Sharq uyg’onish davrida pedagogik fikrlarning rivojlanishi. XIV asrning 2-yarmi va xvi asrda movaraunnahrda tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar rivoji - Pedagogika - Referatlar

Sharq uyg’onish davrida pedagogik fikrlarning rivojlanishi. XIV asrning 2-yarmi va xvi asrda movaraunnahrda tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar rivoji

Yuklangan vaqt:

07.12.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

96.59765625 KB

Ko'chirib olish

Sharq uyg’onish davrida pedagogik fikrlarning rivojlanishi. XIV asrning 2-yarmi va xvi asrda movaraunnahrda tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar rivoji Reja:  Abu Abdulloh Xorazmiyning didaktik qarashlari  Abu Nasr Farobiyning asarlaridagi pedagogik qarashlari  Abu Rayxon Beruniyning ilmiy-pedagogik qarashlari  Abu Ali Ibn Sino tarbiya va ta’lim haqida  Mahmud Qoshg’ariyning “Devonu lug’otit turk” asarida ta’lim- tarbiya masalalari  Yusuf Xoj Hojibning “Qutadg’u bilig” asari-pandnoma asar sifatida  Ahmad Yugnakiyning “Hibat ul-haqoyiq” asarida didaktik qarashlar  Kaykovusning “Qobusnoma” asarining tarbiyaviy ahamiyati  Movaraunnahrda Amir Temur tomonidan markazlashgan davlat barpo etilishi va uning fan, madaniyat va ma’rifat rivojiga qo’shgan hissasi  Mirzo Ulug’bekning pedagogikg’oyalari va ma’rifatparvarlik xizmatlari  Zahiriddin Muhammad Boburning pedagogik fikrlari.  Alisher Navoiyning asarlarida tarbiya va insonparvarlik masalalari. Uning maktab va madrasalar rivojiga qo’shgan hissasi  Abdurahmon Jomiyning pedagogik qarashlari  Jaloliddin Davoniyning axloqiy qarashlari. “Axloqiy Jaloliy” asarining pedagogik fikrlar rivojidagi o’rni.

1. Abu Abdulloh Xorazmiyning didaktik qarashlari. Tayanch iboralar: qomusiy olim, ijodiy faoliyati, buyuk faylasuf, insonparvarlik g’oylari, Komil insonni yaratish, Abu Rayhon Beruniy, Muhammad Ibn Muso Al-Xorazmiy jahon madaniyati taraqqiyotiga g’oyat katta hissa qo’shgan, fanning bir necha tarmoqlariga asos solgan buyuk qomusiy olimdir. Al-Xorazmiy Algebra fanining asoschisi. Uning “Al-kitob al muxtasar fi hisob al-jabr va al muqobala” asaridagi “al-jabr” so’zi lotincha transkripsiyada “Algebra” ni anglatib, Al-Xorazmiy asos solgan yangi fanning nomidir. Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (taxminan 783- 850-yillar) asli Xiva shahridan bo'Iib, matematika. astronomiya, geografiya va boshqa fanlar sohasida barakali ijod qildi hamda "aljabr" (algebra) fani va "algoritm" tushunchasiga asos soldi. "Algebra” so'zining o'zi esa uning "Kitab al-Jabr val- muqobala" (Tiklash va qiyoslash kitobi) degan risolasi nomidan olingan. Uning arifmetikaga Oid risolasi hind raqamlariga asoslangan bo'Iib, hozirgi kunda biz foydalanadigan o'nlik pozitsion hisoblash tizimi va Shu tizimdagi amallarning Yevropada tarqalishiga sabab bo'ldi. Olinining "al-Xorazmiy" nisbasi esa "algoritm" shaklida fanda abadiy o'rnashib qoldi. Uning XII asrdayoq lotin tiliga tarjima qilingan “Zij” (Astronomik jadvallar), "Hisob al-Hind". "Quyosh soati haqidagi risola" va boshqa asarlari Sharq va G'arb mamlakatlarida o'rta asrlar ilmiy tafakkurining taraqqiyotiga samarali ta'sir ko'rsatdi. Allomaning eng mashhur asari "Yulduzlar ilmi va samoviy harakatlar haqida to'plam"! hisoblanadi. Uning bu kitobi Yevropada Kopernikkacha bo'lgan astronomiya fanida asosiy qo'llanma bo'Iib xizmat qilgan. U sferik trigonometriya asoschilaridan biridir. Farg'oniy nisbasi lotinchada "alfraganus" shaklida yozilib, Shu nom ostida u Movarounnahrning Farg'ona viloyatidagi qadimgi Qubo (hozirgi Quva) shahrida tavallud topgan Ahrnad al-Farg'oniyning (798-865-yillar) ijodiy faoliyati Bag'doddagi ilmiy markaz (akademiya) bilan

bog'liq bo'Iib, hozirgi kunda uning 8 asari bizga ma'lum fanga abadiy kirdi. Algebra' so'zini qayerdan kelib chiqqanini bilasizmi ? Bu so'z Sharqning buyuk matematigi va tabiatshunos olimi ai-Xorazmiy nomi bilan bog'liq. Allomaning 'Al-jabr' nomli kitobi Yevropada 'Algebra' deb atalgan . Algebra Muhammad ibn Muso al-Xorzmiy qadimiy va boy madaniyatga ega bo'lgan o'lkada - Xorazmda tug'ilgan. U yoshligidan bilim olishga qiziqqan. Riyozot va tabiyot ilmlarining asoslarini chuqur egallagan. Qunt bilan arab, fors, hind va yunon tillarini o'rgangan.Xorazmiy yoshlik chog'idan o'zining o'tkir zehni bilan tanila bordi. Bu davrda Bog'dod o'lkasi ilmiy va madaniy markaz hisoblanar edi.Uning hukmdori al-Ma'mun yosh donishmandning dovrug'ini eshitib, boshqa olimlar qatori o'z o'lkasiga taklif etadi. Xorazmiy olam sirlarini o'rgandi U farg'onalik do'sti ai-Farg'oniy bilan bog'dodda rasadxona qurishga boshchilik qildi.Rasadhonadagi asboblar yordamida koinot sirlarini va YER kurrasini o'rgandi. Al- Xorazmiy va Al-Farg'oniy boshchiligidagi olimlar 1000 dan ortiq yulduzlarni tekshirdilar hamda ularning joylanish xaritasini tuzdilar. YER kurrasining aylana uzunligini aniqladilar. Xorazmiy "Surat al- arz" ("Yer suvrati") nomli kitobida Afrika, Osiyo va Yevropa qit'alarini aniq tavsiflagan. Koinot sirlarini o'rganishga oid ijodlari uning "Ziji" ("Astronomiya") kitobida bayon etilgan. Muhammad al- Xorazmiy Bog'dodda vafot etdi. Algebra fanining otasi sifatida Shuhrat qozongan vatandoshimiz Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy tarix sohasida Sharqda ilk asarlardan birini yaratgan. Uning "Kitob at-tarix" asari bizgacha turli mualliflarning asarlari tarkibida yetib kelgan. Buyuk ajdodi ilmiy merosini mukammal o’rgangan Beruniy ham bu sohada "Xorazmning mashhur kishilari" yoki "Xorazm tarixi" asarini yaratib qoldirgan. Bu kitob ham to’liq holda saqlanmagan. Al-Xorazmiy Algebra fanining asoschisi. Uning “Al-kitob al muxtasar fi hisob al-jabr va al muqobala” asaridagi “al-jabr” so’zi lotincha transkripsiyada “Algebra” ni anglatib, Al-Xorazmiy asos solgan yangi fanning nomidir. Olimning “Al-Xorazmiy” nomi esa, “Algoritm” shaklida fanda abadiy saqlanib

qolgan. Olimning “ZIJ” asari astronomik asarlarni yozish andozasini belgilab bergan. Al- Xorazmiy fanda birinchi bo’lib geografiyani iqlimlar asosida bayon etgan. Xorazmiy nomi esa matematika fanida "algoritm" atamasi shaklida o'z ifodasini topdi. Uning "Aljabr" asari asrlar davomida avlodlar qo'lida yer o'lchash, ariq chiqarish, bino qurish, merosni taqsimlash va boshqa turli hisob va o'lchov ishlarida dasturulamal bo'lib xizmat qildi. Xorazmiyning bu risolasi XII asrdayoq Ispaniyada lotin tiliga tarjima qilinadi va qayta ishlanadi «Hindiston hisobi to’g’risidagi kitob» nomli arifmetik asar, algebra bo’yicha «Aljabr va al-muqobalaning hisoblanishi to’g’risidagi qisqacha kitob» asari, astronomik jadvallar hamda geografik asar qolgan edi. Ikkala matematik asari o’rta asrlarda Yevropada lotin tiliga tarjima qilingan bo’lib, ko’p vaqt davomida matematika bo’yicha asosiy darsliklar bo’lib xizmat qilgan. Al– Xorazmiyning taxallusi sal shakli o’zgargan holida «algoritm» so’ziga aylanib, avvaliga o’n xonali o’rinlar belgilangan arifmetikaning butun tizimini anglatgan. Keyinchalik bu atama matematikada ma’lum amallarni muayyan tartibda bajarish ketma-ketligi ning qoidasi kabi kengroq ma’noga ega bo’ldi. Shunday qilib, «al-jabr» va «al-muqobala» amallari hozirda qo’llanadigan tenglama hadlarining tenglamaning bir qismidan boshqasiga ko’chirilishi va o’xshash hadlarning keltirilishi amallarining o’rnida qo’llangan. Ushbu ikkita amal al–Xorazmiyga birinchi va ikkinchi darajali har qanday algebraik tenglamani namunaviy shakllardan biriga keltirishga imkon berdi, bunday shakllar al–Xorazmiyning ta’limotida oltita. Kvadrat tenglamalarni yyechishning faqat geometrik usullaridan foydalangan yunonlardan farqli ravishda, al–Xorazmiy faqat o’zining og’zaki ritorik yechimining to’g’riligini isbotlash uchungina chizmalardan foydalanadi. 2. Abu Nasr Farobiyning asarlaridagi pedagogik qarashlari. Tayanch iboralar: Abu Nasr Farobiy, insonparvarlik g’oylari,

jamiyatning ichki tartib qoidalarini, shaxsga yakka holda yondashuv, ilm- hikmatni o’rganish, hunar o’rganish. Abu Nasr Farobiy-o’rta asr sharqining mashhur mutafakkiri, qadimgi yunon falsafasining Sharqdagi eng yirik davomchisi va targ’ibotchisidir. U Sirdaryo bo’yidagi O’tror (Forob) shahrida 873 yilda tug’ilib, Sxosh (Toshkent), Buxoro shaharlarida o’qidi, so’ng xalifligining markazi Bag’dod shahriga borib, u yerda ko’p yil istiqomat qildi. Yunon faylasuflarining asarlarini mutolaa qilish, turli tillarni o’rganish bilan shug’ullandi. Umrining so’nggi yillarida Damashqda yashadi. 950 yilda vafot etdi. U turli sohalarga oid ilmiy asarlar qoldirdi .U o’z davrining faylasufi, musiqachisi, shoiri, qomusiy olimi sifatida Shuhrat qozondi. U “Aql haqidagi risola” “Falsafadan oldin nimani o’rganish kerak”, “Falsafa manbalari”, “Masalalar manbalari” kabi 160 dan ortiq risolalar yaratdi. Farobiyning ta’lim- tarbiya haqidagi qarashlarida insonparvarlik g’oylari alohida o’rin tutadi. Uning o’qtirishicha, insonni baxt- saodatga eltuvchi jamoa yetuk jamoa bo’la olishi mumkin. Komil insonni yaratish, uni baxt-saodatga eltish har qanday davlat jamoa boshlig’ining vazifasi bo’lishi darkor. Farobiyning ta’kidlashicha, insonni tarbiyalash ikki xil usul yordamida olib borilishi lozim. Tarbiyalanuvchi ixtiyoriy ravishda zaruriy, aqliy va axloqiy xislatlarni- bilimli bo’lishga, to’g’rilik va haqiqatni sevishga, jasur, do’stlarga sadoqatli bo’lish singari fazilatlarni egallashga intilmog’i lozim. Bunday insoniy fazilatlarga ega bo’lish uchun baxt-saodatga eltuvchi jamoa bo’lishi kerak. Farobiy insonga xos hamda uning ma’naviy yuksalishida muhim ahamiyat kasb etuvchi tafakkur va nutqning rivojlanishini ta’lim- tarbiyaning asosini tashkil etuvchi muhim jarayon hisoblaydi. Farobiy insonni dunyo tarqqiyotining eng mukammal va etuk yakuni deb biladi. Shunga ko’ra u o’z asarlarida insonga tarbiya va ta’lim berish zarurligini aytadi va bunda ta’lim-tarbiya usullaridan kutilgan maqsad masalalari asosiy o’rinni egallashini qayd qiladi.

Ta’lim-tarbiya tabiat hodisalaridan foydalanish va bu yo’lda boshqa kishilar bilan to’g’ri munosabatda bo’lib, jamiyatning ichki tartib qoidalarini to’g’ri o’rganib, uning talablariga javob bera oladigan insonni kamol toptirish zarurligini ta’kidlaydi. Farobiy insonning ma’naviy hayotida, asosan, uning ikkitomoniga: aqli- ongiga va axloqiga (xulq-atvoriga) e’tibor beradi. Shuning uchun ta’lim-tarbiya, uning fikricha insonni aqliy tomondan ham, axloqiy tomondan ham etuk mukammal kishi qilib yetishtirishga qaratilmog’i lozim. Demak, ta’lim- tarbiyaning birdan bir vazifasi - jamiyat talablariga to’la-to’kis javob bera oladigan va uni bir butunlikda, tinchlikda, farovonlikda saqlab turish uchun xizmat qiladigan ideal inson tayyorlashdir. “Ideal shahar aholi ilmining fikrlari” hamda “Baxt-saodatga erishuv haqida” nomli risolalarida olimning bu fikrlari aniq ifodalangan. Olimning uqtirishicha kimki eng go’zal va foydali kashf etish fazilatiga ega bo’lsa, kashf etgan narsasi chindan ham o’zining va boshqalarning istagiga muvofiq bo’lsa u xayrli va nafli bo’ladi. Olim ta’lim faqat so’z va o’rganish bilan, tarbiya esa, amaliy ish, tajriba bilan amalga oshirilishini aytadi va tarbiyani har bir xalq, millatning amaliy malakalaridan iborat bo’lgan ish-harakat, kasb- hunarga o’rganishdan iborat deb hisoblaydi. Demak, Farobiy ta’lim va tarbiya berishni bir-biridan farq qiladi. Tarbiya esa amaliy faoliyatida namoyon bo’ladi, yoshlarga u ma’lum ish-harakat, kasb- hunar, odob orqali singdiriladi. Ta’lim-tarbiya jarayonida nazariy bilim bilan amaliy harakat- odat, malaka, faoliyat birlashib boradi, yetuklik shu birlashuvning darajasiga qarab yuzaga keladi. Farobiy ta’lim-tarbiya jarayonida tarbiyalanuvchi yoki ta’lim oluvchi shaxsga yakka holda yondashuvni uning tabiiy ruhiy va jismoniy xislatlarini nazarga olish zarurligini ta’kidlaydi. U bu haqda shunday yozadi: ”Bu barcha tabiiy xislatlarni, ularni oliy kamolotga yyetkazish shu yoki kamolotga yaqin

bo’lgan darajaga ko’tarishga xizmat qiluvchi vosita yordamida tarbiyalashga muhtojdir… Insonlar turli ilm, hunar, faoliyatiga mosligi va qobilyatliligi bilan tabiatan farq qiladilar, teng tabiiy xislatlarga ega bo’lgan odamlar esa o’z tarbiyasi (malakalari) bilan tafovut qiladi. Tarbiyasi jihatdan teng bo’lganlar esa, bu tarbiya natijalarining turlichaligi bilan bir-birlaridan farq qiladilar. Tarbiya jarayoni, Farobiyning fikricha tajribali pedagog, o’qituvchi tomonidan tashkil etilishi, boshqarilib turilishi va ma’lum maqsadlarga yo’naltirilishi lozim, chunki, “har bir odam ham baxtini va narsa hodisalarini o’zicha bila olmaydi. Unga buning uchun o’qituvchi lozim” Farobiy ta’lim-tarbiya berish usullari haqida shunda y yozadi: “Amaliy fazilatlar va amaliy san’atlar (kasb hunar va ularni bajarishga odatlantirish masalasiga kelganda, bu odat ikki turli yo’l bilan hosil qilinadi: birinchi yo’l qanoatbaxsh so’zlar, chorlovchi, ilhomlashtiruvchi so’zlar yordamida odat hosil qilinadi va malakalar vujudga keltiriladi, odamdagi g’ayrat, kasb intilish harakatga aylantiriladi). Farobiy bilimdon, ma’rifatli, yetuk odamlarning obrazini tasvirlar ekan, bunday deydi: “Har kimki ilm- hikmatni o’rganaman desa, uni yoshligidan boshlasin, sog’ligi haqida qayg’ursin, yaxshi axloq va odobli bo’lsin, so’zning udasidan chiqsin, yomon ishlardan saqlanadigan bo’lsin, barcha qonun-qoidalarni bilsin, bilimdon va notiq bo’lsin, ilmli va dono kishilarni hurmat qilsin, ilm va axilli ilmdan mol-dunyoni ayamasin, barcha mavjud, moddiy narsalar to’g’risida bilimga ega bo’lsin” Bu fikrlardan Farobiyning ta’lim-tarbiyada, yoshlarni mukammal inson qilib tarbiyalashda, xususan, aqliy- axloqiy tarbiyaga Alohida e’tibor berganligi ko’rinib turibdi uning etiqodicha, bilim, ma’rifat, holda kutilgan maqsadga erisxilmaydi va bola ham yetuk bo’lib yetishmaydi. Olim daraxtning yetukligi uning mevasi bilan bo’lganidek, insonning barcha xislatlari ham axloq bilan yakunlanishini aytadi.

