi. Turkiylarning harbiy yurishlari, ularga qo’shni bo’lgan tobg’achlarning bosqinchiligi tufayli xalq boshiga kulfatlar tushgani, ularning yolg’onchilik, firibgarlik qurboni bo’lganligi ta’kidlangan. Kultegin bitigida Bilga hoqon eng muhim insoniy xislatlar, hayotiy zaruriyatlar haqida pand nasixatlar qiladi. Turk xalqi birlashmagani, bir-biriga ishonmagani uchun, hiyla va firib qurboni bo’lib, tabg’achlar ularni qul va cho’ri etgani, qashshoq, erksiz va mute bo’lganligini kuyunib so’zlaydi. Ikkinchi bitik Bilga hoqon haqida. Bu bitiktosh eltarish Hoqonning katta o’g’li, Kulteginning akasi Bilga hoqon sharafiga o’rnatilgan. Bilga hoqon ellik yoshida o’z yaqinlari tomonidan zaharlab o’ldirilgan. Bu bitik ham Yo’llug’ tegin tomonidan yozilgan. Bilga hoqon bitigida uchlik hokimiyatida tinchlik totuvlik hukmron bo’lgani, uning davlatni adolat bilan boshqargani, turkiy xalqlarni birlashtirgani, o’z yurtini boy-badavlat etib, iqtisodiy jihatdan mustahkamlagani mahorat bilan tasvirlangan. Bu bitikda xalq hoqonidan, vatanidan ayrilmasa, betashvish hayot kechirishi ifodalanadi. O’z navbatida, davlat boshliqlarining hatti-harakatlari, yurgizgan siyosatlari bayon etiladi. So’ngra Bilga hoqon yurishlari haqida hikoya qilinadi. Bilga hoqon turk eli o’rtasida elparvar hoqon deb tanilgan edi. (Bilga so’zining ma’nosi dono deganni anglatadi.) U turk xalqining vatani abadiy bo’lishi uchun kurashadi. Xalqqa qarata shunda y o’git qilar edi: Vatanni saqlab qolmoq faqat hoqonga emas, xalqqa ham bog’liq. Ajdodlarimizning xato va yutuqlari buning dalilidir. Xalq hoqonning yo’l- yo’riqlarini amalga oshirmasa, boshiga ko’p kulfatlar tushadi. Hoqon o’ta ishonuvchan bo’lmasligi, boshqalarining gapini o’ylab, mulohaza qilib amalga oshirishi lozim. Samimiy so’zni yolg’ondan ayira bilishi kerak. Qattiqqo’l hoqon o’z xalqiga yomonlikni ravo ko’rmaydi. Ishonuvchan bo’lsa, yaxshi- yomonni ajrata olmasa, fojeaga yo’l ochiladi, boshboshdoqlik boshlanadi. Bilga hoqon ana shunda y tarqoq Xalqni birlashtirdi, oyoqqa turg’izdi, u uchun farovon hayot yaratdi. Yurtboshining boylikka xirs qo’yishi xalqning nochor hayot kechirishiga olib keladi, deb hisobladi. Tunyukuk bitigi esa, Tunyukuk hayotligida

5yozilgan. Bu bitikda Tunyukuk vatanparvar shaxs sifatida nomayon bo’ladi. Undagi insoniy fazilatlar, ezgulik, insonparvarlik hislatlari uning qo’shni xalqlar o’rtasidagi obro’sini yanada oshirib yubordi. Masalan, uning asirlarni o’z yurtlariga jo’natib yuborishi boshqa dushman qabilalarning ham bosh egib kelishiga, bu esa ezgulik bilan yovuzlik, qon to’kishning oldini olish mumkinligini ko’rsatdi, ammo shu bilan birga hoqonlik qonunlarini, manfaatlarini qattiq himoya qilib, jasorat namunasini ko’rsatdi. Yuqoridagi yozuvlardan tashqari, alplarning jangovarligiga, axloq-odobi va bilimiga bag’ishlagan bitiktoshlar ham ko’plab topilgan. Yuqoridagi fikrlardan ko’rinib turibiki, garchi O’rxun-Enisey yozma yodgorliklari bevosita ta’lim-tarbiya masalalariga bag’ishlanmagan bo’lsa ham ulardan o’sha axloqiy qoida va talablari yuzasidan ma’lum bir ma’lumot olish mumkin. Islom dinining tarqalishi va uning ta’lim-tarbiyaga ta’siri. VII asr boshlarida islom g’oyasiga asoslangan Arab xalifaligi tashkil etib, bu davlat o’z mavqeini mustahkamlash uchun boshqa mamlakatlarni ham zabt etishni boshladi. Butun Arabiston yarim oroli bilan bir qatorda, Eron, Kavkazorti, Suriya, Shimoliy Afrika, Janubiy Ispaniya xalifalik tarkibiga kiritildi. VII asrdan boshlab arablar Movaraunnahrga ham hujum qilish rejasini tuza boshladilar. Arab istilochilari ilk bor Ubaydullox ibn Ziyod boshchiligida yurish boshladi, 676 yilda esa Said ibn Usmon rahbarligida Buxoro, Sug’diyona, Kesh, Nasaf shaharlariga hujum qilindi. Arab istilochilarining ikkinchi bor yurishi 705 yilda Xuroson hokimi Kutayba ibn Muslim tomonidan boshlandi.Dastlab 706 yilda Zarafshon vodiysiga, Poykent, Buxoro, Samarqand, So’g’d, Farg’ona va boshqa shahar larni qo’lga kiritdi. So’ngra esa, Xorazmni zabt etdi. Kutaybaning istilochiligi Fargonada arab qo’zg’olonchilari tomondan o’ldirilgandan keyin to’xtatildi. Arab istilochilari bosib olingan erlarni islom diniga kirita boshladilar. Tarixchi At-Tabariyning «At-Tabariy tarixi» kitobi orqali, Narshaxiyning «Buxoro tarixi»,

6Bartol’dning tarixiy asarlarida keltirilishicha, arab istilochilarining Movaraunnahr xalqini islom diniga kiritish oson kechmaganligi va bir necha yillar cho’zilgani haqida aytib o’tilgan. Chunki, Movaraunnahr xalqi arab istilochilariga qadar ham ma’naviy, ham moddiy taraqqiy etgan davlat bo’lib uning aholisi tezda bo’ysinishni xoxlamadi. Buysunmaganliklarining birdan- bir sababi shunda ediki, erlik xalq bu davrda yillar mobaynida tarkib topgan boy ma’naviy merosi-sana’ti, adabiyoti, yozuvini, asori atiqalarini paymol qilishganliklarida edi. Shuning uchun ham arab istilochilari harbiylar bilan bir qatorda islom dinining targ’ibotchilaridan foydalandilar va asta sekin natijalarga erisha boshladilar. Chunki, bu yerlik xalq islomga qadar har-xil xudolarga, quyoshga, ko’k dinga (shaman), muqaddas narsalarga talpinar edilar, ma’lum g’oyaviy e’tiqod tarkib topmagan edi. Shuning uchun ham islom dinining yoyilishi va u bilan bir qatorda shariat qonun-qoidalari, aqidalariga rioya etish, yagona Olloxga sig’inish va Olloxning Rasuli Muhammad Alayhissalom ko’rsatmalariga amal qilish xalqning ongiga ta’sir qilib, ularning bu dinni qabul etishiga yordam berdi va islomiy qadriyatlarning tarkib topishiga yo’l ochdi. Arablar islom dinini yoyishda turli usullardan foydalandilar. Kim islom dinini qabul qilsa, soliqlardan ozod etildi. Tarixchi Narshaxiyning hikoya qilishicha, har juma kuni aholi juma namozini o’qish uchun jome’ masjidiga chaqirilib, kelib namoz o’qiganlarga ikki dirhamdan mukofot berilar edilar. Narshaxiy arab istilochilarining aholini islomlashtirishda oid hatti-harakatlarni quyidagicha bayon etadi: «Buxoro aholisi har safar (islom lashkari kelganda) musulmon bo’lar, arablar qaytib ketganida esa, ular yana dindan qaytar edilar. Kutayba ibn Muslim ularni uch marta musulmon qilgan, ular esa, dindan qaytib, yana kofir bo’lgan edilar. Qutayba jang qilib, to’rtinchi marta kelganida, Buxoro shahrini oldi, ko’p qiyinchiliklardan keyin Islom dinini yuzaga chiqardi va har turli yo’llar bilan ularga qiyinchiliklar tug’dirib, dillariga musulmonlikni o’rnalashtirdi. Ular esa, musulmonlikni yuzakigina qabul qilib, haqiqatda butparastlik qilar edilar. Kutayba arablar buxoroliklar bilan birga turib, ularning hatti-harakatlaridan xabardor bo’lib tursalar, ular zaruratdan musulmon bo’ladilar degan maqsadda Buxoro

7aholisiga o’z uylarining yarmini arablarga berishga undab buyruq chiqarishni ma’qul topdi va musulmonlikni o’rnatdi, shariat hukmlarini bajarishga majbur etdi. Kutayba masjidlar bino qildi, butparastlik, otashparastlik asarlarini yo’qotdi. U ko’p jiddu- jaxd qilib, kimda shariat hukmlarini bajarishda kamchilik sodir bo’lsa, uni jazolar edi. U masjidi jome’ bino qildi va odamlarga juma nomozini o’qishga buyruq berdi». Shuningdek arab istilochilari xalqning boy madaniy merosini yo’q qilishga kirishdilar. Chunki, mahalliy aholi boy ma’naviy merosi yillar davomida tarkib topib, mahalliy urf-odatlar va diniy an’analar yangi dinni qabul qilishga yo’l bermas edi. Bu haqda o’zbek xalqining buyuk olimi Abu Rayxon Beruniy shunday yozgan edi: «Qutayba esa, Xorazm hatini yaxshi biladigan, ularning xabar rivoyatlarini o’rgangan va bilimini boshqalarga o’rgatadigan qisxilarni halok etib, butkul yo’q qilib yuborgan edi. Shuning uchun u Islom davridan keyin haqiqatni bilib bo’lmaydigan darajada yashirin qoldi. Keyin, Qutayba ibn Muslim al-Voxishiy xorazmliklarning kotiblarini xaloq qilib, bilimdonlarini o’ldirib, kitob va daftarlarini kuydirgani sababli, ular savodsiz qolib, o’z extiyojlarida yodlash quvvatiga tayanadigan bo’ldilar Musulmon maktablari va unda ta’lim-tarbiya mazmuni. Islom dini ana shunday g’oyaviy-siyosiy kurash jarayonida shakllandi va rivojlandi. Xalifalar istilochilik siyosatini o’tkazar ekanlar, barcha xalqlar ustidan madaniy ustunlikni o’rnatishga harakat qildilar. Chunki, arab xalqi IX asr boshlarida o’ziga xos madaniyat, adabiy til yaratgan bo’lib, unda notiqlik va she’riyat yuqori qadrlangan. Ayniqsa, Qur’onning o’zi ajoyib adabiy fazilatga ega bo’lib, u o’rta asr arab adabiyotining eng nodir yodgorliklari orasidan o’rin olgan. IX asrda tarkib topgan «Ming bir kecha» ertaklari esa, jahon madaniyatining durdonalaridan sanaladi. Arab tili ham o’z navbatida yangi madaniyat tili bo’lib maydonga chiqdi. Arablar yunon fanining yutuqlarini hisobga olgan holda, ularning faylasuf, olim yozuvchilarining asarlarini tarjima qildilar. Astronomiya, tibbiyot va kimyoga oid barcha yirik adabiyotlar arab tiliga tarjima