Umuman, Farobiy o’z davridagi yoshlarning ta’lim olishlari bilim egallashlari, hunar o’rganishlari, faoliyat ko’rsatishlari, mehnat qilishlari zarurligi xususida fikrlar bildirgan. Bu fikrlar hozirda ham ta’lim-tarbiyaga g’oyat muhimdir. 3. Abu Rayhon Beruniyning ilmiy-pedagogik qarashlari. Tayanch iboralar: Abu Rayhon Beruniy, “Osmon haqidagi” risola, o’z g’oyalarini asoslash, Beruniy quyidagi, “Donishnoma” asari, Beruniyning deduktiv metodi, ilmiy baxs yuritish. Abu Rayhon Beruniy o’rta asrlar Sharq Uyg’onish davrining buyuk qomusiy olimlaridan. Uning turli fan sohalarida olib borgan ilmiy izlanishlari, o’zining ko’lami, ilgari surilgan g’oyalarining yangiligi jihatidan beqiyosdir. Mutafakkirning ilmiy salohiyotini tasavvur qilishda uning bilan Ibn Sino o’rtasidagi Aristotelning «Osmon haqida” va “Fizika” asarlaridagi ba’zi masalalar yuzasidan bo’lib o’tgan yozma baxslari (fikr almashishlari) muhim manba hisoblanadi. Aristotelning “Osmon haqidagi” risolasi yuzasidan Beruniy va Ibn Sino o’rtasidagi baxs o’nta savol-javobdan iborat bo’lib, unda osmon sferasining tabiati, harakat yo’nalishlari, abadiyligi, borliq va bo’shliq, uzluklilik va usluksizlik kabi masalalar muhokama qilingan. Beruniy qo’yilgan savollar bo’yicha ba’zi holatlarda Ibn Sinoning fikriga qo’shilsa, ba’zi holatlarda unga e’tiroz bildiradi. Biz bu maqolada Aristotelning “Osmon haqida” risolasidagi savol-javoblarni tahlil qilish orqali Beruniy tomonidan ilgari surilgan g’oyalarning mantiqiy asoslari, konstruktiv har akteri haqida fikr yuritamiz. Abu Rayhon Beruniy Ibn Sinoga shunda y savol bilan murojaat qiladi: “Nima sababdan Aristotel biz yashab turgan dunyodan boshqa dunyo ham mavjud bo’lib, u boshqacha tabiatga muvofiq mavjuddir deb tasdiqlovchilarning so’zlarini xato deb biladi”. Beruniy biz yashab turgan dunyodan ham boshqa

dunyolar bo’lishi mumkinligini e’tirof etgan holda, o’z g’oyalarini asoslash uchun uchta dalil keltiradi: Birinchi dalil. Inson mavjud bo’lgan narsalarni o’rganish orqali bilimga ega bo’ladi. Tabiat va to’rt unsur haqidagi bilimlarimiz xuddi Shunday paydo bo’lgan. Lekin ular biz bilgunga qadar ham mavjud bo’lganku? Nima uchun yuqoridagi masalani hal qilishda shunda y bo’lishi mumkinligini inkor qilish kerak? Ikkinchi dalil. Tug’ma ko’r boshqalarning ko’rishi haqida eshitmaguncha ranglarni qabul qilish qobiliyati sezgi organiga (ko’zga) bog’liqligini hayoliga ham keltirmaydi. Lekin bu holat tug’ma ko’rning ko’rish sezgisining mavjudligini inkor qilishi uchun asos bo’lolmaydi. Uchinchi dalil. Yerdagi balandliklarni A,V, va S harflari bilan belgilaymiz. Bunda A va S nuqtalari V ga nisbatan er yuzasiga yaqinroq bo’ladi. V balandlikdan oqizilgan suv VA va VS yo’nalishida oqadi va bu yo’nalishlar belgilangan joy (V) ga nisbatan qarama-qarshi harakat yo’nalishini bildiradi. Beruniyning uchinchi daliliga ko’ra har bir unsur uchun alohida tabiiy o’rin yo’qdir. Beruniy bu masalada quyidagi g’oyalarni ilgari suradi: 1. Biz yashab turgan dunyodan boshqa dunyolar ham mavjud bo’lishi mumkin. 2. Boshqa dunyo bizning dunyomiz kabi tabiiy xususiyatlarga ega bo’lishi, lekin bu xususiyatlar ba’zi jihatlari bilan farq qilishi mumkin. Masalan: harakat yo’nalishiga ko’ra. Beruniy fikricha, o’zga dunyoda ham to’rt unsur bo’lishi, lekin ularning harakati o’zgacha bo’lishi mumkin. 3. Bu olamlarning har biri bir-biridan qandaydir to’siq bilan ajratilgan deb faraz qilish mumkin. Ibn Sino o’z javobida Arastu falsafasining asosiy tamoyillaridan kelib chiqadi va uning avtoritetiga murojaat qilgan holda, avvalo boshqa dunyolarning bo’lishi mumkinligi haqidagi fikrning xatoligini isbotlaydi.

Beruniy va Ibn Sino o’rtasidagi savol javoblarning mantiqiy tahlili shuni ko’rsatadiki Ibn Sino ko’proq deduktiv metodga asoslanadi. U xulosa chiqarish uchun asos bo’luvchi bilimlar sifatida Aristotel g’oyalariga tayanadi. Mutafakkir “Donishnoma” asarida xulosa uchun asos bo’luvchi bilimlarni sanab o’tar ekan, 8-bo’lib maqbulot ya’ni fan sohasidagi avtoritetlar fikrini ifodalovchi bilimlarga asoslanish mumkinligini ta’kidlaydi. Ibn Sinoning falsafiy dunyoqarashiga Aristotel ta’limotining kuchli ta’sirini uning ontologik, gneseologik va mantiqiy ta’limotlarida yaqqol ko’rish mumkin. Ibn Sino asarlarini o’qir ekanmiz, ularda Arastu ta’limotining tanqid qilinganligi yoki fikrining inkor qilinganini deyarli uchratmaymiz. U ustozi avvalgi g’oyalariga asoslanib, ularni to’ldirganini, rivojlantirganini va yangi g’oyalar bilan boyitgani ma’lum. Ibn Sino bilan bahsida Beruniy Arastu ta’limotini chuqur o’rganishlari bilan bir qatorda uning ta’limotidagi kamchiliklarni ham ko’ra bilganligini va bu haqda o’z asarlarida yozganini kuzatish mumkin. Beruniyning ilmiy bilish uslubi Aristotel va Ibn Sinolarnikdan farq qiladi. U “Qadimgi Xalqlardan qolgan yodgorliklar” asarining kirish qismida o’z metodiga xos qoidalarni ta’riflab o’tadi. Bu qoidalar Beruniy ilmiy metodining induktiv xarakterga ega ekanligidan dalolat beradi. Lekin Beruniy deduktiv metodni inkor qilgan yoki unga etarli baho bermagan desak, fikrimiz xato bo’ladi. Xususan, u “Geodeziya” asarida deduktiv metodga murojaat qilganligini ko’rish mumkin. Beruniy ilmiy bilish uslubining o’ziga xos tomonlaridan yana biri uning avtoritetlar fikriga munosabatidir. U tabiiy-ilmiy izlanishda avtoritetlar fikrini ustun qo’yishni, ularga taqlid qilishni tanqid qiladi va asosiy e’tiborni tajriba o’tkazish, natijalarini tahlil qilish, kuzatish, taqqoslash kabi usullarga qaratadi. Beruniyning bu mantiqiy usuli ilmiy izlanishlari samaradorligining oshishiga xizmat qilgan desak, yanglishmaymiz. Beruniy boshqa dunyolar ham bo’lishi mumkinligi to’g’risidagi Ibn Sinoning raddiyasini quyidagicha inkor qiladi. Beruniy fikricha er va osmonni yaratgan qodir Alloh uchun yana shunda y bir olamni yaratish mumkin emas

deb o’ylash xatodir. Mutafakkirning bu g’oyasi ilmiy metodining konstruktiv xarakterga ega ekanligini ko’rsatadi. Hozirgi zamon konstruktiv mantig’ida biz konkret bilmagan, lekin mavjud bo’lishi mumkin bo’lgan ob’ektlar haqida fikr yuritish uning qonuniyatlarini aniqlash mumkin deb ta’kidlanadi. Ibn Sino va Beruniy o’rtasidagi savol-javoblarda Beruniyning o’n asr avval aytgan fikrlari hozirgi kunda ham o’z qimmatini yo’qotmagan. Bu yozishmalarning biz uchun yana bir ahamiyatli tomoni ilmiy baxs yuritishga o’rganishdir. So’nggi o’n besh yil davomida ijtimoiy, xususan falsafiy masalalar bo’yicha yozilgan maqola, monografiyalarda, himoya qilingan dissertatsiyalarda ilmiy baxsning etishmasligini kuzatish mumkin. Falsafadan yozilgan ilmiy ishlarda ko’tarilgan muammo bo’yicha qarama-qarshi fikrlarning tahlili yo’q, chunki ko’pincha qarama-qarshi fikrning o’zi yo’q. 4. Abu Ali Ibn Sino tarbiya va ta’lim haqida. Tayanch iboralar: Sharqning buyuk siymosi, dunyoviy fan olimi, ajdodlarimiz xotirasi, e’zoz va ehtirom sari, boy ma’naviy-ma’rifiy meros. Sharqning buyuk siymolaridan biri - qomusiy olim, mutafakkir, tabib, faylasuf, shoir Abu Ali ibn Sino (980-1037-yillar) bo'lib, u Yevropada Avitsenna nomi bilan mashhurdir. Ibn Sino Buxoro yaqinidagi Afshona qishlog'ida tug'ilgan, iste'dodli, xotirasi kuchli, zehni o'tkir bo'lganligidan o'z davrida ma'lum bo'lgan ilmlarni tez egallagan. U 16 yoshdayoq mashhur tabib - hakim bo'lib tanildi va keyinchalik "Olimlar boshlig'i", "Tabiblar podshohi" kabi eng buyuk nomlarga sazovor bo'ldi. Ibn Sino asarlarining umumiy soni 450 dan oshadi, biroq bizgacha faqat 160 ga yaqin asari yetib keigan. Uning, ayniqsa, "Tib qonunlari" asari XII asrdayoq lotin tiliga tarjima qilinib, 800 yil davomida G'arb mamlakatlari universitetlarida asosiy qo'llanma bo'lib keigan va hozir ham bir qancha tibbiy o'quv yurtlarida o'rganiladi. Dunyoviy fan olimlari bilan birga bu davrda islom ta'limoti va

mafkurasining takomili yo'lida movarounnahrlik diniy ulamolarning xizmati katta bo'ldi. Zero, islom Arabistonda vujudga kelgan bo'lsa hamki u Movarounnahrda ravnaq topdi. Bu diyor allomalari o'z durdona asarlari bilan o'rta asrlarda Qur'on tafsiri hadisshunoslik, arab filologiyasi, fiqh (islom huquqshunosligi), kalom (islom falsafasi) ilmlarining turli sohalari taraqqiyotida yangi davrni boshlab berdilar. Qur'on mazmunini sharhlab, tafsirini bayon qiluvchilar bo'lmish mufassirlarning aksariyati (Imom al-Moturidiy, Imom Abu Lays as- Samarqandiy, Imom az- Zamaxshariy, Imom an-Nasah'y) ushbu diyor vakillari edi. Hadis Islomda Qur'ondan keyingi muqaddas manba hisoblanib, Muhammad alayhissalomning diniy va axloqiy ko'rsatmalari, hikmatli so'zlaridan iboratdir. Hadislar to'plami sunna deb nom olgan bo'lib, islom dunyosida eng nufuzli deb e'tirof etilgan 6 ta ishonchli hadislar to'plami mualliflarining ham aksariyati O'rta Osiyolikdir. Shular ichida "Hadis ilmida amiralmo'minin" degan sharafli nomga sazovor bo'lgan buyuk muhaddis olim Imom al-Buxoriyning "Sahihi Buxoriy" to’plami eng mo'tabari hisoblanadi. Bu davrda ushbu zaminda islom huquqi - shariat ancha rivoj topgan bo'lib.bu sohada ham movarounnahrlik allomalar boy meros qoldirganlar. Ayniqsa, bu borada Burhoniddin al-Marg'inoniyning "Hidoya" asari islorn olamida mashhur bo'ldi. Shuningdek, islom diniga asoslanuvchi musulmon olamida keng tarqalgan buyuk ta'limot - tasavvuf jamiyat ma'naviy hayoti rivojlanishida muhirn ahamiyat kasb etdi. Bu yerda yassaviya, naqshbandiya, kubraviya kabi turli sun’iylik tariqatlari shakllandiki, ular orqali insoniyat islom dinining ichki va tashqi go'zalligini, uning buyuk insonparvarlik mohiyatini anglab yetdi. Chunki, tasavvuf ta'limotining o'zagi - inson va uni ma'naviy jihatdan kamol toptirishdir. Mamlakatimizda Prezident Islom Karimov rahnamoligida ulug’ ajdodlarimiz xotirasiga yuksak ehtirom ko’rsatilib, ular qoldirgan boy madaniy va ma’naviy merosni o’rganish, hayoti va faoliyatini chuqur tadqiq etishga katta e’tibor qaratilmoqda. Istiqlol yillarida xalqimizning ko’plab buyuk farzandlari

nomlari bilan bog’liq qadamjolar obod etildi, yangi yodgorlik majmualari qad rostladi. Yosh avlodni ajdodlarga munosib vorislar sifatida tarbiyalash borasida ulkan ishlar amalga oshirildi, bu xayrli ish davom etmoqda. Ayni kunlarda diyorimizda jahon ilm-fani xazinasiga bemisli hissa qo’shgan ulug’ bobomiz Abu Ali ibn Sinoning 1025 yillik yubileyi nishonlanib, qizg’in o’tdi. "Sihat- salomatlik yili" davlat dasturi doirasida o’tkazilgan mazkur tantanalarda "Ibn Sino" xalqaro jamg’armasi ham faol ishtirok etda. Jamg’arma raisi, tibbiyot fanlari doktori Shuhrat Ergashev bilan O’zA muxbirining suhbati ana shu xususda bo’ldi. - Buyuk bobomiz Abu Ali ibn Sino Mashriqda e’zoz va ehtirom bilan Shayx ur-rais - Shayxlarning raisi deb atalsa, Mag’ribda Avitsenna nomi bilan mashhur, - deydi Sh.Ergashev. - Ul zot milodiy 980 yilning avgust oyida Buxoro yaqinidagi Afshona qishlog’ida dunyoga kelgan. Ibn Sino, umri murakkab va sertashvish vaziyatlarda o’tganiga qaramay, ilm-fanning o’n ikki sohasi bo’yicha mislsiz yutuqlarni qo’lga kiritgan. O’sha davrdagi mavjud siyosiy vaziyat buyuk vatandoshimiz boshiga ko’p sarson-sargardonliklar solgan. U Buxorodan Xorazmga ko’chadi, undan keyin Isfahon va Hamadon shaharlarida yashaydi.Alloma Xorazmda yashagan davrlarda Ma’mun akademiyasida ko’plab mashhur olimlar, ayniqsa, Abu Rayhon Beruniy bilan yaqin ilmiy-ijodiy hamkorlik qilgan. zining dunyoga mashhur "Tib qonunlari" va "Ash-Shifo" asarlari uchun zarur ma’lumotlar to’plagan. 1037 yilda 57 yoshda vafot etgan vatandoshimiz Hamadon shahriga dafn etilgan. Ibn Sino faoliyati bilan shug’ullangan olimlar uning har lahzadan unumli foydalanganini alohida ta’kidlaydilar. Darhaqiqat, inson 57 yillik hayoti davomida 450 dan ortiq asar yozib, ilm-fanning ko’plab sohalarida o’chmas iz qoldirishi oson emas. - Buyuk vatandoshimiz qoldirgan boy ma’naviy-ma’rifiy merosni o’rganish va targ’ib etish, uning 1025 yillik yubileyini munosib nishonlash borasida siz rahbarlik qilayotgan jamg’arma qanday ishlarni amalga oshirmoqda?