8qilindi. Hatto arab olimlari sun’iy oltin tayyorlash vositasida «falsafa toshini» izlaganlar. (oltin izlovchilarni «alkimyogarlar» deb atanganlar) Yunonlardan fanni tasnif etish (klassifikatsiya) olinib, fanlar ikki kismga: nazariy va amaliy qismga ajratildi. Birinchi qismda uch bo’lim-tabiat to’g’risidagi fan, ilohiyat to’g’risidagi fan va matematika fanlari bo’lib, ularga aifmetika, geometriya, astronomiya va musiqa kiritilgan.Ikkinchi qism esa, etika, iqtisod va siyosatga bo’lingan. Hind fani arab madaniyatiga, asosan arifmetika, algebra, tibbiyotga ta’sir etgan. Yevropaliklar ham sonlarning Hind nazariyasi bilan arablar orqali tanishganlar, aljabr- algebra degan arabcha nomlar qabul qilganlar. Arablar ulkan davlat barpo etib, geografiyaga katta ta’sir ko’rsatganlar. Ko’p hududlarga arabcha nomlar beriladi, xususan «Movaraunnaxr» ham arabcha bo’lib daryo orti deganni bildiradi. Movaraunnahrda boshqa istilo etilgan mamlakatlar qatorida, islom dini bilan birga, mazkur dinning muqaddas kitobi «Qur’on»ning tili, ya’ni arab tilini o’rganish joriy qilindi. Bu kitobni boshqa tillariga tarjima qilish taqiqlandi. Musulmon maktablarida arab tili muhim fan sifatida o’gitilardi, bilim shu tilda o’rganilar edi. Arabistondagi kabi barcha masjidlar huzurida maktablar ochiladi va o’g’il bolalarga shu maktablarda Qur’on o’qishni o’rgatishga farmon beriladi. Bolalarni shu masjidning imomi o’qitar edi. Hadis ilmining paydo bo’lishi. Muhaddislar (Imom Ismoil al-Buxoriy, Imom Iso at-Termiziy)ning hadis ilmi rivojiga qo’shgan hissasi. Imom al-Buxoriy. Buxoriyning to‘liq ismi Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil ibn Ibrohim ibn al-Mug‘ira ibn Bardazbah al- Juafiy al-Buxoriydir.U Buxoroda katta olim oilasida 810 yil 20 iyulda tug‘ilgan. U yoshligidanoq o‘zining o‘tkir zehni va kuchli iqtidorini namoyon qiladi. Muhammad Buxoriy go‘dakligidayoq otasi dunyodan o‘tadi va onasining qo‘lida qoladi. 16 yoshida onasi va akasi Ahmad bilan birga hajga borib, 4 yil Makkada yashagan. Yo‘l-yo‘lakay Balx, Basra, Kufa, Bag‘dod, Xums, Damashq, Misr, Makka va Madina singari ko‘plab shaharlardagi hadisshunos olimlardan saboq oladi. Bu paytda u mashhur muhaddislar

9Abdulloh ibn Muborak va boshqalarning hadis to‘plamlarini to‘lig‘icha yod olib ulgurgan edi.Buxoriy 18 yoshga kirganda bir qator yirik ilmiy asarlar muallifi edi. Uning ustozlaridan Shayx Doxiliy shogirdining quvvai hofizasiga, bahslashish mahoratiga, dalillarni keltirishdagi izchil mantig‘iga ko‘p marta qoyil qolgan, tan bergan va uni olqishlagan edi. Buxoriy islom mamlakatlarini kezib, jami 600 ming hadis yozib olgan. Al-Buxoriy umrining so‘nggn kunlarini Samarqand yaqinidagi Har tang qishlog‘ida o‘tkazadi va hijriy 256 (milodiy 871) yilda vafot etadi. Manbalarda keltirilishicha, imom al-Buxoriy o‘z ijodiy faoliyati davrida yigirmadan ortiq asarlar yaratgan. Allomaning mana shu asarlari xususida qisqacha to‘xtalamiz: 1. Imom al-Buxoriyning shoh asari "Al-Jomi’ as-Sahih" (ishonchli to‘plam") haqida keyinroq batafsil fikr yuritamiz. 2. Al-Adab al-mufrad ("Adab durdonalari"). Imom al- Buxoriyning odob-axloq xususidagi eng sahih hadislarni o‘zida mujassam etgan ushbu asari katta tarbiyaviy ahamiyatga molik benazir to‘plamdir. Uning arabcha nashri ikki marta bosilib, 1990 yilda esa, olim Sh.Boboxonov tomonidan asarning o‘zbekcha tarjimasi ham nashr etilgan. Imom al-Buxoriyning bu asarida 1322 hadis va xabarlar 644 bobda ja‘mlangan bo‘lib, u Hindiston, Turkiya va Misrda bir necha marta chop etilgan. Asarning bir qancha qo‘lyozma nusxalari ham saqlangan. Hindistonlik olim as- Sayiyd Fazlulloh al-Jiloniy bu asarning tanqidiy nashrini sharhi bilan birgalikda "Fazlullohisamad fi tavziyxil-Adab al-Mufrad" nomi bilan chop etgan. 3. Kitob al-kuna ("Kunyalar haqida kitob"). Azaldan muhaddislar o‘rtasida roviylarni qator hollarda asl ismlari bilan emas kunyalari bilan atash odat bo‘lgan. Bu hol o‘z navbatida roviylarni bir-biri bilan almashtirib yuborilishiga, oxir-oqibatda xatoga olib kelgan. Shu boisdan roviylarning kunyalariga bag‘ishlangan imom al- Buxoriyning ushbu asari bu sohada katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Bu asar Hindistonda 1940 yilda chop etilgan. 4. Kitob al-Favoid (Foydali ashyolar haqida kitob). Imom al- Buxoriyning ushbu ta‘lifi imom at-Termiziyning "Al-Jomi’" nomli asarining "Kitob al-manoqib" qismida zikr etilgan.Olim Muhammad

10Jamoluddin al-Qosimiy ad-Dimashqiy "Hayot al-Buxoriy" nomli tasnifida imom al-Buxoriyning ushbu asarini "Kitob al-Faroid" deb xato keltirgan. Asar illatli hadislarga bag‘ishlangan bo‘lsa kerak. Uning qo‘lyozmalari haqida aniq ma‘lumotga ega emasmiz. 5. Juz‘ raf‘ al-yaddayn ("Ikki qo‘lni ko‘tarish haqida"). Ushbu asarda ikki qo‘lni ko‘tarishga oid hadislar ja‘mlangan bo‘lib qo‘lni ko‘tarmaslikka oid rivoyatlar bilan bahs yuritiladi. Asardagi hadislarni imom al-Buxoriydan Buxoro shahrida ta‘lim olgan, uning oxirgi shogirdlaridan biri hisoblangan Mahmud ibn Ishoq al- Xaza‘yi rivoyat qiladi. 6. At-Tarix al-Kabir ("Katta tarix")-Ushbu "at-Ta’rix" asarini imom al-Buxoriy o‘n sakkiz yoshida Madinai-munavvaradagi al- Masjid an-Nabaviy ("Payg‘ambar masjidi")da yaratgan. Ushbu asar yozib tugatilgach imom Ishoq ibn Rohvayh katta xursandchilik bilan amir Abdulloh ibn Tohir al-Xurosoniyga uni taqdim qilaturib: "Senga har qanday kishini sehrlab qo‘yadigan bir asarni ko‘rsataymi?",-deb xitob qilgan. Imom al-Buxoriyning ushbu asari Turkiyada to‘qqiz jildda nashr qilingan.Asar qo‘lyozmasining ba‘zi qismlari Haydarobod kutubxonasida saqlanadi, u "kof" harfidan boshlanib, kitobning oxirigacha yetadi. Agar, 1361-1362 hijriy (1941-1942 melodiy) yillarda sakkiz qism to‘rt jildda chop etilgan. "At-Tarix al- kabir" kitobi sahobalar, tobe‘iynlarning izdoshlari (atbo‘)dan rivoyat qilgan hadislarni to‘la-to‘kis o‘zida qamrab olgan bo‘lib, ularning ismlari alifbo tartibda joylashtirilgan. Agarki, mushtarak ismlar uchrab qolsa alifbo harflarining tartibi ular otalarining ismlariga qarab tartib berilgan. 7. At-Ta’rix al-avsat ("O‘rta ta’rix") - Bu kitobni imom al- Buxoriydan Abdulloh ibn Abdusallom al-Haffof va Zanjaviyh ibn Ahmad al-Lubod rivoyat qilganlar. Ushbu asarning bir qo‘lyozma nusxasi Hindistonning Haydarobod shahrida saqlanishi zikr qilinadi. 8. At-Tarix as-sag‘ir ("Kichik tarix"). Imom al-Buxoriyning bu asari ham hadis tarixiga oid qimmatli asardir. Imom al-Buxoriy bu asarida mashhur sahobalar, tobe‘iynlar va tobe‘iynlarning izdoshlarini zikr qilgan bo‘lib, ularning vafot etgan yillari, naslu nasablarini, ularning o‘zaro muloqotlarini bayon qiladi, ko‘p hollarda