- Ulug’ vatandoshimiz merosini chuqur o’rganish va targ’ib qilish, bu yo’nalishda ilmiy izlanishlar olib borish Yurtboshimiz tashabbusi bilan tashkil etilgan jamg’armamizning asosiy vazifalaridandir. Ibn Sino kutubxonasi va muzeyi tashkil etildi. Jamg’armamiz tomonidan chop qilinayotgan "Ibn Sino - Avisenna" deb nomlanuvchi xalqaro jurnal alloma qoldirgan boy ma’naviy meros hamda sog’lom turmush tarzi konsepsiyasining faol targ’ibotchisi. Bu borada ulug’ yurtdoshimiz asarlarini hamda ularning ahamiyatini ochib berishga yo’naltirilgan qator risolalar ham jamg’arma ko’magi bilan nashr etildi. Joriy yilning Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan Sihat- salomatlik yili deb e’lon qilinishi hamda shu munosabat bilan ishlab chiqilgan davlat dasturida belgilangan vazifalarni amalga oshirish maqsadida respublikamizdagi barcha akademik litsey hamda kasb- hunar kollejlari, oliy o’quv yurtlarida Ibn Sino nomi bilan ataluvchi salomatlik markazlari ochildi. Ular orqali jamg’armamiz vakillari doimiy ravishda yoshlarga sog’lom turmush tarzi falsafasini tushuntirmoqda, targ’ib qilayotir. Ana shu ezgu ishni amalga oshirish niyatida "Abu Ali ibn Sino" deb nomlangan gazetani chop etishni ham yo’lga qo’ydik. 5. Mahmud Qoshg’ariyning “Devonu lug’otut turk” asarida ta’lim- tarbiya masalalari. Tayanch iboralar: Mahmud Qoshg’ariy, «Devonu lug’otut turk», hur fikrli g’oyalar, hunar sohiblarini e’zozlash. Mahmud ibn ul-Husayn Muhammadil Qoshg’ariy (XI asrda yashagan. Tug’ilgan va vafot etgan yili noma’lum) O’rta Osiyolik mashhur olim, turkshunoslik ilmi rivojiga katta hissa qo’shgan yirik mutafakkirdir. U Bolasog’unda tug’ildi, shu yerda tahsil ko’rdi. Mavjud ma’lumotlarga qaraganda, Mahmud Qoshg’ariy ilmning turli sohalari, xususan, arab va turk tillari, fors adabiyoti bilan shug’ullanib, ularni puxta egallagan edi. Ayniqsa, Mahmud Qoshg’ariyning turkiy qabilalarning tillarini o’rganishdagi xizmati

beqiyosdir. U til sohasida o’zining mashhur asarini yozishdan oldin o’sha davrda juda katta hududda yashagan turkiy xalqlarning tili, urf- odati, turmush tarzi, kasb-kori, og’zaki ijodi haqida bir necha yillar mobaynida chidam bilan material to’pladi, butun Movarounnahr, Xorazm, Buxoro, Farg’ona, Yuqori Chinni kezib chiqdi. Umuman olganda, Mahmud Qoshg’ariy turkiy tillarni o’rganishga bag’ishlangan 2 ta asar yozib qoldirgan. Shulardan biri «Javohirun- nahv fi lug’otit turk» (Turkiy tillarning nahv (sintaksis qoidalari) nomi bilan yuritilgan. Lekin bu asar shu vaqtgacha topilganicha yo’q. Uning bizgacha etib kelgan mashhur asari «Devonu lug’otit turk» («Turkiy so’zlar devoni») deb ataladi. Asar turli qabila va xalqlarning tili, leksikasi, fonetikasi, morfologiya va dialektologiyasi haqida juda ko’p boy material beradi. U ayniqsa, til tarixi bilan shug’ullanuvchi olimlar uchun qimmatbaho manba bo’lib xizmat qiladi. Mana shu asar orqali Markaziy Osiyo xalqlari o’z qadimgi avlod-ajdodlari, qabilalarining tillari to’g’risida muayyan tasavvurga ega bo’lishi mumkin. Lekin, ikkinchi tomondan, shuni alohida ta’kidlash lozimki, «Devonu lug’otit turk» kitobi faqat lug’atshunosliq, tilshunoslikka bag’ishlangan asar bo’libgina qolmasdan, u o’sha davrdagi ijtimoiy- siyosiy hayot to’g’risida ham ma’lumot beradi. Unda XI asrda yashagan qabilalarning tarixi, sinfiy ziddiyatlar, qabilalararo kurash, mehnatkash xalqning zulm va istibdod va mavjud feodal tuzumi tartiblariga qarshi noroziligi o’z ifodasini topgan. Devonga kirgan hikmatli va ibratomuz gaplarda ta’lim-tarbiya, xulq-odob, ilm-fan to’g’risida hur fikrli g’oyalar mavjudki, bu hol Mahmud Qoshg’ariyni zamonasining ilg’or mutafakkiri bo’lganligidan dalolat beradi. Xususan, unda Mahmud Qoshg’ariy kishilarni mehnat qilishga, yaxshilikka undaydi, yomonlikni qoralaydi, ilm va hunar sohiblarini e’zozlaydi, ulardan ibrat olishga kishilarni chaqiradi. U jamiyatdagi illatlarga: fitna, tamagirlik, ig’vogarlik,

mag’rurlik, boylik ketidan quvish, baxillik va boshqalarga qarshi chiqadi. Shuning uchun ham uning insonparvarlik ruhi sug’orilgan g’oyalari keyingi davrlarda ham Markaziy Osiyoda ijtimoiy-siyosiy va falsafiy fikr taraqqiyotida muhim rol’ o’ynadi. 6. Yusuf Xoj Hojibning “Qutadg’u bilig” asari-pandnoma asar sifatida. Tayanch iboralar: Yusuf Xos Hojib, «Qutadg’u bilig», o’z zamonasining bilimdon kishisi, mutafakkir inson, jamiyatning taraqqiyoti, oilaviy tarbiya. Yusuf Xos Hojib XI asrning ko’zga ko’ringan shoiri va mutafakkiri edi. U Bolasog’un (hozirgi Qirg’izistonning To’qmoq) shahrida tug’ildi. Yusuf Xos Hojib o’zining birdan bir dostoni bo’lgan turkiy tilda yozilgan «Qutadg’u bilig»(«Baxtga eltuvchi bilim») bilan mashhur bo’lgan. «Qutadg’u bilig» axloqiy-nasixatomuz asar sifatida Sharq o’rta asrining dunyoviy adabiyotiga mansub turk tilidagi eng yirik yodgorliklardan biri edi. Bu asar arab tilida yozilgan Ibn al- Muqaffaning «Kitob al-adab al-kabir», Ibn Qutaybaning «Uyun al- axbor», al-Johizning «Kitob at-taj» turidagi, Shuningdek, fors tilida yozilgan Nizomulmulkning «Siyosatnoma», Kaykovusning «Qobusnoma» va shu xildagi Sharqda keng yoyilgan o’git-nasihat janriga mansub edi. Ushbu kitob 1069 yilda yozilgan bo’lib, muallif uni Qashqar hokimi Sulaymon Arslon Qoraxonga bag’ishlagan, shuning uchun ham xon unga Xos Hojib, ya’ni buyuk xonning maxsus maslahatchisi unvonini bergan. «Qutadg’u bilig» axloqqa oid qoidalar va xulq-atvor mezonlarining o’ziga xos bir qonuni edi. Yusufning fikricha, hokim va uning tevaragidagi kishilar «davlat ilmi» qoidalariga binoan boshqarishga o’rganib olishlari xususida ana shu kitobdan

barcha zarur bilimlarni topishlari zarur edi. Yusuf Xos Hojib o’z zamonasining juda bilimdon kishisi edi. «Qutadg’u bilig» dostoni uning adabiyot, tarix, falsafa, axloqshunoslik va nafosatshunoslik sohasida juda keng bilimlarga ega ekanligidan dalolat beradi. Garchand Yusuf ob’ektiv dunyo va undagi odam xudo tomonidan yaratilgan, xudoning nigohi hamma erga etib boradi, deb hisoblasa ham, har holda, mutafakkir insonning shundan keyingi qismatini uning haqiqiy hayotga bo’lgan munosabatini xudo olamni yaratgan, ammo uning ishlariga bevosita aralashmaydi degan nuqtai nazardan turib hal qiladi. (Yusuf Xos Hojib. Qutadg’u bilig. Toshkent, «Fan», 1972, 26 bet). Doston qahramonlari - hokim Kuntug’di adolat ramzi, vazir Oyto’ldi baxt (davlat) ramzi sifatida, vazirning o’g’li Og’dulmish aql ramzi sifatida muallif tomonidan o’ylab topilgan, biroq ular mavjud dunyo namoyondalaridir. Mutafakkir inson faqat jamiyatda, boshqa kishilar bilan muloqotda va o’zaro munosabatlarda, ijtimoiy foydali mehnatdagina chinakam kamolotga yetishadi, degan shiorni ilgari suradi. «Insonga foyda keltirmaydigan inson - o’likdir». (o’sha joyda, 659-667 betlar) deb ta’kidlaydi. U jamiyatda mehnat ahli (dehqonlar, chorvadorlar, hunarmandlar) hal qiluvchi maqomdaligini uqtiradi. O’z dostonida u quyidagilarni yozadi: «Agarda, bek el haqida g’amxo’rlik qilsa, uning fuqarolari boyib ketsa, unda bekning hamma istaklari ro’yobga chiqadi. Agar xalq o’z axloqini takomillashtirib borsa, bek ham axloq-odobda kamol topib boradi, bordi-yu bek axloqli, odobli bo’lsa u o’z xalqi uchun yaxshilik qilgan bo’ladi». (Yusuf Xos Hojib. Qutadg’u bilig, 309 bet),- deb ta’kidlaydi. Yagona maqsadni ko’zlab jamiyatning barcha tabaqalarini og’a- inilar sifatida murosaga keltirish va ana shu negizda odil va gullab yashnaydigan jamiyat barpo etish Yusuf Xos Hojib axloqi asosiy mazmunini tashkil etadi. Yusuf ilmning turli sohalarini jamiyatning taraqqiyotiga va gullab yashnashiga olib keluvchi kuch deb bilib, ularni egallashga da’vat etadi. U ilm- fan va ma’rifat yordami bilan o’z davrining axloqiy muhitini sog’lomlashtirish

mumkinligiga ishonadi. Yusuf kishini zulmat ichidagi uyga, bilimni esa ana shu uyni nurafshon etuvchi mash’alaga o’xshatadi. (o’sha joyda, 315 bet) Yusuf Xos Hojib insonning tashqi qiyofasi uning ma’naviy dunyosiga mos bo’lishiga katta ahamiyat beradi, ya’ni u ikki dunyoning (tashqi va ichki dunyoning) birligi aql-zakovati raso kishining ajralmas fazilatidir, deb hisoblar edi (Qutadg’u bilig, 183 bet). Uningcha halol, haqgo’y, odobli kishi har qanday qimmatbaho narsadan ham qimmatliroqdir, bunday kishiga «baxt har ikki dunyoda ham kulib boqadi». (o’sha joyda, 243 bet). Yusuf Xos Hojib oilaviy tarbiya-bolalarning axloqiy qiyofasini shakllantirishda eng asosiy omil ekanligini, mabodo bolalarning xulq- atvori yomon bo’lsa, bunga bola emas, ota aybdor ekanligini, ota o’z farzandini aqlli va fahmli qilib tarbiyalamoqchi bo’lsa, u bolani doimo diqqat-e’tibor ostida tutishi lozimligini ta’kidlaydi. Mutafakkir o’z bolalarini ortiqcha erkalatib, bu bilan ularning kelgusida noloyiq hatti- harakatlar qilishga to’g’ridan-to’g’ri aybdor bo’ladigan ota-onalarni qattiq qoralaydi. Yusuf Xos Hojibning fikricha, bolalarni hunar va bilimga o’rgatish ularning axloq-odobini tarbiyalashning asosidir. 7. Ahmad Yugnakiyning “Hibat ul-haqoyiq” asarida didaktik qarashlar. Tayanch iboralar: Ahmad Yugnakiy, yaxshilik urug’ini sepish, bilimli bo’lish, to’ralar va amaldorlar hatti-harakati. Ahmad Yugnakiy o’zining «Hibat ul-haqoyiq» nomli axloqiy- nasixatomuz dostoni bilan mashhur bo’lgan, XII asr va XIII asrning birinchi yarmida yashagan mutafakkir edi. U hozirgi Samarqand yaqinidagi Yugnak shahrida tug’ilgan. Ahmad Yugnakiyning turkiy tilda yozilgan «Hibat ul-haqoyiq» dostoni turkiy xalqlarning nodir adabiy yodgorliklaridan biri hisoblanadi. Doston

Markaziy Osiyoga mo’g’ullar istilosigacha bo’lgan davrda yozilgan. Ahmad Yugnakiy tasavvuricha, Xudo insonning taqdirini, uning xulq- atvorini va butun hayotiy faoliyatini belgilab beruvchi birdan bir hokimdir. (Ahmad Yugnakiy. «Hibat ul haqoyiq», T., G’.G’ulom nomidagi badiiy adabiyot nashriyoti, 1971, 156-b.) Lekin, u ayni choqda dunyoviy hayotning ma’nosi va go’zalligini inkor etmaydi va ijtimoiy hayotning xususiyatlari haqida o’z fikriga ega edi. Yugnakiy o’z dostonida dunyoning bevafoligi, o’tkinchiligi haqida gapiradi: dunyo uning nazarida karvon faqat ozgina fursatga to’xtab o’tiladigan rabotdir. Shu sababli, deb ta’kidlaydi u, bu dunyodagi rohat- farog’atga intilish befoyda, uni deb azob-uqubat chekishga arzimaydi, chunki «sen bugun ko’rib turgan boylik ertaga g’oyib bo’ladi, sen o’zimniki deb bilgan buyumlar, boshqalarga qolib ketadi»(O’sha asar, 40-41 betlar). Mutafakkir faqat «yaxshilik urug’ini sepish» uchungina yashashni maslahat beradi. Uning fikricha, inson bilan bilimni bir-biridan ajratib bo’lmaydi, faqat bilimli kishigina kamol topishi mumkin: Olim odam - qimmatbaho dinordir, Nodon, joxil odam - qimmatsiz soxta puldir. Xo’sh, qanday qilib olim nodon bilan tenglashuvi mumkin? Olim ayol-er, joxil erkak- xotindir. Shu boisdan u o’qish va bilim ortirishni masalahat beradi, chunki «Er bilim-suyak uchun xuddi ilikdek, erning chiroyi ham uning aqlidadir». (Ahmad Yugnakiy. Hibatul-haqoyiq., 40-41 betlar). Ahmad Yugnakiy bilan Yusuf Xos Hojibning bilim olish haqidagi fikrlari o’rtasida tafovut mavjud. Ahmad Yugnakiy bilimli bo’lish avvalo kambag’allar uchun muhim va g’oyat ulkan ahamiyat kasb etadi, deb hisoblaydi. Yusuf Xos Hojib esa bilimni faqat imtiyozli kishilar olishi mumkin, avom xalq bilim olishga moyil emas, uning uchun muhimi to’q bo’lishdir, deb o’ylaydi. (Yusuf Xos Hojib, «Qutadg’u bilig», 247 bet). Yugnakiy esa, Shunday deb ta’kidlaydi: «Mol-mulksiz kishi uchun bilim bitmas-tuganmas mulkdir, kambag’al