11noqis (jarh) va isloh qilinganlarini ham qayd etadi. Muallif o‘z asariga yilma-yil tartib berib, agar bir sanani tugatsa, u sanada vafot etgan mashhur shaxslarni, sodir bo‘lgan boshqa muhim ishlarni zikr etib, undan so‘ng keyingi sanani boshlaydi. Bu asar Hindistonda va Qohirada nashr etilgan. 9. Imom al-Buxoriyning hadislarga oid "al-Jomi’ al-kabir" ("Katta to‘plam") asari xususida ba‘zi manbalarda zikr qilinsada, bu asar haqida batafsil ma‘lumotga ega emasmiz asarning ayrim qo‘lyozma nusxasi saqlanganligi haqida ba‘zi taxminlar bor. "Kashf az-zunun" asarida ham shu tarzdagi ma‘lumot bilan chegaralanilgan. 10. Xalq af‘ol al-ibod ("Alloh bandalari ishlarining yaratilishi"). Sahobalar va tobe‘iynlar Qur‘oni karim oyatlari va hadisi shariflarga tayanib sohta guruhlarga raddi javob qilishi hadisshunoslik tarixida mavjud edi. Ushbu kitobning maqsadi ham shu yo‘nalishda.Imom al- Buxoriydan bu asarni Yusuf ibn Rayhon ibn Abdussamad al-Firabriy rivoyat qilgan. Imom al-Buxoriyning bu asari 1958 yilda Makkai Mukarramada va 1886 yilda Hindistonda nashr etilgan. 11. "Kitob az-zuafo as-sag‘ir" ("Zaif roviylar haqida kichik kitob). Bu asar "Kitob az-zuafo" nomi bilan ham zikr qilinadi.Muallif bu asarida zaif roviylarning ismlarini alifbo harflari tartibida keltirgan.Aksar hollarda zaiflikning sabablari roviyning ustozlari zikri bilan birga bayon qilinadi. O‘ta diqqat e‘tibor bilan bu kitobda roviylarning nuqsonlari va qusurlari ko‘rsatilib, ular rivoyatning zaiflik negizlarini aniqlashga imom al-Buxoriy katta extiyotkorlik va zo‘r mas‘uliyat bilan ish tutgan. Allomaning bu asari 1885 yilda Hindistonda chop etilgan. 12. Imom al-Buxoriy "al-Musnad al-kabir" ("Katta musnad") nomli asar yozgan bo‘lsa-da, uni bizgacha yetib kelgani haqida aniq ma‘lumot yo‘q. Lekin uning bir qo‘lyozma nusxasi ikkinchi jahon urushidan oldin Olmoniyada saqlanganligi haqida taxmin qilinadi. 13. Imom al-Buxoriyning "At-Tafsir al-kabir" ("Katta tafsir") nomli asari haqida allomaning shogirdlaridan biri al-Firabriy zikr qilgan. Nemis sharqshunosi Karl Brokelmanning yozishicha, bu asarning bir qo‘lyozma nusxasi Jazoirda, yana bir nusxasi Parijda saqlanar ekan. 14. "Kitob al-Hiba" ("Xayr-ehson haqida kitob"). Imom al- Buxoriyning bu kitobi

12haqida allomaning shaxsiy kotibi Muhammad ibn Abu Hotam al-Varroq: "Imom al- Buxoriy xayr ehson haqida bir kitob ta‘rif etdilar, unga besh yuzga yaqin hadis kirgan",-deb yozgan. Lekin, afsuski bu asarning biron-bir qo‘lyozma nusxasi bizgacha yetib kelganligi ma‘lum emas. 15. Imom al-Buxoriyning boshqa bir asari "Asomiy as-sahoba" ("Sahobalarning ismlari") deb ataladi. Imom al-Buxoriydan avval biron muallif ushbu ("Asomiy as- sahoba") mavzusida kitob yozgani ma‘lum emas. Imom al-Buxoriydan keyin esa Ibn Munda, Ibn Abdulbir, Ibn al-Asir, al-Hofiz ibn Hajar al-Asqaloniy va ulardan boshqa qator mualliflar sahobalarning ismlari, ularning siyratlari va ular solnomalari haqida asarlar yaratgan. Kezi kelganda aytish kerakki, bu juda muhim mavzu bo‘lib, uning ilmiy ahamiyati kattadir. Ushbu asarning bir qo‘lyozma nusxasi Ikkinchi jahon urushidan oldin Olmoniyada saqlanganligi haqida ma‘lumotlar bor. 16. "Kitob ul-vuhdon" ("Yagonalar haqida kitob"). Alloma ushbu "Kitob al- vuhdon" asarida faqat bir hadis rivoyat qilgan sahobalarni zikr qiladi. Imom al- Buxoriy bu sohada ham birinchilardan bo‘lib asar yaratgan. Undan keyin imom an- Nasoiy ham (ayni shu tarzda) "Kitob al-vuhdon" nomli asar yaratgan, shuningdek al- Buxoriyga taqlid qilib imom Muslim ham "Kitob al-vuhdon" nomli asar yozgan. Imom al- Buxoriyning bu asari ham bizgacha yetib kelganligi hozircha ma‘lum emas. 17. Imom al-Buxoriyning "Kitob al-Mabsut" ("Mufassal kitob") nomli asari haqida olim al-Xaliliy "al-Irshod" nomli asarida zikr qilgan. Asarni Imom al- Buxoriydan Muhiyb ibn Salim rivoyat qilgan bo‘lib, uning mavzui haqida aniq yozilmagan. Lekin, faraz qilish mumkinki, imom al-Buxoriy ushbu asarida hadislarni chuqur tadqiq etish natijasida fiqhiy masalalarni batafsil bayon qilgan bo‘lsa kerak. Asarning qo‘lyozma nusxasi Ikkinchi jahon urushidan avval Olmoniyada bo‘lganligi zikr qilinadi. 18. Kitob al-Ilal ("Illatli hadislar haqida kitob"). Illatli hadislarni bilish g‘oyatda nozik va muhim bo‘lib, ushbu ilmni idrok etish uchun muallif keng ko‘lamda ma‘lumotga ega bo‘lishi va g‘oyatda iqtidorli bo‘lishi talab qilingan. Ehtimol, Imom al-Buxoriyning "Kitob al-ilal" nomli asari ushbu mavzuga bag‘ishlangan dastlabki asarlardan biri bo‘lishi mumkin.

1319. Birr al-volidayn ("Ota onaga mehr-muhabbat"). Manbalarda ta‘kidlanishicha, bu asarni imom al-Buxoriydan Muhammad ibn Dallaviyx rivoyat qilgan. Asarning nomidan ham uning mazmun- mohiyati ma‘lum bo‘lgan bilan allomaning ushbu asari bizgacha yetib kelmagan hisoblanadi. 20. Kitob al-ashribati (Ichimliklar (sharbatlar) haqida kitob). Ushbu asar haqidagi qisman ma‘lumotlar ad-Doruqutniyning "al- Mu‘talaf va al- Muhtalaf" nomli kitobida keltirilgan. Asar bizgacha yetib kelmagan bo‘lsa kerak. 21. Qazoyo as-sahoba vat-tob‘yeiyn ("Sahobalar va tobe‘iynlar hukumlari") nomli asarini Imom al-Buxoriy 827/212 hijriy sanada "at- Ta’rix al-kabir" ("Katta ta’rix") asaridan ham oldin tasnif qilgan. Sahobalar va tabe‘iynlar haqidagi qimmatli ma‘lumotlarni, ular to‘g‘risidagi amaliy munosabatlarni o‘zida mujassam qilgan ushbu asar, ming afsuski, bizgacha yetib kelmagan. 22. Kitob ar-Riqoq (Nafosat haqida kitob). Imom al-Buxoriyning ushbu asari haqida juda oz ma‘lumotga egamiz.Olim Hoji Xalifa bu asar haqida qisqagina "Al- Buxoriyning "Kitob ar-Riqoq" asari hadis kitoblaridan biri"-degan iboradan boshqa hech qanaqa ma‘lumot keltirmagan.Aftidan, allomaning ushbu asari bizgacha yetib kelmagan. 23. "Al-Jomi‘ as-sag‘ir fil-hadis" ("Hadis haqida kichik to‘plam). Imom al- Buxoriyning ushbu asari haqida Hoji Xalifa: "Bu asarni imom al-Buxoriydan Abdulloh ibn Muhammad al-Ashqar rivoyat qilgan",-deb yozgan. Shayx Al- Muborakfuriyning yozishicha,al-Hofiz ibn Hajar:"bu imom al-Buxoriyning mavjud asarlaridandir, -deb ta‘kidlagan. Ikkinchi jahon urushidan oldin bu asarning bir qo‘lyozmasi Olmoniyada bo‘lganligi taxmin qilinadi. 24. "Al-Qiroatu xalf al-imom ("Imom orqasida turib o‘qish"). Imom al- Buxoriyning qalamiga mansub bu mashhur risolada hadislar va boshqa manbalarga tayanilgan holda imomning orqasida turib qiroat qilish mumkinligi isbot qilingan. Ushbu asarida imom al- Buxoriy o‘zi qo‘llagan nafis uslub orqali o‘zi bilan munozara qilganlarga o‘rinli javob qilganligi ham tahsinga sazovor. Imom al- Buxoriyning bu asari bir necha yil ilgari Qohirada, undan keyin Hindistonda chop etilgan.

14AT-Termiziy. Uning to‘liq ismi Muhammad ibn Iso ibn Savra ibn Muso ibn az-Zahhoq Abu Iso as-Sullamiy az-Zariyr al-Bug‘iy at- Termiziy bo‘lib, hijriy 209 (melodiy 824) yili Termiz yaqinidagi Bug‘ (hozirgi Surxondaryo viloyatining Sherobod tumani hududida joylashgan) qishlog‘ida o‘rta hol bir oilada tavallud topgan. Markaziy Osiyolik mashhur tarixchi Abu Saad Abdulkarim as-Sam'oniy (1113- 1167) at-Termiziy Bug‘ qishlog‘ida vafot etganligi uchun al-Bug‘iy taxallusi bilan ham atalganini, olimning ko‘p yig‘laganidan umrining oxirlarida ko‘zi ojiz bo‘lib qolganligidan az-Zariyr (ko‘zi ojiz) taxallusini olganligini ham qayd qiladi. Lekin, el orasida at-Termiziy nomi bilan mashhur bo‘lishiga sabab uning butun hayoti va faoliyati (yoshligidan boshlab) Termiz shahri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lganligidan, shuningdek, olim tug‘ilgan Bug‘ qishlog‘i Termiz shahriga yaqin bo‘lib, ma'muriy- idoraviy jihatdan unga mansub qishloqlardan ekanligidan deb izohlash mumkin. At-Termiziyning oilasi va ota-onasi haqida manbalarda aniq ma'lumotlar keltirilmagan. Tarixchilar uning «Bobomaslimarvlik edi, u kishi Lays ibn Sayyor zamonida yashagan, so‘ng u yerdan Termizga ko‘chib kelgan», - degan fikrini keltirish bilan chegaralanadilar. Shuningdek, at-Termiziyning ko‘zi ojizligi xususida ham yozma manbalarda turli-tuman ma'lumotlar keltirilgan. Ba'zi mualliflar uni tug‘ma ko‘zi ojiz bo‘lgan desa, ko‘pchilik mualliflar olimning keyinchalik, umrining oxirlarida ko‘zi ojiz bo‘lib qolganligini yozadilar. At-Termiziy yoshligidan o‘ta tirishqoq, idrokli va zakovatli bo‘lganligi bois o‘z tengdoshlari ichida ajralib turgan. Ilmga o‘ta qiziqishi tufayli o‘sha davrning ko‘pgina ilmlarini, ayniqsa, hadis ilmini chuqur egallagan. Termiz, Samarqand, Marv va Markaziy Osiyoning boshqa yirik shaharlarida istiqomat qilgan mashhur ulamo va muhaddislar asarlarini qunt bilan o‘rgangan, qo‘shni Balx va Hayraton shaharlaridagi ilm ahllari bilan ilmiy aloqalar o‘rnatilishiga munosib hissa qo‘shgan olimlardan biridir. Yoshligidan ilm-fanga tashna at-Termiziy 850 yildan, ya'ni yigirma olti yoshidan boshlab uzoq yurtlarga, qator xorijiy mamlakatlar va shaharlarga safar qiladi. Jumladan, u Hijozda-Makka va Madina, Iroq, Xurosonning qator shaharlarida