uchun bilim xatosiz hisobdir». (Ahmad Yugnakiy, «Hibatul-haqoyiq», 46-bet) U har bir kishi izzat va hurmat qozonishga intilishi lozim, lekin bularni faqat halol mehnat, bilim va aql madadi bilangina qo’lga kiritish mumkin, deydi. Ahmad Yugnakiy, arkoni davlatning muloyimligi va sahovatiga umid bog’lash yaramaydi, deb uqtiradi. U to’ralar va amaldorlar hatti- harakatiga alohida e’tibor beradi. U bunday kishilarga baland martabaga erishgach, gerdayib ketmaslikni, kamtar va mehribon bo’lishni maslahat beradi. 8. Kaykovusning “Qobusnoma” asarining tarbiyaviy ahamiyati. Tayanch iboralar: Kaykovus, "Nasihatnomai Kaykovus", "Qobusnoma", nodir hikoyalar. Unsuru-l-Maoliy Kaykovus (1021-1099) Kaspiy dengizining janubiy qirg’og’idagi Gilon qabilasidan bo’lib, uning otasi mashhur shoh Shamsu-l- Ma’oliy Qobusning o’g’lidir. Qobus o’z davrida tanazzulga yuz tutgan samaviylar xonadonini tiklashga urindi, biroq bunga erishish uchun Mahmud yordami bilan Tabaristonni zabt etib, poytaxt qilgan (uning huzurida ma’lum muddat Beruniy ham yashagan). Qobusning nabirasi o’z zamonasining ilmli hukmdorlaridan bo’lib, o’g’li Gilonshohga bag’ishlab "Nasihatnomai Kaykovus" asarini yozdi. Asarni mashhur shoh bobosining nomi bilan "Qobusnoma" deb atadi. Muallifning bundan boshqa asarlari borligi ma’lum emas. "Qobusnoma" 1083 yili Jurjonda yozilgan bo’lib, 44 bobdan iborat. Asar boblarining mundarijasidan ma’lum bo’lishicha, muallif zamonasining fozil va zukko kishilaridan bo’lgan. Nafaqat podshohlik mansabi va masalalarida, bilim va madaniy-axloqiy ishlarda ham namuna bo’la olgan. Shuning uchun bo’lsa kerak, "Qobusnoma" 1432 va 1705 yillari turk tiliga, 1786-87 yili uyg’ur, 1881 yili esa tatar tiliga tarjima qilingan. Ovro’pada 1886 yilgi ruscha va fransuzcha, 1811 yilgi nemischa tarjimalari mazkur bo’lgan. Ushbu majmuaga 1860 yilda Ogahiy tomonidan amalga oshirilgan tarjima asos bo’ldi. "Qobusnoma" faqatgina axloqiy nasihatnoma bo’lmay, unda badiiy ijod bilan bog’liq masalalar

ham aks etganki, shu jihatdan u XI asrning adabiy-nazariy manbasi sifatida e’tibor uyg’otadi. Ey farzand, shoir bo’lishni istasang, harakat qilki, so’zing oson va foydali bo’lsin, anglashilmaydigan, qiyin so’zlarni ishlatmagil, o’zinggina bilib, boshqalar uning sharhiga muhtoj bo’lgudek so’zni aytmagil, chunki she’rni xalq uchun yozish kerak va o’zi uchun yozmaydi. Bir xil vazn va qofiyaga qanoat qilmagil, san’atsiz, tartibsiz she’r aytmagil. She’r zarb va shaklda al’al1 bo’lsa, ya’ni vazni to’la bo’lsa, yaxshi bo’ladi. Shoirlik qoidasiga ko’ra (she’r yozishda) san’atdan g’ofil bo’lmagil. Masalan, shoirlarning zarur usullari Shular: mujonis (o’xshash), muzmar (yashirin), mutobiq (uyg’un), mushokil (shakldosh), mulavvan (bo’yalgan), mutashobih (allegorik), mukarrar (takror), muvassal (ulangan), muraddaf (radifli), musammat (she’rning bir bandidagi qofiya va boshqa misralardagi qofiyadan farq qiladi), muqatta’ (kesik), musajja’ (qofiyadosh), mutazod (qarama- qarshi), muvashshah (bezatilgan), mustaar (ko’chma ma’noli), muxalla’ (bo’rtmoq), mustaxiyot (o’zgarish), mustaviy (ravon), muzdavaj (juft), muvaana (parallel), zulqofiyatayn rajaz maqlub (qo’sh qofiyali maqtov she’ri) va Shunga o’xshashlar. Ammo, so’zning yuksak (va ta’sirchan) bo’lishini istasang, kinoya, istehzoli gapni (ko’p) so’zlama, mumkin qadar istioralarni ishlatgil. Madhda istiorani ishlatgil. Agar, g’azal yozmoqchi bo’lsang oson, ravon va latif so’zlar bilan yozg’il va mashhur qofiyalar bilan ziynatlagil, sovuq va yoqimsiz qofiyalarni ishlatmagil, oshiqona o’z ahvolingni va go’zal (yoqimli) so’zlaringni qo’ldan bermagil va yaxshi masallarni ham qo’ldan bermagil, shunday yozsang, yuqori tabaqa hamda oddiy xalqqa ma’lum bo’ladi va sening she’ring shuhrat topadi. Og’ir vaznda va aruzda she’r yozmagil, chunki aruz va og’ir vazn yoqimsiz qiliqli, sovuq (tabiatli), latif va nozik ma’nilardan mahrum bo’lgan odamlar uchun yaxshidir. Agar, biror kishi shunday she’rni talab qilsa, yozsang bo’ladi. Ammo, aruz, shoirlik, taxallus ilmini o’rganish bilan she’r (yozishni) o’rgangil.

Agar, shoirlar orasida munozara bo’lsa, yo bir kishi sen bilan kashfiyot haqida bahslashib qolsa yoki seni imtihon qilib ko’rsa, engilib qolmagil, aruz doiralarini, ularning otlarini, doiralardan paydo bo’ladigan bahrlarning otlarini bilgil. Masalan, hazaj, ramal, hazaji makfuf, hazaji axrab, rajazi matviy, ramali majnun va mansuh, hafif, muzorei axrab, muqtazab, mutaqorib, qaribi axrab, mansuhi kabiri basit, madid, komil va vofir. Bularning monandini va bu bahrlarning barcha aruz va zarblarini bilib olgil. Madhiya, g’azal yo hajv yoki marsiya yozmoqchi bo’lsang, so’zni mukammal ishlatgil, so’zni notamom ishlatmagil. Nasrda ishlatilgan so’zni nazmda ishlatma, negaki nasr - raiyat, nazm podsho martabasidadir. Agar, bir narsa raiyatga loyiq bo’lmasa, podshoga ham loyiqemas. G’azalni go’zal va ravshan yozg’il, madh yozishda baquvvat va balandhimmat bo’l. Har bir odamga loyiq so’zni aytgil va har bir kishining qadriga qarab she’rni bilib yozg’il. Agar, odamda qahramonlik bo’lmasa, uni shijoatli, bahodir deb maqtamagil. Agar, odam beliga pichoq taqmagan bo’lsa, unga, qilich bilan sherni o’ldirasan, nayza bilan Besutun tog’ni teshasan, o’qni chumolining ko’zidan o’tkazasan, demagil. Har odamki, otga minmagan bo’lsa, unga sening oting Duldulga, Raxshga, Buroqqa o’xshaydi, demagil. Har bir odamga munosib so’zni aytgil. Ammo, shoir madh qilinuvchining tabiatini va unga qanday so’z ma’qul bo’lishini bilishi lozim. Uning xohishiga loyiq madh qilgil. Shundan keyin uning in’omidan ko’ngling xohlagancha ko’z tutgil va himmatingni past tutmagil, har bir masalada o’zingni banda va o’zgani xodim deb ko’p aytmagil, agar maqtagan kishing shu so’zga loyiq bo’lsa, aytgil. Hajv qilishni odat qilmagilki, yomon bo’ladi. Agar, she’rda yolg’on va mubolag’ani yaxshi desalar ham, yolg’onni haddan oshirib yubormagil, do’stlarning va xalqning baland martabali ekanini aytishni zarur deb bilgil. Ammo, g’azal va marsiyani bir xil uslubda, hajv va madhni ham bir xil uslubda yozmagil. Agar, hajv yozishni bilmasang, madhning teskarisini yozgilki, bu hajv bo’ladi, marsiya va g’azalni ham shunday qil. Har xil narsa yozmoqchi bo’lsang, o’z fikring bilan yozgil, boshqalarning so’zini takrorlama, agar boshqalarning so’zini takrorlasang, ko’ngling ochilmaydi, she’r maydoni

senga keng bo’lmas va dastlabki she’r yozgan darajangda qolaverasan. Tabiating ochilib, shoirlikka qodir va mohir bo’lganingdan so’ng, agar biror erdan biror ajoyib ma’nili so’z eshitsang, sen shu so’zni ma’qul ko’rsang, bu so’zni boshqa o’rinda ishlatishni istasang (shunday so’zni ishlatdim deb), takabbur bo’lib ketmagil, lekin bu so’zni ishlatmagil, agar shunday so’zlar madhda ishlatilgan bo’lsa, sen hajvda ishlatsang (ma’qul bo’ladi), g’azalda bo’lsa, marsiyada ishlatgil, chunki kishi bu so’zni qaerda ishlatilganini bilmasin. Agar, maqtovchini talab qilsang, yoki bozor ishini qilsang, qovog’ing soliq, kiyiming iflos bo’lmasin, hamma vaqt chehrang ochiq bo’lsin, kulib turgin. Nodir hikoyalarni, kulgili so’zlarni yod ol, chunki maqtovchining oldida shoirning bundan boshqa chorasi yo’qdir. 9. Movaraunnahrda Amir Temur tomonidan markazlashgan davlat barpo etilishi va uning fan, madaniyat va ma’rifat rivojiga qo’shgan hissasi. Tayanch iboralar: Amir Temur, «Zubdat at-tavorix», Movarounnahr mamlakati, Temurning yoshlik va o’smirlik, yigitlik yillari, feodallarining o’zaro nizolari, «Amir Temur o’gitlari» risolasi. Amir Temur ko’ragon ibn amir Tarag’ay 1336 yilning 9 aprelida o’sha paytlardagi Kesh (Shahrisabz)ga qarashli Xojailg’or (bu qishloq hozir Yakkabog’ tumaniga qaraydi) qishlog’ida tavallud topdi. Otasi Amir Tarag’ay o’ziga to’q, badavlat kishi edi. Lekin bo’lajak sohibqiron tavallud topgan paytda Qozonxon (1333—1346) huzurida kichik bir mansabga ega edi. Amirning onasi Tegina Begim Buxorolik «Sadr ash sha’ri’a-shariat» ulug’i, taniqli olim, Ubaydullohning qizi bo’lgan. O’sha paytda Kesh va unga tobe’ yerlarning bekligi esa Amir Tarag’ayning og’asi Hoji Barlosning qo’lida edi. «Zubdat at-tavorix» (Shahobiddin Abdulloh ibn Lutfulloh ibn Abdurashid- laqabi Hofizi Abdu, vafoti 830/1427 y.) da yozilishicha, shajaraning Amir

Sohibqiron tarmog’i Chingizxon ajdodlaridan Tumanoyxon (Tumanxon) farzandlaridan boshlab ajraldi. Jumladan, Qobulxon Jahongir podshoh Chingizxonning 3-chi otasi va uning birodari Qachuloy no’yon esa, Amir Sohibqironning sakkizinchi otasidir. U Barloslar qabilasining nomi ham Qachuloy no’yondan boshlangan. Chingizxon o’zining ikkinchi o’g’li Chig’atoyxonni Turkiston va Movarounnahr mamlakatlariga hukmdor qilib tayinlaganda, amir Sohibqironning beshinchi otasi Qarachor no’yon uning lashkarboshisi bo’lgan va «amir ul-umaro» («amirlar amiri») degan unvon olgan. Keyinchalik Chig’atoy ulusida hokimiyat uchun ichki nizolar kuchayib ketganligi sababli, Qarachor no’yonning farzandlari va qavm-qarindoshlari Kesh viloyatiga kelib, o’rnashib, Shu yerda yashab qolganlar, uning avlodlari o’sha viloyatni boshqarganlar. «Zubdat at-tavorix»da Qarachor no’yonning farzandlari ko’p bo’lganligi qayd etilib, ulardan o’n to’qqiz o’g’ilning nomini, shu o’g’illardan tarqalgan keyingi avlodning mashhurroqlarini sanab, ayrimlarining shajarasi to o’zi yashab turgan davrgacha davom ettirilgan va ularning qanday mavqeni egallab turganliklari qayd etiladi. Jumladan, Qarachor no’yonning oltinchi o’g’li Iyjil no’yon bo’lgan va uning farzandlaridan biri Iylangiz no’yon (Ilangiz)dir. Bu no’yonning bir necha farzandlari bo’lib , ulardan biri Sohibqironning bobosi Burkul no’yondir-Uning ikki o’g’li bo’lgan: biri—Bolta, ikkinchisi Tarag’ay no’en, ya’ni Amir Temurning otasi. Tarag’ay no’yonning to’rt o’g’li va ikki qizi bor edi: o’g’illari — Amir Temur, Suyurg’atmish, Olamshayx, Jo’gi no’yon qizlari — Qutlug’ Turkon og’a, Sherbik og’a. Amir Temur farzandlar orasida to’ng’ichi bo’lgan. Amir Temur yoshlikdan ilm ahliga juda katta e’tibor bergan. Tarixlar, hikoyatlar, qissalar va rivoyatlar tinglamoqqa mayli ko’p adabiyot, san’atni, harbiy ishlarni jon-dildan sevgan, o’ta zukko, oqilu dono, fahm-farosatli, ayni chog’da dovyurak, jasur bo’lgan. Ammo, Temurning yoshlik va o’smirlik, yigitlik yillari Chig’atoy ulusi og’ir ijtimoiy-siyosiy

bo’hron iskanjasiga tushib qolgan davrlarga to’g’ri keldi. Ulus ichidagi notinchlik Qozonxon davriga kelib o’zaro feodal urushlarning avj olib ketishiga olib keldi. Hokimiyat uchun kurash, ayniqsa, xon bilan uning bosh amiri (amir ul-umarosi) Qazag’on o’rtasida kuchli bo’ldi. O’zaro nifoq va kelishmovchilik urushga aylandi. Amir Qazag’on ancha kuchli qo’shinga ega edi. Uning o’g’li Abdulloh ham yon-atrofidagi o’lkalarga hujum qilib, o’z mulkini kengaytirishga intilar edi. Jumladan, u 1353 yilda Xorazmni bosib olib, u yerda o’z hukmini joriy etadi. 1357 yilga kelib, ikkinchi mo’g’ul amiri Qutlug’ Temur Bulday amir Qazaronni yasoqqa yetkazadi. Amir Qazag’on o’rniga taxtga chiqqan amir Abdulloh saroyida fisqi-fujur zo’rayadi. Natijada mo’g’ul hokimlari faqat hokimiyat, taxt talashibgina qolmay, ishratparastlik, maishatparastlik bobida ham yuz tuban keta boshlaydilar. Mo’g’ul feodallarining o’zaro nizolari va ishratparastliklarini ko’rib, bilib turgan turkiy xalqlarning nufuzli vakillari jim turolmas edilar, albatta. Ular ham asta-sekin siyosiy kurashlarga aralasha boshladilar. 1358 yilda amir Abdulloh ibn Qazag’onga qarshi kurash boshlagan mo’g’ul amiri Bayon Sulduz yonida turkiy aholining yetakchilaridan biri amir Hoji Barlos ham bo’lganligi buniig dalil- isbotidir. Kesh (Shahrisabz) viloyatining hokimi Amir Temurning amakisi Hoji Barlos edi. Tarixiy manbalarda ko’rsatilishicha, Hoji Barlos mo’g’ullarga qarshi kurashish uchun qulay imkoniyatlarni qo’ldan bermagan. Uning Bayon Sulduz bilan birlashib qilgan jangida Abdulloh ibn Qazag’on yengiladi. Bayon Sulduz va Hoji Barlosning Shahrisabz va Qarshi hokimligini qo’lga kiritishi 1358 yillarga to’g’ri keladi. Ammo bu unchalik uzoqqa bormaydi. Mustaqillik da’vo qilayotgan barloslarni tiyib qo’yish uchun Sharqiy Turkiston xoni To’klug’ Temur katta qo’shin bilan bostirib kela boshlaydi. Hoji Barlos bundan qo’rqib Xurosonga qochadi. Uni Amudaryo bo’yigacha kuzatib qo’yganlar orasida Amir Temur ham bor edi. Ammo, u o’ziga sodiq kishilar