15ko‘plab muhaddis, ulamolar bilan muloqotda bo‘lib, ulardan ta'lim oladi, qizg‘in ilmiy munozara va bahslarda ishtirok etadi. Tarixchi Shamsuddin az-Zahabiyning ta'kidlashicha, at- Termiziy Misr va Shomni shaxsan ziyorat qilmagan, Shu boisdan ham bu mamlakatlar ulamolaridan bilvosita hadislar rivoyat qilgan. Uzoq yillar davom etgan safarlari chog‘ida at-Termiziy nafaqat hadis ilmidan, balki ilm al-qiroat, al-bayon, fiqh, tarix kabi fanning boshqa sohalari hamda ko‘plab ustozlardan saboq oladi. Shu bilan bir qatorda at-Termiziy payg‘ambar alayhissalom hadislarini to‘plashga alohida e'tibor bilan qaraydi. Bu borada u har qanday qiyinchiliklarga bardosh beradi. U o‘zi o‘qigan yoki biror roviydan eshitgan hadisini alohida qog‘ozlarga qayd etib borar, ularning asli va isnodini izchillik bilan aniqlab to‘g‘riligiga to‘liq ishonch hosil qilsagina maxsus qog‘ozlarga qayd etardi. Hadislarning to‘g‘riligiga shubha bo‘lganda ularni alohida ajratib yozardi. Shu tariqa hadislar sahiyh (to‘g‘ri, ishonchli), hasan (yaxshi, ma'qul), zaiyf (bo‘sh, ishonchsiz), g‘ariyb (g‘alati) kabi xillarga ajratilgan. Hadis ilmini egallashda va takomillashtirishda imom at-Termiziy o‘z davrining mashhur muhaddislaridan tahsil oldi. Uning ustozlaridan Imom al-Buxoriy, Imom Muslim ibn al-Hajjoj, Abu Dovud, Qutayba ibn Sa'id, Ishoq ibn Muso, Mahmud ibn G'iylon, Said ibn Abdurrahmon, Muhammad ibn Bashshor, Ali ibn Hajar al- Marvaziy, Ahmad ibn Muniy', Muhammad ibn al-Musanno, Sufyon ibnVaqiy' va qator taniqli muhaddislarni ko‘rsatish mumkin. Imom at-Termiziy o‘z davrining yetuk muhaddisi sifatida ko‘pgina shogirdlarga ustozlik ham qilgan. Uning shogirdlaridan Maqhul ibn al-Fazl, Muhammad ibn Mahmud Anbar, Abu ibn Muhammad an-Nasafyun, Hammod ibn Shokir, Xaysam ibn Kulayb ash-Sxoshiy, Ahmad ibn Yusuf an-Nasafiy, Abul-Abbos Muhammad ibn Mahbub al-Mahbubiy kabi yetuk olimlarni ko‘rsatish mumkin [6]. Yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, at-Termiziyning ustoz va shogirdlari orasida turli mamlakat va elat vakillari borligi sezilib turibdi. Shu nuqtai-nazardan qaralganda, uzoq o‘tmishda ham ilm-fanning taraqqiyoti va ma'rifat urug‘larini tarqatish borasida turli o‘lkalarning vakillari yakdil bo‘lib faoliyat ko‘rsatib samarali hamkorlik qilganliklari,