bilan iziga qaytadi. Temur ibn Tarag’ay birinchi bor ana Shu og’ir vaziyatda sinovdan o’tadi. Hoji Barlos Xurosonga ketgan, yurt egasiz qolgan paytda Amir Temur Shahrisabz hokimiyatini o’z qo’liga oladi. Bu jasurlik va vatanparvarlik, yurtsevarlikning timsoli edi, albatta. Darhaqiqat, oriyatni qo’ldan bermaslik, og’ir paytda mardlik ko’rsatish, har qanday qo’shindan tap tortmaslik uning uchun iymon-e’tiqodga aylandi. Tarixiy manbalarda Amir Temurning Movarounnahr taxtini rasman qo’lga olish yili sifatida 1370 yil qayd etiladi va bu muvaffaqiyat Balxda yuz berganligi aytiladi. Haqiqatda ham amir Husayn ibn Musallabni engib, qo’li baland kelgan Amir Temur jami akobirlar, qo’shin boshliqlari tomonidan Movarounnahr hukmdori deb tan olingan edi. Demak, sohibqiron o’ttiz to’rt, o’ttiz besh yoshida taxtga chiqishga erishgan. Fosix Xavofiy o’zining «Mujmal-i Fosihiy» asarida Amir Temurning 1336 —1387 yillardan tortib 1404—1405 yillargacha; bo’lgan hayot yo’li asosiy sanalarini keltiradi. Darhaqiqat, buyuk sohibqiron xususan 1370 yildan to 1404 yilga qadar 30 marta qo’shin tortgan, hamma vaqt qo’li baland kelib 27 dan ortiq mamlakat va elatlarni zabt etgan. Ha, ulug’ bobomizning butun umri ot ustida, ur- surlaru kurashlarda kechgan. U umri davomida yaxshilik, ezgulikdan chekinmadi, mardlarni ulug’ladi, xoyinlarni, zolimlarni kechirmadi, ulusga zulm qiluvchi hukmdorlarni ayovsiz jazoladi, vatan xoyinlaridan nafratlandi. «Amir Temur o’gitlari» risolasida haqqoniy ta’kidlanganidek, Amir Temurning tarix oldidagi xizmati benihoya katta. Birinchidan, u mamlakatda kuchayib ketgan feodal tarqoqlikka barham berib, el- yurtni o’z tug’i ostiga birlashtira oldi. Markazlashgan yirik feodal davlatga asos soldi. Bu bilan ziroatchilik, hunarmandchilik, savdo- sotiq va madaniyat rivojiga mustahkam zamin yaratdi. Ikkinchidan, Amir Temur bir qator xalqlar va yurtlarga mustamlakachilar zulmidan ozod bo’lishda yordam berdi. Masalan, o’sha davrning eng qudratli podshohlaridan hisoblangan Boyazid Yildirimni (1389—1402) tor- mor keltirib (1402), Usmonli turklarning istibdodiga

tushib qolgan «Bolqon» yarim orolidagi xalqlar va mamlakatlarga ozodlik bag’ishladi. Oltin O’rda xoni To’xtamishni (1376—1395) ikki marta (1391—1395) tor-mor keltirib, O’rusiyaning mo’g’ullar hukmronligidan qutulishini qariyb 300 yilga tezlashtirdi. Uchinchidan, Turkiston zaminini hunarmandchilik, ilm-fan va madaniyati rivojlangan ilg’or mamlakatga aylantirdi. Amir Temurning sa’y- harakati bilan obod etilgan shaharlar, kasabalar, qishloqlarni Shahrisabz, Buxoro, Yassi (Turkiston) shaharlarda qad ko’targan imoratlar, «Temur va Temuriylar davlati», «Temuriy madaniyati», «Ulug’bek va Samarqand», «Observatoriya maktabi» kabi ulug’ tushunchalarni dunyoga kelish va dunyo xalqlari tarixiga oltin harflar bilan yozilishi ham Amir Temur nomi bilan bog’liqdir. Dastavval shuni aytish kerakki, Amir Temur odob-axloq, iymon, e’tiqod, ta’lim- tarbiyada o’zi yuksaklikka, mukammallikka erishgan siymolardan biridir. Bunga ishonch hosil qilish uchun bobomizning o’zi tomonidan yaratilgan odob-axloqqa oid dasturlar, o’gitlar, pand-nasihatlarni, shuningdek, Sohibqiron haqidagi tarixiy asarlarni ko’zdan kechirish kifoya. Bular «Tuzuki Temuriy» («Temur tuzuklari»), «Malfuzoti Temuriy» («Temuriyning aytganlari») va «Voqioti Temuriy» («Temurning boshidan kechirganlari») nomi bilan jahonga mashhur bo’lgan asarlarni XV asr muarrixi Fosih Ahmad Havofiyning «Mujmal-i Fosixiy», Nizomuddin Shomiy (tug’ilgan va vafot etgan yili ma’lum emas) va Sharafiddin Ali Yazdiylarning mashhur «Zafarnoma», ibn Arabshoh (1389—1450)ning «Ajoyib ulmaqdur fi axbori Temur» (Amir Temur haqidagi xabarlarda taqdir ajoyibotlari), Salohiddin ibn Mullo Aloiddin hoja eshonning (Salohiddin Toshkandiy) qalamiga mansub «Temurnoma» (Amir Temur ko’ragon jangnomasi, 1908) kabilar Shular jumlasidan. Tarix fanlari doktori, professor Ashraf Ahmad Temurning o’zi amal qilgan o’n bir sifatni yuksak baholaydi. Birinchi sifat: «Men sifatlarimning eng avvalgi deb beg’arazlikni tushundim. Hammaga ham bir xil: jiddiy va odil qaradim , hech bir

kimsani boshqasidan farq qilmasdim, boyni kambag’aldan ustun qo’ymadim. » Ikkinchi sifat: «Men har doim Islomga qat’iy rioya qildim va Alloh Taoloning amri bilan ulug’langan shaxslarga hurmat bilan qaradim.» Uchinchi sifat: « Men kambag’allarga ko’p xayr-ehson qildim. Har mojaro va muammoni diqqat bilan tekshirdim va uni mumkin qadar to’g’ri hal qilishga butun jahdimni sarf qildim». To’rtinchi sifat: «Xaloyiqqa rahm qildim, barchaga naf’ yetkurdim. Bunda birovga nohaq ozor yetkazmadim va mendan yordam so’rab kelganlarni ko’kragidan itarmadim. Qur’ondagi parvardigorning Allohning amriga bo’ysunish va xalqiga shafqat qilish darkor, degan oyatini o’zimga farz bilib, uqib oldim va umr bo’yi barcha yumushlarimda unga amal qildim». Beshinchi sifat: «Islomga taalluqli ishlarni men har doim kundalik va dunyoviy ishlardan ustun qo’yib qeldim. Avval tangri itoatini ado etib bo’lgandan keyingina kundalik ishlarga qo’l urdim». Oltinchi sifat: «Barcha so’zlarimda doim haqiqatgo’ylikka amal qildim. Bu dunyo va u dunyo haqidagi eshitganlarimdagi haqiqatni yolg’ondan ajrata bildim». Yettinchi sifat: «Men har kimgaki va’da bersam, unga vafo qildim. Hargiz va’daga xilof ish qilmadim. Men doimo va’dalarimni aniq bajarsam, shundagina odil bo’lishimni va kimsaga jabr yetkazmasligimni angladim». Sakkizinchi sifat: «Doimo o’zimni Allohning yerdagi mulkining posboni deb bildim va parvardigorning yoki uning noiblarining iznisiz uni sarf etmadim. Tangrining irodasiz uning bandalarining hech biriga zarar yetkazmadim. Oliy martabadagilarga ham, fuqaroga ham birdek xayriya qilishga intildim. Men hech qachon birovning mulkiga ega bo’lishga intilmadim va shuningdek hech qachon ko’proq boylik orttirishga harakat qilmadim. Hech qachon birovga hasad bilan qaramadim. Bu borada Amir Husayn bilan bo’lgan voqea menga ibratli bo’ldi. O’z fuqarolarining mol-mulkiga nisbatan ochko’zligi pirovardida uni halokatga olib keldi».

To’qqizinchi sifat: «Men har doim tangrimning amrini uning payg’ambarlarini hadislarini to’la ado etishga intildim. Barcha qilmishlarimda shariat yo’sunlariga butkul amal qildim va nopok ishlardan butun vujudim bilan o’zimni tiydim. Payg’ambar va uning sahobalarini o’zimning yagona va eng yaxshi do’stlarim deb bildim». O’ninchi sifat: «Men har doim insof bayrog’ini baland ko’tardim va iymon tarqatishni o’z buyukligimning qudratli zamini deb bildim. Men inson bir onadan tug’ilgan deb ishonganman. Shuning uchun mustahkam qudratga tayangan qudrat buyuk bo’ladi». O’n birinchi sifat: «Men doim saidlarga ehtirom bilan qarardim, ulamo va shayxlarni e’zozlardim. Bu kishilarni doimo majlislarimga chaqirardim. Ularni din masalasi yuzasidan aytganlarini diqqat bilan tinglab olardim va unga amal qilardim. Shuning uchun menga nisbatan xalqning mehri baland edi va hamma mendan minnatdor edi». Shunday qilib, sohibqiron Amir Temurning ibratli, hayotiy pand- nasihatlari va purma’no o’gitlarining har bir mazmun va ma’no kengligi, mantiqning kuchliligi, teranligi, ta’siri, umuminsoniy qadriyatlar asosiga qurilganligi bilan alohida ahamiyat kasb etadi, ularni hadsiz xazina, odob- axloqqa oid dasturlar deya olamiz. Temuriylar saltanati hukmronliga davrida Movarounnahr va Xurosonda badiiy adabiyot ham yangi bosqichga ko’tarildi. Shu davrda fors-tojik adabiyoti o’zining yangi rivojlanish pog’onasiga erishgan bo’lsa, o’zbek adabiyoti Alisher Navoiy, Mavlono Lutfiy, Durbek, Hofiz Xorazmiy, Atoiy, Sakkokiy, Gadoiy, Sayyid Qosimiy, Yaqiniy ijodlari misolida o’z taraqqiyotining eng yuksak bosqichiga ko’tarildi. Abdurahmon Jomiyning «Haft avrang», Alisher Navoiyning «Hamsa», «Xazoyin ul-maoniy» asarlari shu davr Haft avrang» («Yetti taxt») deb nom qo’yar ekan, Temuriylar sulolasidan etti shoh (Amir Temur, Xalil Sulton, Shohrux, Ulug’bek, Abulqosim Bobur, Abu Sayd, Mirzo Husayn Boyqaro)ni ko’zda tutgan bo’lsa, Navoiy o’z «Hamsa»sini yaxlit holda Husayn Boyqaroga bag’ishlagan va bu bilan har ikki muallif ham shu davr

hukmdorliriga o’zlarining ma’lum ma’noda minnatdorchiliklarini namoyon etgan edilar. Temuriylar davridagi adabiy hayotning o’ziga xos xususiyatlaridan biri adabiy jarayonning yagonaligi, unda turkiy tilda ijod qiluvchilarning ham, forsiyda qalam tebratuvchilarning ham barobar va faol qatnasha olgani edi. Buni biz Alisher Navoiyning «Majolis un- nafois» tariqasida yaqqol ko’ramiz. Unda ijodkorlar til xususiyatlariga qarab bir-biridan ajratilmagan. Husayn Boyqaro hukmdorligi davridagi adabiy hayotga to’xtalar ekan, Zahiriddin Muhammad Bobur "Boburnoma"da: "Shuarodin bu jam’ning saromad va sardaftari Mavlono Abdurahmon Jomiy edi", — deb yozadi. Binobarin, faqat forsiy adabiyotning emas, shu davrdagi o’zbek adabiyotining gullab- yashnashida ham Abdurahmon Jomiyning roli juda katta bo’lgan.Abdurahmon Jomiy Shohrux hukmdorligi davrida— 1414 yil 7 noyabrda Nishopur yaqinidagi Jom shahrida, ruhoniy oilasida dunyoga keldi. Jomiyning ota-bobolari asli Dashtdan bo’lib Jomda turib qolishgan. 10. Mirzo Ulug’bekning pedagogik g’oyalari va ma’rifatparvarlik xizmatlari. Tayanch iboralar: Ulug’bek, o’zgacha yo’l tutish, Ulug’bek ixlosmandlari, insonning yodlash quvvati, mudarrislarning ilmiy ishlari, Ulug’bek va Ali Qushchi, hunarmandchilik va me’morchilikka aloqador masalalar, yulduzlar haqidagi ilm. Ulug’bek 1394 yilning mart oyida Eronning g’arbidagi Sultoniya shahrida bobosi Temurning harbiy yurishi paytida tug’ildi. U Shohrux mirzoning to’ng’ich o’g’li edi. Unga Muhammad Tarag’ay ismi berildi. Lekin bolaligidayoq u Ulug’bek deb atala boshlab, bu keyinchalik uning asosiy ismi bo’lib qoldi. Ulug’bekning bolalik yillari bobosi Temurning harbiy yurishlarida o’tdi. 1405 yilning boshida Xitoyga qilinayotgan yurish boshlanishi paytida Temur

vafot etadi, bundan so’ng ikki yil uning avlodlari o’rtasida taxt uchun talashish davom etdi. Kurash Temurning kenja o’g’li Shohruxning g’alabasi bilan tugaydi. Shohrux to’ng’ich o’g’li Ulug’bekni 1411 yili Movarounnahr va Turkistonning hokimi etib tayinladi. Ulug’bek 17 yoshida hokim bo’lib, bobosidan farqli o’laroq harbiy yurishlar bilan qiziqmadi. Aksincha, u o’rta asrlardagi boshqa hokimlardan o’zgacha yo’l tutdi, ko’proq ilm-fanga moyil edi. Lekin, afsuski, Ulug’bekning boshlang’ich ma’lumoti va murabbiy hamda ustozlari haqida aniq ma’lumot saqlanmagan. Ulug’bekning ustozlaridan biri munajjim Mavlono Ahmad ekanligini taxmin qilish mumkin, chunki bu kishi Temur saroyidagi eng yirik olimlardan bo’lib, sayyoralarning kelajak ikki yuz yillik taqvimlari jadvallarini tuza olgan. Lekin Ulug’bekning o’zi keyinchalik asosiy asari bo’lmish «Ziji»da faqat Qozizoda Rumiyni «ustozim» deb ataydi. Ulug’bek umrining ilk davridanoq Mavlono Ahmad va Qozizoda Rumiy kabi falakiyotshunos va riyoziyotchilar ta’sirida ulg’ayadi. Shu sababli uning hayotida aniq fanlar muhim ahamiyat kasb etadi.Ulug’bek yigirma yoshlarida o’z davrining yirik olimi sifatida shakllandi. U hokim bo’lgan paytdagi olamshumul o’zgarishlar butun o’rta asr madaniyati tarixida byetakror bo’lib qoldi. Ulug’bek ixlosmandlaridan G’iyosiddin Jamshid Koshiy 1417 yili Samarqanddan Koshonga, otasiga yozgan maktubida Ulug’bekning faoliyati va bilimdonligini quyidagicha ta’riflaydi: «Allohga va uning ne’matlariga shukronalar bo’lsunkim, yetti iqlimning farmonbardori, islom podshohi donishmand kishidirlar. Men bu narsani odob rasmi yuzasidan aytayotganim yo’q. Haqiqat shuki, avvalo, u kishim Qur’oni karimning aksariyat qismini yoddan biladilar. Tafsirlarni va mufassirlarning har bir oyat haqidagi so’zlarini aqlda saqlaydilar va yoddan biladilar va arabchada yaxshi yozadilar. Shuningdek, u kishim fiqhdan ancha xabardorlar, mantiq ma’nolarining bayoni va usullaridan ham xabardorlar. U kishim riyoziyot (matematika) fanining barcha tarmoqlarini mukammal

egallagan va shunday jiddiy mahorat ko’rsatganlarki, kunlardan bir kun otda ketayotib, 818 yil rajab oyining o’ninchi va o’n beshinchi kunlari orasidagi (milodiy 1415 yil 15—20 sentyabr) dushanba kuni yil mavsumining qaysi kuniga munosib kelishini aniqlashni aytadilar. Shunga ko’ra otda ketayotib, xayoliy hisob bilan Quyoshning taqvimi o’sha kuni bir daraja va ikki daqiqa ekanligini topdilar. Keyin otdan tushgach, hisob to’g’riligini bu bandai bechoradan so’rab aniqlab oldilar». Haqiqatan ham xayoliy hisobda ko’p miqdorlarni yodda tutmoq va boshqa miqdorlarni bularga asoslanib topmoq kerak. Lekin insonning yodlash quvvati zaifdir, u daraja va daqiqalarni u qadar aniq topa olmaydi. Inson bino bo’lganidan beri shu kungacha hali hech kimsa bu qadar aniq hisoblay olmagan edi. Ulug’bekning shaxsan o’zi ilmga qiziqqanligi va mamlakatining ravnaqini ko’zlaganligi tufayli yangi usuldagi bilim yurti — maktab va madrasalar barpo qilish qaroriga keladi. Bu juda uzoqni ko’zlab qilingan qaror bo’lib, bu bilan Ulug’bek Movarounnahrni butun musulmon mamlakatlarining ilmiy markaziga aylantirmoqchi ekanligidan dalolat berardi. Haqiqatan ham, u deyarli bir vaqtning o’zida Samarqand, Buxoro va G’ijduvonda uchta madrasa barpo etadi. Samarqanddagi madrasa qurilishi 1417 yili boshlanib, uch yilda qurilib bitiriladi. Tez orada Ulug’bek madrasaga mudarris va olimlarni to’play boshlaydi va shu tariqa uning Samarqanddagi falakiyotshunoslik maktabi shakllanadi. Bu maktabning asosiy mudarrislari ilmiy ishlariga qulay sharoit va panoh izlab Temur davridayoq Samarqandga kelgan Mavlono Ahmad va Qozizoda Rumiy kabi olimlar edi. Qozizodaning maslahati bilan Ulug’bek otasining mulki Xurosonning Koshon shahridan G’iyosiddin Jamshid Koshiyni chaqirtiradi. Samarqandga Movarounnahrning turli shaharlaridan va Xurosondan to’plangan olimlarning soni 1417 yilga kelib 100 nafardan ortib ketadi. Ular orasida adiblar, muarrixlar, xattotlar, rassomlar, me’morlar bor edi. Lekin yulduzshunoslik va riyoziyot sohasidagi olimlar sharafliroq va obro’liroq edi. Ular orasida Qozizoda bilan Koshiy eng salobatli va nufuzli edilar.

1420 yili Samarqand madrasasining tantanali ochilishi bo’ladi. Vosifiyning yozishicha, birinchi mudarris etib Mavlono Muhammad Havofiy tayinlanadi. Ulug’bek barpo etgan Samarqand madrasasi va ilmiy to’garagi Sharq madaniyati va fani tarixida nihoyat ulkan ahamiyat kasb etdi, mamlakat ravnaqiga katta ta’sir ko’rsatdi. Bu yerda ko’plab buyuk siymolar shakllandi. Jumladan, Xurosonning Jom shahrida 1414 yili tug’ilgan bo’lajak ulkan shoir Jomiy Ulug’bekning Samarqand madrasasida tahsil ko’rdi. U bu yerda Qozizoda, Ulug’bek va Ali Qushchi kabi ulug’ olimlarning ma’ruzalarini eshitdi va ularning tarbiyasida bo’ldi. Ulug’bek atrofida to’plangan Samarqand olimlari katta ahamiyat bergan eng muhim ilmiy yo’nalishlardan biri falakiyotshunoslik fani edi. Shuni ham aytish kerakki, musulmon mamlakatlarida va umuman islom madaniyatida aniq fanlar, ayniqsa, falakiyotshunoslik va riyoziyot muhim o’rin tutadi. Chunki musulmon kishi qayerda bo’lishidan qat’i nazar erta tongdan oqshomga qadar uning uchun besh vaqt namoz farzdir. Namoz qiblaga - Makkadagi Ka’ba yo’nalishiga qarab o’qiladi. Namozning vaqtlari esa har bir jug’rofik kengliqda ham quyoshning yerdan balandligiga qarab belgilanadi. Undan tashqari, islomda qabul qilingan hijriy yil xisobi 354 kunni tashkil qiluvchi 12 qamariy oydan iborat bo’lib, yangi oy — xilolni masjid minorasidan yoki rasadxona tepasidan ko’z bilan ko’rib aniqlangan. Shuning uchun musulmon kishining hayoti falakiyotshunoslik, riyoziyot, jug’rofiya, hunarmandchilik va me’morchilikka aloqador quyidagi masalalarni hal qilish bilan bog’liq bo’lgan: 1) Joyning jug’rofik yo’nalishlarini aniqlash; 2) Mahalliy meridian bilan qibla yo’nalishini ko’rsatuvchi katta doira orasidagi burchakni aniqlash; 3) Jug’rofik yo’nalishlarni hisoblash uchun aniq riyoziy (trigonometrik) hisoblash qoidalari va usullarini bilish; 4) Jug’rofik yo’nalish asosida Quyosh balandligini aniqlash qoidalarini bilish; 5) Quyosh, Oy, sayyoralar va boshqa yoritgichlarning kecha-

kunduzning istalgan vaqtidagi holatlarini aniqlaydigan sferik astronomiyaning aniq qoidalarini bilish; 6) Turli shaharlar orasidagi masofalarni aniqlash uchun geodezik o’lchashlarni bajarish; 7) Turli vaqt o’lchash asboblarini yasash; 8) Yerning ma’mur qismi haqida aniq tasavvurga ega bo’lish uchun har italar tuzish; 9) Har italar tuzish uchun riyoziyotga taalluqli ko’rinish holatlarini bilish; 10) Falakiyotshunoslik, jug’rofiya va geodeziyaga taalluqli hisoblarni bajarish uchun yuksak aniqlikdagi riyoziy hisoblash usullarini bilish; 11) Yoritgichlarni kuzatish obi-havo bilan bog’liq bo’lgan uchun meteorologiya va geofizikadan ma’lumotga ega bo’lish; 12) Masjid, madrasa va rasadxonalar barpo etish uchun me’morchilik san’ati va an’analaridan xabardor bo’lish. Yuqorida ko’rsatilgan va bu ro’yxatga kirmagan boshqa ko’p masalalar shunchalik chambarchas bog’lanib ketganki, ularni hal qilish uchun olim va hunarmandlarning katta jamoa va guruhlari kerak edi. Ana shuning uchun Ulug’bek o’z atrofiga turli ilm va hunar namoyandalarini to’plagan. Keltirilgan masalalar ro’yxatidan ko’rinib turibdiki ularning ko’pi falakiyotshunoslikka aloqador. Islomdagi eng avvalgi yulduzlar haqidagi asarlar «Zij» deb atalib, ular asosan jadvallardan iborat bo’lgan. U Ulug’bekdan avval yozilgan eng mukammal zijlar Beruniyning «Qonuni Mas’udiy»si va Nasiriddin Tusiyning 1256 yili yozib, Xulashxonga taqdim etgan «Ziji elxoniy» asari edi. XV asr boshlarida yozilib Shohruxga atalgan Jamshid Koshiyning «Ziji Haqoniy» asari asosan xitoy va mo’g’ul an’analariga asoslangan bo’lib, islom mamlakatlari uchun deyarli ahamiyatga ega emas va ilmiy jihatdan ham aytgulik emas edi. Movarounnahrda esa mo’g’ul istilosidan keyin birorta zij yozilmagan edi. Ana shu sabablarga ko’ra Ulug’bek eng avvalo yulduzlar haqidagi ilmni yo’lga qo’yishga intiladi. Buning uchun rasadxona barpo etish kerak edi. Bu

haqda Abdutohirxo’ja bunday xabar qiladi: «Madrasaga asos solinganidan to’rt yil keyin Mirzo Ulug’bek Qozizoda Rumiy, Mavlono G’iyosiddin Jamshid va Mavlono Muiniddin Koshoniylar bilan maslahatlashib, Ko’hak tepaligida Obi Rahmat arig’ining bo’yida rasadxona binosini qurdiradi. Uning atrofida esa baland xujralar barpo etadi». Rasadxona qurilishi 1420 yildan 1429 yilgacha davom etadi Rasadxona bitishi bilan falakiyot kuzatishlari boshlanib ketadi. Rasadxona bilan madrasaning birgaliqdagi faoliyati Ulug’bek ilmiy maktabida yulduz ilmi va riyoziyotni o’rta asrlar davrida eng yuqori pog’onaga ko’tardi. Davlat ishlari bilan bog’liq bo’lgan yurish-ko’chishlar, rasadxonadagi kuzatishlar va madrasadagi darslar, ilmiy ishlarga umumiy rahbarlik qilish ham Ulug’bekning ko’p vaqtini olardi. Shuning uchun bo’lsa kerak, uning qalamiga mansub bo’lgan ilmiy asarlar son jihatidan ko’p emas-ular to’rtta. Ulug’bek ilmiy merosining eng asosiysi, ma’lum va mashhuri uning «Ziji» bo’lib, bu asar «Ziji Ulug’bek»dir. «Ziji jadidi Ko’ragoniy» deb ham ataladi. «Ziji»dan tashqari uning qalamiga mansub riyoziyot asari — «Bir daraja sinusini aniqlash haqida risola», yulduzlarga bag’ishlangan «Risolayi Ulug’bek (yagona nusxasi Hindistonda Aligarh universiteti kutubxonasida saqlanadi) va tarixga doir «Tarixi arba’ ulus» asaridir. Ulug’bek «Ziji» o’z tarkibiga ko’ra VIII—IX aslarda boshlangan yulduzshunoslik an’anasini davom ettirsa-da, ilmiy pog’onasi ularga nisbatan baland. Bu asar muqaddima va to’rt maqoladan iborat. Muqaddimaning boshida Qur’ondan yulduzlar va sayyoralarga taalluqli oyatlar keltiriladi. Ulug’bek bu bilan yulduzlarni kuzatish zarurligini g’oyaviy asoslamoqchi bo’ladi. Ulug’bek «Ziji» o’rta asrlardagi eng mukammal asar bo’lib, tezda zamondoshlarining diqqatini o’ziga jalb etdi. eng avval bu asar Samarqandda Ulug’bek atrofida to’plangan olimlar ijodiga katta ta’sir ko’rsatdi. «Ziji»da hech qanday nazariy dasturlar bayon etilmaydi va teoremalar isbotlanmaydi, balki nazariy mavqe’dagi jumlalar qoida tarzida bayon qilinadi.

Shuningdek, muhim ahamiyatga ega bo’lgan miqdorlar va parametrlar «biz shunday topdik» degan ibora bilan hisobsiz va isbotsiz keltiriladi. «Ziji»ni o’rganish shuni ko’rsatadiki, u faqat amaliy qo’llanishga mo’ljallangan bo’lib, nazariy masalalarni bayon etishni Ulug’bek oldiga maqsad qilib qo’ymagan. Shuning uchun bo’lsa kerak, «Zij»ni birinchi bo’lib Samarqand olimlarining o’zi, xususan Ali Qushchi sharhlaydi. Undan keyingi sharhlarni Mirim Chalqabiy va Husayn Birjandiylar yozadi. 1449 yili Ulug’bekning fojiali halokatidan so’ng Samarqand olimlari asta- sekin Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlari bo’ylab tarqalib ketadilar. Ular o’zlari borgan erlarga Samarqand olimlarining yutuqlarini va «Zij»ning nusxalarini ham yetkazadilar. Jumladan, Ali Qushchi 1473 yili Istambulga borib, u yerda rasadxona quradi. Shu tariqa Ulug’bek «Ziji» Turkiyada tarqaladi va Turkiya orqali Ovrupo mamlakatlariga ham etib boradi. Hozirgi kundagi ma’lumotlarga ko’ra «Zij»ning 120 ga yaqin forsiy va 15 dan ortiq arabiy nusxasi mavjud. O’rta asrlarda yozilgan hech bir astronomik yoki riyoziy asar bunchalik ommalashmagan. «Zij» musulmon mamlakatlarining deyarli barchasida o’rganilgan. Uni sharhlagan olimlardan quyidagilarning nomlarini eslatish mumkin: Shamsiddin Muhammad ibni Abul Fath as-So’fiy al-Misriy (vaf.tax. 1495 ), Abdulqodir ibni Ro’yoniy Lahitiy (vaf. 1519), Mirim Chalabiy (vaf. 1525), G’iyosiddin Sheroziy (vaf. 1542). Ulug’bek «Ziji», ayniqsa, Hindiston olimlariga kuchli ta’sir ko’rsatdi. Samarqand olimlarining ilmiy an’analarini Hindistonga Boburning o’zi yetkazgan degan ma’lumot bor. Boburning vorislari o’tmishdagi shohlarga o’xshab atrofiga olimlarni to’playdilar va ularning ilmiy izlanishlariga sharoit yaratadilar. Hind olimlari ko’p jihatdan Samarqand olimlariga taqlid qiladilar. Masalan, Shoh Jahonni Avval zamonida Lahor va Dehlida ishlagan Farididdin Mas’ud ad- Dehlaviy (vaf.1629) «Ziji Shoh Jahoniy» nomli asar yozadi: undagi maqola va boblarning soni xuddi Ulug’bek «Ziji»dagidek va jadvallarning ham ko’p qismi Ulug’bekdan olingan. Yirik hind olimi Savay Jay Sinx (1686—

1743) ham o’zining «Ziji Muhammadshohiy» nomli asarini Ulug’bek «Ziji»ning kuchli ta’sirida yozgan. «Zij»ning G’arbiy Ovrupo faniga ham ta’siri katta bo’ldi. Umuman olganda, G’arbiy Ovrupo Temur va uning farzandlarini, ayniqsa Ulug’bekni XV asrdanoq bilardi. Ali Qushchining Istambuldagi faoliyati tufayli Ulug’bekning olimligi haqidagi xabar ham Ovrupoga tarqaladi. 1638 yili Istambulga ingliz olimi va sharqshunosi, Oksford dorilfununining professori Jo’n Grivs (1602—1652) keladi. Qaytishida u o’zi bilan Ulug’bek «Ziji»ning bir nusxasini Angliyaga olib ketadi. 1648 yili avval «Zij»dagi 98 yulduz jadvalini chop etadi. O’sha yilning o’zida Grivs «Ziji»dagi jug’rofik jadvalni ham nashr etadi. 1950 yili esa u «Zij» birinchi maqolasining lotincha tarjimasini nashr etadi. Grivs 1652 yili mazkur oxirgi ikki ishni qayta nashr etadi. Yana bir ingliz olimi va sharqshunosi To’mas Hayd (1636— 1703) «Zij»dagi turg’un yulduzlar jadvalini 1665 yili forscha va lotinchada chop etadi. Shunisi diqqatga sazovorki, Hayd Grivsning ishlaridan butunlay bexabar edi. Demak, «Zij»ning nusxalari qandaydir yo’llar bilan unga ham etib kelgan. Haydning nashridan 15 yil keyin polyak olimi Yan Geveliy (1611 —1687) Dansigda «Zij»ning ayrim jadvallarini nashr etadi. Bundan keyin XVIII va XIX asrlarda qator Ovrupo olimlari «Zij»ning ayrim qismlarini nashr etgan bo’lsalar, fransuz sharqshunosi L.A.Sediyo (1808—1876) to’rt maqolalari oldidagi so’zboshilari va muqaddimasining fransuzcha tarjimasini 1847—1853 yillar chop qiladi. Nihoyat, XX asr boshlarida amerikalik olim E.B.Nobel «Zij»ning Angliya kutubxonalarida saqlanadigan yigirma sakkiz qo’lyozmasi asosida yulduzlar jadvalining inglizcha tarjimasini nashr etadi (Vashington, 1917). 10. Zahiriddin Muhammad Boburning pedagogik fikrlari.