16umumbashariy qadriyatlar ravnaqi yo‘lida haqiqiy baynalmilallik ruhi mavjud bo‘lganligi hozirgi davrimiz uchun ham ibratli bir holdir. At-Termiziy zehnining o‘tkirligi hamda quvvai-hofizasi kuchliligi xususida tarixiy manbalarda ko‘plab misollar, rivoyatlar keltiriladi. Jumladan, arab tarixchisi Shamsuddin az-Zahabiyning (1274-1347) «Tazkiratul-huffoz» («Hofizlar haqida tazkira») nomli asarida quyidagi hikoya keltiriladi: Abu Iso Muhammad at-Termiziy Makkaga hajga borayotganida yo‘lda mashhur muhaddislar bilan muloqotda bo‘ladi va ularning biridan hadislardan saboq berishini iltimos qiladi. U olim: «Bo‘lmasa qog‘oz-qalam ol», degan. Aksiga olib Shu payt at-Termiziy qalam topa olmagan va olim ro‘parasida o‘tirib eshitgan hadislarini yozib olayotgandek qog‘oz ustida qo‘lini harakat qildiravergan. Olim esa turli- tuman hadislardan yetmishga yaqinini hikoya qilgan. Shu orada olim qog‘ozga qarab unda hech qanday yozuv yo‘qligini ko‘rgan va at-Termiziyning bu ishidan jahli chiqqan. At-Termiziy Shunda bamaylixotir «Siz aytgan hadislaringizni yoddan aytib beraymi?», - deganu hozirgina olimdan eshitgan hadislarning hammasini birin-ketin takror aytib bergan. At- Termiziyning xotirasi kuchliligidan o‘sha olim hayratga tushib qoyil qolganligini bildirgan. Bu xususda yana bir hikoya at-Termiziyning so‘ziga asoslanib keltiriladi: Makkaga ketayotganimda bir shayx to‘plagan hadislardan ikki qismini yozib olgan edim. Tasodifan o‘sha shayx bilan uchrashib qoldim. Yozib olingan hadislar mazmunan ularga o‘xshash-u, biroq boshqa hadislar ekan. Salom-alikdan so‘ng hadislarni aynan uning o‘z og‘zidan eshitishni iltimos qildim. U rozi bo‘lib, hadislarni hikoya qila boshladi. Keyin menga qarab qo‘limdagi oq qog‘ozni toza, ya'ni hechnarsa yozilmagan holda ko‘rgach: «Bu qilig‘ing uchun mendan uyalmaysanmi?», - dedi. Men ma'zurona holda bor haqiqatni aytib: «Siz hikoyat qilgan hadislarning hammasini yoddan bilaman», dedim va uni birin-ketin so‘zma-so‘z aytib berdim. Shayx esa so‘zlarimga ishonqiramasdan «Nima, mening huzurimga kelishdan oldin ularni maxsus yodlagan edingmi?», - dedi. «Yo‘q», deb javob qilib: «Agar so‘zlarimga ishonmasangiz, boshqa hadislardan ayting», dedim. Shunda u o‘zining g‘aroyib hadislaridan qirqtasini hikoya qildi. Men unga ularni ham boshdan oxir birma-bir aytib berdim. Shunda u: «Senga o‘xshaganini hech qachon

17ko‘rmagan edim», - dedi. At-Termiziy ko‘plab xorijiy mamlakatlarga qilgan safar chog‘ida hadislarni to‘plab, kitoblar ta'lif qilishga ham kirishgan. Safardan qaytgach, olimu fuzalolar bilan ilmiy munozaralarda qatnashadi, ko‘plab shogirdlarga ustozlik qiladi. Ayniqsa, mashhur muhaddis alloma al-Buxoriy bilan ko‘plab ilmiy bahslar yuritib undan istifoda qiladiki, bu haqda at-Termiziy o‘zining «Al-Ilal» kitobida ham yozadi. At-Termiziyning ko‘pchilik tasniflari, jumladan, uning mashhur asari «Al- Jomi'» ham o‘z vataniga qaytganidan keyin yaratilgan. Imom at-Termiziy 892 yilda Termiz yaqinidagi Bug‘ qishlog‘ida vafot etgan va shu joyda dafn qilingan. Foydalanilgan adabiyotlar 1. O`zbekiston Respublikasining Qonuni Ta`lim to`g’risida. T., 1997. 2. O`zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. T.,1997. 3. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni. T. “O‘zbekiston”, 1997. 29 avgust. -7 bet. 4. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. T. 1997. 29 avgust. 9-10 bet. 5. Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi. O‘zbekistan Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni. 6. Barkamol avlod-O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. T., “Sharq”, 1997. 7. Barkamol avlod orzusi. T., O`zbekiston milliy ensiklopediyasi. 2000. 8. “Avesto” va uning insoniyat taraqqiyotidagi o`rni. T., “Fan”, 2001. 9. Amir Temur o`gitlari. T., “Navro`z”, 1992. 10. Abdullaev Yu. Jahon oliy maktabi: qiyosiy tahlil. T., G’. G’ulom nomidagi “Adabiyot va san`at” nashriyoti, 2001. 11. Abdullaeva Sh. va boshq. Pedagogika. T., «Fan», 2004. 12. Abdurasulov M. O`zbek ma`rifatparvar shoirlari ilm-ma`rifat haqida. T.: «O`qituvchi», 1972. Abu Ali ibn Sino. Hikmatlar. T.: «O`zbekiston», 1980

O'xshashlar

XVII asrdan xix asrning yarmigacha tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar rivoji. IX asrning oxiri XX asr boshlarida turkistonda ta’lim tizimi

Mustaqil O'zbekistonda ijtimoiy hayot, ta'lim-tarbiya va pedagogik fikrlar

Sharq uyg’onish davrida pedagogik fikrlarning rivojlanishi. XIV asrning 2-yarmi va xvi asrda movaraunnahrda tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar rivoji

Pedagogika tarixi fanining predmeti va vazifalari

Markaziy Osiyo va qadimgi Sharq mamlakatlarida maktab va pedagogik fikr rivoji