Tayanch iboralar: Zahiriddin Muhammad Bobur, davlatni boshqarish, markazlashgan kuchli davlat, «Boburnoma», insonparvar shoir. Zahiriddin Muhammad Bobur (1483—1530) o’zbek xalqining yirik mutafakkiri, davlat arbobi, o’zbek mumtoz adabiyotining ko’zga ko’ringan vakili, tarixchi olim, shoir va tarjimondir. U temuriylar avlodidan bo’lib, Hindistonda «Buyuk mo’g’ullar imperiyasi» deb nom olgan davlatning asoschisi hisoblanadi. Bobur Andijonda tug’ildi. Uning bolalik yillari mana shu yerda o’tdi. Uning otasi Umar Shayx temuriylar sulolasiga mansub bo’lib, o’sha davrda Farg’ona viloyatida hokimlik qilar edi. Bobur saroy muhitida tarbiyalanadi, yoshligidanoq ilm-fanga mehr qo’ydi, ayniqsa, adabiyot va tarix bilan qiziqa boshladi. Umar Shayx vafotidan keyin Bobur 12 yoshda taxtga o’tirib davlatni boshqarish ishi bilan shug’ullana boshlaydi. Bobur yashagan davr murakkab voqealarga boy bo’lib, taxt uchun kurashlar avjiga chiqqan edi. U davlatni markazlashtirish va kuchli davlat tuzish maqsadida Samarqandga yurish qiladi va bir necha urinishlardan so’ng 1498 yilda Samarqandni egallaydi. Lekin, 100 kundan keyin uni tashlab, unga qarshi ko’tarilgan g’alayonni bostirish uchun Andijonga ketishga majbur bo’ladi. Bobur Andijonni qo’lga kiritish uchun katta kuch sarfladi va uni 2 yildan keyingina egalladi. Shundan so’ng u katta kuch to’plab, yana Samarqandga yurish qiladi va ikkinchi marta oladi. Lekin bu vaqtda, ya’ni 1500 yilda Samarqandga Shayboniyxon katta kuch bilan bostirib kiradi. Natijada, Bobur o’z askarlari bilan Samarqandni tashlab chiqib ketishga majbur bo’ladi. Bobur Samarqandni olish uchun yana bir necha marta harakat qilib, Shayboniyxon bilan jang qiladi, lekin istagan natijaga erisha olmaydi. Oxiri 1504 yilda u 300 dan ortiq navkari bilan Qobulga qarab yo’l oladi. XVI asr boshlarida Afg’oniston tarqoq holda edi. Bobur turk va afg’on qabilalarini o’ziga bo’ysundirib, Qobul, G’azni shaharlarini qo’lga kiritib, 1503

yilda o’zini shu yerning hokimi deb e’lon qiladi. Umuman olganda, Bobur va uning o’g’li Afg’onistonda 1504 yildan to 1526 yilgacha podshohlik qiladi. Mana shu davr ichida u tarqoq qabilalarni birlashtirdi, mamlakatni iqtisodiy va siyosiy jihatdan mustahkamladi. Bobur mamlakat obodonchiligiga, ilm-fan rivojiga katta e’tibor berdi, o’zi ham ruboiy va g’azallar bitdi. Bobur o’zining tobora mustahkamlanib borayotgan davlatini kengaytirish maqsadida 1525 yil Dehli tomon yurish qiladi. U 1526 yil 21 aprelida Panipat jangida Dehli sultoni Ibrohim Lo’di boshchilik qilgan qo’shinni yengib, Dehlini egalladi. Bobur Hindistonga, shubhasiz, bosqinchi sifatida kirib keldi. Bobur Sharqdagi boshqa feodal hukmdorlaridan kam farq qilar edi. Lekin Boburning keyingi faoliyati, uning iqtisod, madaniyat, ilm-fan, ma’rifatparvarlik sohasida qilgan ishlari Hindiston tarixida ijobiy rol o’ynadi. Bobur bu yerda markazlashgan kuchli davlat barpo qildi. Uning davrida Hindistonning qo’shni mamlakatlari, xususan, Rossiya va Markaziy Osiyo bilan aloqasi kuchaydi. U mamlakat obodonchiligiga katta e’tibor berdi, shaharlarni obod qildi, sug’orish inshootlari qurdirdi, bog’lar barpo etdi. Bobur ilm-fanni rivojlantirishga, olim va shoirlarga homiylik qilishga intildi. U 1530 yilda Agrada vafot qildi. Keyinchalik uning xoki Qobulga keltirib dafn etildi. Bobur o’zbek adabiyoti, tarixi, geografiyasi, falsafasiga katta hissa qo’shgan mutafakkirdir. U yoshligidan boshlab ijod bilan shug’ullandi, lirik she’rlar yozadi. Lekin uni butun jahonga tanitgan asari «Boburnoma»dir. «Boburnoma» juda qimmatli adabiy-tarixiy asar bo’lib, u XV asr oxiri va XVI asrning 30-yillarigacha bo’lgan murakkab tarixiy voqealarni o’z ichiga oladi. Bobur bu asarda Movarounnahr, Afg’oniston, Xuroson va Hindistondagi siyosiy voqealarga batafsil to’xtaladi. Unda o’zaro urushlar, taxt uchun kurashlar, xalqning ahvolini yomonlashuvi va boshqa voqealar bayon qilinadi.

Shuningdek, Bobur Andijon, Samarqand, Qobul va Dehlidagi o’z faoliyatiga ham to’xtaladi. «Boburnoma» asari geografiya haqida ham qimmatli ma’lumot beradi. Adib ushbu asarda «shuncha ko’p geografik nomlar, kishilar nomi, hayvonot va o’simliklar nomini keltiradiki, bularning hammasi uning noyob xotira quvvatiga ega bo’lganini isbot qiladi. Bobur chet el tillaridagi kishi va geografik nomlarni mumkin qadar aslida qanday bo’lsa, shunday berishga harakat qiladi». (O’zbek ensiklopediyasi, 2-jild, Toshkent, 1972, 296- bet). Yuqoridagi asardan tashqari, Bobur aruz vazni va qofiyaga bag’ishlangan «Mufassal» nomli asar yozgan, huquqshunoslikka oid uning «Mubayyin» risolasi ham ma’lum, musiqaga bag’ishlangan «Musiqiy ilmi» nomli kitob ham bitgan. Shuningdek, Bobur Xo’ja Ahrorning «Volidiya» risolasini fors-tojik tilidan o’zbek tiliga tarjima qilgan. Bobur g’azal, ruboiy, masnaviy va boshqa janrdagi she’rlarida o’z o’tmishdoshlari Umar Xayyom, Hofiz, Navoiylarning eng yaxshi an’analarini davom ettirdi. U insonparvar shoir bo’lib, inson va uning erkini, baxtini kuyladi, ishq- muhabbat, vafodorlik, mehru shafqat haqida so’z yuritadi. Bobur ma’rifatni xalq orasiga yoyishga, ilm va jamiyat ravnaqi yo’lida xizmat qildirishga intildi. 11. Alisher Navoiyning asarlarida tarbiya va insonparvarlik masalalari. Uning maktab va madrasalar rivojiga qo’shgan hissasi. O’zbek adabiyotining asoschisi, shoir, olim, ma’rifatparvar, faylasuf, musiqashunos, davlat arbobi Nizomiddin Alisher Navoiy (1441—1501) Hirotda tug’ilib, shu yerda yashab ulg’aydi. U turk va fors tillarida ijod qilgan. Navoiy o’ttizga yaqin she’rlar to’plami, yirik-yirik dostonlar va risolalarning muallifidir. Uning besh dostondan iborat «Hamsa»si butun dunyoga mashhurdir: «Hayrat ul- abror» (1483), «Farhod va Shirin» (1484), «Layli va Majnun» (1484), «Sab’ai sayyor» (1484), «Saddi Iskandariy» (1485). Uning qalamiga doir «Xazoyin ul-maoniy» (1491—1498), «Badoyi ul-bidoya» (1500),

«Muhokamat ul-lug’atayn» (1499) kabi asarlari mavjud. Alisher Navoiy barcha asarlarida feodallar yuritayotgan kuch va hukmronlikni tanqid qiladi. Uning fikricha mamlakatda ma’rifatchilik, insonparvarlik va adolatlilik hukm surishi zarur. Uning she’riy to’plamlari va boshqa asarlarida ta’lim-tarbiya masalalariga ham alohida o’rin berilgan. Navoiy ta’kidlashicha, yer kurrasida yashayotgan barcha insonlar millatidan qat’i nazar tengdir. U insonlar hayot mazmunini faqat mehnat tashkil etadi, deydi. Alisher Navoiy inson tafakkuri, aqli, bilimini va ilmiy bilimlarini yuksak qadrlagan. U «Bilim va donishmandlik insonning bezagidir»- deb yozadi. A. Navoiy bola tarbiyasiga va uni shaxs sifatida shakllantirishga katta ahamiyat berib, bolani hayot «chirog’i» deb ta’riflaydi. Bola oilaga baxt va saodat keltiruvchi ziyodir. Alisher Navoiy bolalarga kichik yoshligidanoq bilim, ma’lumot va tarbiya berishlikni ko’rsatib, o’g’il-qizlarni 6 yoshdan tarbiyachiga muallimga berish lozimligini aytadi. Ana shu yoshlar ilk yoshidayoq fanlarni va hunarlarni egallab olmoqligi lozimligini ta’kidladi. Shoir, eng avvalo, har bir kishi o’z xalqining tarixini bilishi shartligiga ahamiyat berib, uni chuqurroq o’rganishga da’vat etadi. Buyuk shoir har bir xalqning tarixi mamlakatni har ob ahvolga solgan nimayu, uning ravnaq topishiga imkon bergan nima shuni ko’rsatib bermog’i lozim, deydi. Alisher Navoiy pedagog-mudarris. U ta’lim-tarbiya masalalariga alohida e’tibor berar ekan, tarbiya jarayonlarini, vositalarini, talablarini ko’rsatadi. U ta’limda ilmiylik, asoslanganlik, tarixiylik kabi talablarni asos qilib oladi. O’z davridagi musulmon maktablarining yutuq va kamchiliklarini tahlil etadi. U o’qituvchi haqida gapirar ekan, muallim o’z shogirdlarini ham, o’zi ta’lim berayotgan fanni ham sevgan bo’lishi zarur, deydi. O’ziga ham, o’quvchiga ham talabchan bo’lishni uqtiradi. Navoiy o’qituvchini jamiyatning obro’li va hurmatga loyiq inson deb bilib, shogirdlar muallimni vatandek hurmat qilishlarini, e’zozlashlarini uqtiradi. Uning asarlarida axloqiy va mehnat tarbiyasiga doir qarashlari asosiy o’rinni tashkil etadi.

12. Abdurahmon Jomiyning pedagogik qarashlari. Tayanch iboralar: Abdurahmon Jomiy, o’tkir zehnli Jomiy, tasavvuf yo’liga kirish, Jomiyning hayriya ishi, sharq adabiyotidagi hamsachilik an’analari, nazariy qo’llanma. Abdurahmon Jomiy (1414-1492). Bobosi Mavlono Muhammad va otasi Nizomiddin Ahmad singari Abdurahmon ham qo’liga qalam olib, she’r yoza boshlagan vaqtdan boshlab o’z tavallud topgan shahri nomini o’ziga adabiy taxallus qilib olgan (Ba’zi olimlarning fikricha, "Jom" so’zi "idish" ma’nosida tasavvufiy tushunchani ham bildiradi. Sharqdagi adabiy an’anaga ko’ra adabiy taxallus ko’p ma’noli bo’lishi ma’qul ko’rilgan). U asosiy umrini Hirotda o’tkazdi va Shu erda mashhur shoir va mutafakkir bo’lib yetishdi. Bolalik chog’idayoq Jomiy zehnining o’tkirligi bilan ajralib turgan. Boshlang’ich ma’lumotni u otasidan olgan. Oilaning Hirotga ko’chishi, otasining bu erda shayx ul-islom mansabiga tayinlanishi Jomiy hayotida muhim ahamityaga ega bo’ldi. Hirotda uning o’qishiga Xoja Alouddin Ali Samarqandiy, Shahobiddin Muhammad Jojarmiy kabi mashhur mualliflar o’z hissalarini qo’shdilar. Natijada u arab tili, ilohiyot, tasavvuf, she’r qoidalari, adabiyot tarixi va boshqa fanlarning asoslarini juda erta o’zlashtira boshladi. Jomiy turli fanlar bo’yicha o’z tahsilini Samarqandda nihoyasiga yetkazishni ixtiyor qilar ekan, u Ulug’bek madrasasida Ulug’bek, Qozizoda Rumiy, Ali Qushchi kabi allomalarning ma’ruzalarini eshitish sharafiga muyassar bo’ldi. U fiqhshunos olim, arab tili, "Qur’on", hadislar bo’yicha mutaxassis Fazlulloh Abullaysdan ham ko’p dars oldi. Hirotda Jomiy tasavvuf yo’liga kirishni, o’z bilim va faoliyatini shu yo’lga, qolaversa ijodga, ilm-fanga bag’ishlashni afzal ko’radi. Yosh Jomiy Shayx Sa’driddin Koshg’ariy bilan yaqinlashib, unga qo’l beradi va tez orada uning

hurmatini qozonadi. Jomiy pirining qiziga uylanadi. Sa’driddin Koshg’ariy tasavvufda Muhammad Naqshband sulukiga mansub edi. 1469 yili Sulton Husayn Boyqaro Hirot taxtiga o’ltiradi. Oradan ko’p vaqt o’tmay, 1476-77 yillar orasida u o’z do’sti va vaziri Alisher Navoiy bilan Jomiyni o’ziga pir va ustoz deb taniydi. Bu Jomiy hayoti va faoliyatida katta voqea bo’ldi. Jomiy kundalik hayotda oddiy, darvishona yashasa ham, biroq shoh va unga aloqador kishilarning, hatto uni asarlari orqali tanigan boshqa mamlakat podshohlarining unga muruvvati katta edi. Shuning uchun u o’ziga tushgan daromadlar hisobiga bir qancha binoyi hayriyalar, Shu jumladan Hirotda ikki madrasa va xonadon, tug’ilgan shahari — Jomda bir masjid qurish imkoniga ega bo’lgan. Uning Shamsiddin Muhammad ismli ukasi bo’lib, u katta tabib, olim va sozanda bo’lib yetishgani ma’lum. XV asrning ikkinchi yarmidagi ijtimoiy-siyosiy, ilmiy-madaniy va adabiy hayotda yuz bergan ibratli hodisatardan biri Navoiy — Jomiy munosabatlaridir. Bu ikki buyuk zot ijod sohasida xalqparvarlik va insonparvarlik mavqeida turish bilan birga xalq, davlat ishlarida insof va adolatni yoqlar edilar. Jomiyning "Nafahot ul-uns", Lujjat ul- asror", Ashiat ul-lamaot", "Riso-lai musiqiy", "Risolai muammo" kabi bir qancha asarlari Navoiyning maslahati va iltimosi bilan yozilgan. Jomiy o’z lirik she’rlarini yig’ib, devon tuzmoqchi bo’lganda, Navoiy maslahati bilan uchta devon tuzadi va devonlarning birinchisiga "Fotihat ush-shabob", ikkinchisiga "Vositat ul-ishq", uchinchisiga "Xotimat ul-hayot" deb nom qo’yadi. 1480 yildan 1485 yilning oxiriga qadar Jomiy o’zining buyuk "Haft avrang"i tarkibiga kirgan dostonlarini yaratish ustida ish olib bordi. Sharq adabiyotidagi hamsachilik an’analari asosida yozilgan bu dostonlardan "Silsilat uz-zahab", "Tuhfat ul-ahror", "Suhbat ul-abror" g’oyaviy tematik jihatdan falsafiy-axloqiy yo’nalishda, janr e’tibori bilan pandnoma tipida bo’lib, o’z davrining eng dolzarb masalalariga bag’ishlangan edi. Jomiy bir necha marotaba haj qilgan, haj safari davomida Nishopur,

Bastom, Domg’on, Qazvin, Hamadon, Karbalo, Bag’dod, Damashq, Halab, Tabriz kabi shaharlarni ko’rgan, bu shaharlarda yuksak izzat-hurmatga sazovor bo’lgan. Uning shaxsiy maktublaridan ma’lum bo’lishicha, u yaqin do’sti Xoja Ahror taklifi bilan Toshkentda ham bo’lgan va ulug’ mazoratlarni ziyorat qilgan. Abduraxmon Jomiy 1492 yili shamollash natijasvda xastalanib, 78 yoshida hayot bilan vidolashgan. Uning dafn marosimini Navoiy boshqarib, podshoh Husayn Boyqaro esa mamlakatda bir yil motam e’lon qildi. Unga atab ko’pgina shoirlar, Shu jumladan Navoiy ham, qayg’uli marsiyalar bitishdi. Navoiy marsiyasida Jomiy vafotining tarixi "Kashfi asrori iloh" ("Iloxiy sirlar kashfi") degan so’zlardan (hijriy 898, melodiy 1492 yil) chiqarilgan edi. Abdurahmon Jomiy g’oyat sermahsul ijodkor bo’lib, undan bizga adabiyotning turli janrlariga, fan va san’atning rang-barang so- halariga oid boy meros qolgan. Jomiy asarlari o’z davridayoq Xuroson va Movarounnahr doirasidagina emas, boshqa mamlakatlarga ham keng tarqalgan edi. Ba’zan qo’shni mamlakat podshohlari, masalan, Sulton Ya’qub uning asarlarini so’rab maxsus elchilar yuborgan. Uning asarlari o’z davrida va undan keyin ham ko’p qo’lyozma nusxalarda ko’chirilgan. Masalan, O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti, Qo’lyozmalar instituti fondlarida Jomiy asarlarining XV — XVI asrlarda ko’chirilgan o’nlab qo’lyozmalarini uchratish mumkin. Bunday qo’lyozmalar Rusiya, Afg’oniston, Eron va Ovropa mamlakatlaridagi boshqa qo’lyozma fondlarida ham uchraydi. Taniqli sharqshunos E. E. Bertel’s "Jomiy" monografiyasida shoir asarlarining Toshkent kullieti (O’zR FA Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti, Qo’lyozma inv. №2122) asosida 52 asarining nomini keltiradi. Jomiy asarlarining bir qismi diniy va falsafiy mazmunga ega bo’lib, ularda shoir Islom dini va Sharq falsafasining bir qator masalalarini o’z qarashicha talqin qiladi, tasavvufning XV asrdagi eng yirik arbobi sifatida o’z fikr- mulohazalarini bayon etadi.

Bunga uning "Naqshi fusus" ("Ma’nolar naqshi"), "Shavohidi nubuvva" ("Payg’ambarlikka dalillar"), "Sharhi qasidayi "Toiya" (Radifda "to" harfidan foydalanib yozilgan qasida sharhi"), "Naqdi nusus" ("Matnni tanqid"), "Sharhi qasidayi "Hamriya" ("Hamriya" qasidasi sharhi"), "Naqshbandiy ta’limoti haqida risola", "Vohid" atamasi haqida risola", "Zikr" shartlari haqida risola", "Haj qilish yo’.llari haqida risola", "Ashiot ul-lamaot" kabi bir qancha asarlarini shu guruhga kiritish mumkin. Jomiyning "Risolayi aruz", "Risolayi muammoyi kabir", "Risolayi muammoyi sag’ir", Risolayi muammoyi mutavvassit", "Risolayi muammoyi manzum", "Sharhi bayti Masnaviy, "Sharhi bayti Xusrav", "Sharhi rubbiyot", "Risolayi qofiya" kabi asarlari Sharq adabiyoti tarixini, uning vazn, qofiya va she’r turlari bilan bog’liq nazariy masalalarini o’rganishda hozirgi kunga qadar o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Olimning faqat muammo haqidagina 4 ta nazariy qo’llanma yaratgani yoki ulug’ salaflari asarlarining murakkab bir baytini izohlash, tasavvufning biron atamasini yoritish uchun maxsus risolalar yozgani uning adabiyot tarixini o’rganishga juda katta ahamiyat berganini, o’zi bu sohalarning haqiqiy donishmandi bo’lganini ko’rsatadi. Bundan tashqari Jomiy o’z davrining eng buyuk tilshunosi ham edi. U fors tili grammatikasi bo’yicha maxsus she’riy va nasriy qo’llanma yozgan. Arab tilini esa o’z ona tilidek bilgan edi. U vaqtda arab tili mashhur xorazmlik tilshunos olim Ibn Hojibning (1175— 1249) "Al-Qofiya" kitobi bo’yicha o’rganilardi. Shoirning suyukli farzandi Ziyovuddin arab tilini Shu darslik bo’yicha o’qir ekan, darsni o’zlashtirishda katta qiyinchilik sezadi. Shunda Jomiy uning ahvolini tushunib, 1492 yili, ya’ni umrining oxirlarida "Al-Qofiya"ga maxsus sharh yozadi. Shundan so’ng Ibn Hojibning asari maktab va madrasalarda shu sharh yordamida o’qitiladigan bo’ladi. Jomiy "Sharhi" esa "Sharhi Mullo" nomi bilan Shuhrat qozonadi. Uning aruz bilan bir qatorda musiqa nazariyasi haqida "Risolayi musiqiy"

asarini yozishi shu davr madaniy hayotida katta voqea bo’ldi. Jomiy o’z risolasida Abu Nasr Farobiyning ko’p jiddlik "Musiqa haqida katta kitob" asaridagi g’oyalarni yanada rivojlantirdi, musiqani tovushlarning o’zaro ohangdoshlik (ta’lif) va noohangdoshlik (manofarat) nuqtai nazaridan o’rganuvchi, yangi kuy yaratish uchun ular orasidagi oralik (ozmina)larni tekshiruvchi fan deb xarakterladi. XV asr adabiy hayotida she’riy asarlar bilan bir qatorda nasrni rivojlantirishga ham ahamiyat berilar edi. Shayx Sa’diyning "Guliston" nomli mashhur hikoyalar to’plamini g’oyat sevgan va uni "jannatdan nishon, hashak- tikoni ham anbargadir jon" deb ta’riflagan Jomiy 1486—87 yillarda shu asarga javoban "Bahoriston" degan asarini yaratdi. Lekin, Jomiy ijodining eng katta qismini, hech shubhasiz, uning she’riyati tashkil etadi. 1490 yilning boshida u o’z she’rlaridan 3 ta devon tuzgan bo’lib, bu devonlar 1805 g’azal va boshqa she’r turlarini o’z ichiga olgandir. Bu devonlardagi deyarli barcha she’rlar shoirning lirik she’rlar sohasidagi yuksak iste’dodidan darak beradi. 13. Jaloliddin Davoniyning axloqiy qarashlari. “Axloqiy Jaloliy” asarining pedagogik fikrlar rivojidagi o’rni. Tayanch iboralar: Jaloliddin Davoniy, Markaziy Osiyo olimlari va shoirlarining ijodi, ilmiy- madaniy meros, "Axloqi jaloliy" asari, Davoniyning ijtimoiy qarashlari, Davoniy axloq va ta’lim-tarbiya haqida. Keyinchalik, u Sheroz shahrining qozisi etib tayinlanadi. Qozilikdan iste’foga chiqqandan so’ng madrasada mudarrislik qiladi. Keyinchalik yana o’z qishlog’iga qaytib, umrining oxirigacha (1502) ilmiy ish bilan shug’ullanadi. U Davon qishlog’ida dafn etilgan. Manbalardan ma’lumki, Jaloliddin Davoniy Markaziy Osiyo olimlari va shoirlarining ijodi va dunyoqarashi bilan yaxshi tanish bo’lgan. U Farobiy, ibn Sino, Nasiriddin Tusiyning ilmiy merosi,

asarlarini qunt bilan o’rgangan, ularning ilmiy va insonparvarlik g’oyalaridan xabardor bo’lgan. Xususan, u Hirot, Vizantiya (Rum), Ozarbayjon, Kermon, Xurmuz, Tabariston, Xuroson, Jurjon mutafakkirlari bilan aloqa qilgan. Muhammad Ali Tabriziyning ta’kidlashicha, Davoniy o’z risolalarini bitishda "Vizantiya, Xuroson, Turkiston olimlari hamda Sulton Abu Sayd Temuriy davrida yashagan mashhur mutafakkirlarning asarlaridan foydalangan". (Muhammad Ali Tabriziy. Rayxonat ul-adab. Tehron, 1949, 3-tom). Davoniy Hirotda uzoq vaqt bo’lib, u yerdagi olimlar bilan yaqindan muloqotda bo’lib, Abdurahmon Jomiy va boshqa olim, fozillar bilan uchrashadi. Sherozga qaytib kelgandan so’ng esa Jomiy bilan muttasil yozishib turadi. Shuningdek, Davoniy Ali Qushchi va uning risolalari bilan ham tanish bo’lganligini hisobga olsak, Davoniyning falsafiy va ijtimoiy qarashining shakllanishida Yaqin va O’rta Sharqning ilmiy, madaniy merosini o’rganishi hamda qo’shni mamlakatlar, ayniqsa, Movarounnahrning mashhur olimlari bilan aloqa qilishi muhim rol o’ynadi. U salaflarining asarlarini tartib qilish bilan cheklanib qolmasdan, Markaziy Osiyo mutafakkirlarining madaniy, ilmiy va falsafiy an’analarini davom ettirdi. Bulardan tashqari, u qadimgi Yunon va Markaziy Osiyo mutafakkirlari Arastu, Aflotun, Farobiy, ibn Sino, Nasiriddin Tusiy va boshqalarning asarlarini yaxshi bilar, hatto ularning ba’zi risolalariga sharhlar ham bitgan. U qadimgi olimlar risolalaridagi murakkab va tushunilishi qiyin bo’lgan muammolarni sharhlash bilan birga ular hal qila olmagan botiniy va zohiriy ilmlar va mushkul masalalarni yecha olar edi. Davoniyning ilmiy merosi boydir. U falsafa, mantiq, fiqh, axloqshunoslik, riyoziyot va geometriya sohalari bo’yicha risolalar yozgan. O’sha davrda uning asarlari olimlar orasida keng tarqalgan bo’lib, ular ko’p fanlar bo’yicha rasmiy qo’llanma vazifasini o’tagan. Uning "Risolayi isboti vojib" ("Zaruriyatning isboti haqidagi risola"), "Risolat ul-xuruf" ("Harflar haqida risola"), "Risolayi fitavjix ul-tashbix" ("Majoz talqini haqida risola") , "Risola dar ilm ul-nafs" ("Ruhshunoslik haqida risola"), "Tariqati tarbiyat ul-

avlod" ("Bolalarni tarbiyalash usuli"), "Arznoma" ("Armiyani boshqarish prinsipi") va boshqa asarlari ma’lum. Davoniy ilmiy ishlardan tashqari Navoiy singari "Foniy" taxallusi bilan she’rlar yozgan. Uning she’rlari Eron va Iroqda chop etilgan. Davoniy Movarounnahr va Xurosondagi madaniy yutuqlardan o’z ijodida keng foydalanishga harakat qilganligi bois, uning asarlari Xuroson va Movarounnahrda ham tarqalib, bu yerdagi turli ilmiy yo’nalishga, ma’naviy hayotga ta’sir ko’rsatdi. Davoniyning eng yirik risolasi - "Axloqi jaloliy"dir. U 1470-1478 yillar orasida yozilgan va G’arbiy Eron hokimi, Oq quyinlilar sulolasi vakili Uzun Hasanga bag’ishlangan. Ushbu kitob 1839 yilda V. F. Tompson tomonidan ingliz tiliga tarjima qilingan. Davoniyning "Axloqi jaloliy" risolasi fors tilida yozilgan bo’lib, qo’lyozmasi dunyoning juda ko’p muzeylari va kutubxonalarida mavjud. U 1911 yil Kal’kuttada chop etilgan. O’zbekiston Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik institutida ushbu risolaning qo’lyozma va toshbosma nusxalari saqlanmoqda. Mazkur asar 1948 yilda eshonjon Muhammadxo’ja tomonidan o’zbek tilidagi qisqartma tarjimasi amalga oshirilgan. Rus sharqshunosi A.A Semyonov R’e va Braunlarga asoslanib, Davonining ushbu risolasini musulmon Sharqida mashhur kitoblar sirasiga qo’shadi. Kitobda muhim ijtimoiy-siyosiy, ijtimoiy-hayotiy va axloqiy g’oyalar ilgari surilgan. Unda jamiyatning paydo bo’lishi, ijtimoiy tabaqalar, davlat va uni boshqarish yo’llari, adolatli va adolatsiz podshohlar, ularning fuqarolarga munosabati, axloq va ta’lim-tarbiya masalalari batafsil tahlil etilgan. "Axloqi jaloliy"da XV asrning ilg’or axloqiy qarashlari o’z ifodasini topganki, kitobda o’rta asr Sharqining axloqiy ta’limotlari, uning yutuq va kamchiliklari aks ettirilgan. Asar uch qismdan iborat bo’lib, o’z navbatida ular yana mayda bo’lim - "lavom"-larga bo’linadi. Birinchi qism axloq faniga bag’ishlangan bo’lib, muallif axloqning asosiy tushunchalari: adolat, shijoatkorlik, donolik, iffat va boshqalarga to’xtaladi. Ikkinchi qismi - "Odamning ichki holati" deb atalib, oilaviy hayotga bag’ishlangan. Bunda bolalarni tarbiyalash va kamolga

yetkazish, kasb-hunarni egallash, xulq-odob qoidalari, nutq madaniyati, ota- onalarning o’z bolalariga munosabatlari va boshqa shunga o’xshash muammolar ko’tariladi. Oxirgi uchinchi qism - "Shahar (davlat)ni boshqarish va podshohlar siyosati" deb ataladi. Bu erda muallif shaharlarda yashovchi xalqlar baxtli bo’lishi uchun qanday tadbiru choralar ko’rish kerakligi, davlat boshliqlari bilan fuqarolarning o’zaro munosabati, jamiyat haqida fikr-mulohazalar ilgari suriladi. eng so’ngida Nasiriddin Tusiyning "Axloqi nosiriy" risolasida keltirilgan Aflotunning o’z shogirdi Arastuga qilgan vasiyati beriladi. Davoniyning ijtimoiy qarashlarida Farobiyning ta’siri yaqqol sezilib turadi. Inson bir o’zi mehnat qilib, yashash uchun va har kuni zarur bo’ladigan narsalarni qo’lga kiritishi qiyin. U yakka holda hayot kechirishi uchun bir o’zi ovqat pishirishi, kiyim-kechak tikishi, mehnat qurollari yashashi va shunga o’xshash ko’p ishlarni bajarishi, bir necha kasb-hunar egallashga majbur bo’lar edi. Bu esa amri maholdir. "Odamlar birlashib, bir-biriga yordamlashganda boshqalar to’g’risida chinakamiga qayg’uradi, o’zaro yordam va aloqa- o’rnatilganda adolatning sinalgan yo’llari paydo bo’ladi, yashash vositalari tartibga tushadi, kishilarning ahvoli mustahkamlanadi va inson zoti saqlanadi" (Davoniy. Axloqi jaloliy. 135-varaq.) Davoniy o’zining "Axloqi jaloliy" asarida davlat to’g’risida o’zining utopik - xayoliy orzusini tasvirlaydi. U ibn Miskavayh, Forobiy va Nasiriddin Tusiy singari shaharni (davlatni) fozil va joxilga bo’ladi. Fozil shaharni tasvirlar ekan, Davoniy "bu shunday shaharki, uning qoidasi baxt-saodatga erishuvdan va baxtsizlikka olib boradigan hodisalarni bartaraf qilishdan iborat", - deydi (O’sha joy, 152-varaq). Fozil shaharni aqlli, adolatli va jasur kishilar boshqarishi lozim. Shahar aholisi, qaysi ijtimoiy tabaqadan bo’lmasin, qonun- qoidalarga so’zsiz bo’ysunadilar. Joxil shahar aholisi esa baxtsizlik va falokat yo’liga kirgan bo’lib, bunday shahar hokimlari ta’magir, joxil bo’ladilar, o’z xohish-istaklari va hissiyotlarini qondirishga ruju qo’yadilar.

Jaloliddin Davoniy axloq va ta’lim-tarbiya masalalariga ham katta e’tibor beradi. Mutafakkirning talqinida, axloq fani kishilarning amaliy faoliyati, tafakkuri bilan chambarchas bog’langan. Axloq muammolari falsafiy, ijtimoiy- siyosiy masalalar bilan bir qatorda ko’riladi. Davoniy o’z risolalarida ilm-fanni jamiyatda tutgan o’rniga katta baho berib, kishilarni ma’rifatli bo’lishga, kasb-hunarni egallashga chaqirdi. Uning insonparvarlik ruhi bilan sug’orilgan ijtimoiy g’oyalari umuminsoniy xarakterga ega bo’lib, keyingi davrlarda muhim rol’ o’ynadi va hozir ham o’z tarbiyaviy ahamiyatini yo’qotgani yo’q.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. O`zbekiston Respublikasining Qonuni Ta`lim to`g’risida. T., 1997. 2. O`zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. T.,1997. 3. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni. T. “O‘zbekiston”, 1997. 29 avgust. -7 bet. 4. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. T. 1997. 29 avgust. 9-10 bet. 5. Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi. O‘zbekistan Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni. 6. Barkamol avlod-O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. T., “Sharq”, 1997. 7. Barkamol avlod orzusi. T., O`zbekiston milliy ensiklopediyasi. 2000. 8. “Avesto” va uning insoniyat taraqqiyotidagi o`rni. T., “Fan”, 2001. 9. Amir Temur o`gitlari. T., “Navro`z”, 1992. 10. Abdullaev Yu. Jahon oliy maktabi: qiyosiy tahlil. T., G’. G’ulom nomidagi “Adabiyot va san`at” nashriyoti, 2001. 11. Abdullaeva Sh. va boshq. Pedagogika. T., «Fan», 2004. 12. Abdurasulov M. O`zbek ma`rifatparvar shoirlari ilm-ma`rifat haqida. T.: «O`qituvchi», 1972. Abu Ali ibn Sino. Hikmatlar. T.: «O`zbekiston», 1980

O'xshashlar

Turkistonda uyg’onish davrida maktab va pedagogik fikr

Pedagogika tarixi fanining predmeti va vazifalari

Markaziy Osiyo va qadimgi Sharq mamlakatlarida maktab va pedagogik fikr rivoji

XVII asrdan xix asrning yarmigacha tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar rivoji. IX asrning oxiri XX asr boshlarida turkistonda ta’lim tizimi

Eng qadimgi davrlardan IX asrgacha tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar