Tarbiya jarayoni, mazmuni, qonuniyatlari va tamoyillari. Tarbiya turlari - Pedagogika - Referatlar

Tarbiya jarayoni, mazmuni, qonuniyatlari va tamoyillari. Tarbiya turlari

Yuklangan vaqt:

07.12.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

113.6787109375 KB

Ko'chirib olish

Tarbiya jarayoni, mazmuni, qonuniyatlari va tamoyillari. Tarbiya turlari Reja: 1. Keng va tor ma’nodagi tarbiya tushunchasi 2. Tarbiya jarayonining o’ziga xos xususiyatlari 3. Tarbiya jarayoni qonuniyatlari va tamoyillari 4. Tarbiya turlari: maqsadi, vazifalari, shakl va metodlari

Keng va tor ma’nodagi tarbiya tushunchasi. Tayanch iboralar: keng ma’nodagi tarbiya tushunchasi, tor ma’nodagi tarbiya tushunchasi, tarbiya jarayoni, fuqarolik jamiyati, ijtimoiy jarayon, maqsadga qaratilgan tarbiya. Tarbiya nazariyasi pedagogika fanining bir qismi bo’lib, tarbiya jarayonining mazmuni, metodlari va tashkil etilishi masalalarini o’rgatadi. Hayotga yangicha siyosiy va iqtisodiy nuqtai nazardan yondoshish o’sib kelayotgan yosh avlod tarbiyasi bilan bog’liq jarayon mazmunini ham qaytadan ko’rib chiqishni taqozo etmoqda. Tarbiya nazariyasi Markaziy Osiyo mutafakkirlari va Xalq pedagogikasining tarbiya borasidagi boy tajribalariga tayanadi. Tarbiya nazariyasi o’z qoidalarini asoslash uchun falsafa, etika, estetika, fiziologiya, psixologiya kabi fanlar ma’lumotlaridan foydalanadi. Tarbiya nazariyasi pedagogikaning boshqa bo’limlari: pedagogikaning umumiy asoslari, ta’lim nazariyasi hamda maktabshunoslik bilan uzviy bog’liq. Tarbiya jarayoni shaxsning muayyan maqsad asosida ijtimoiy hayotga tayyorlovchi tarixiy - ijtimoiy tajribaga suyangan holda olib boriluvchi faoliyat jarayonidir. Boshqacharoq talqin etilganda, tarbiya jarayoni yosh avlodni muayyan maqsad yo’lida har tomonlama voyaga yetkazish, unda ijtimoiy ong va xulq- atvorni tarkib toptirshga yo’naltirilgan faoliyat jarayonidir. Turli zamon va makonda ijtimoiy tarbiya mohiyati turlicha bo’lib, uning mazmuni ijtimoiy maqsadlardan kelib chiqib asoslangan. Turli makon va zamonda tarbiya g’oyasi turlicha ifodalangan bo’lsa-da, ammo yo’naltiruvchanlik xususiyati hamda ob’ektiga ko’ra yakdillikni ifoda etadi. Tarbiya xususida taniqli o’zbek pedagogi A.Avloniy shunday deydi: “Al- Hosil tarbiya bizlar uchun yo hayot yo mamot, yo najot, yo halokat yo saodat, yo falokat masalasidir” 3 . Ushbu fikrlardan xulosa chiqarsak, Shaxs tarbiyasi xususiy emas, balki ijtimoiy, milliy ilmdir. Zero, har bir Xalqning taraqqiy etishi, davlatlarning qudratli bo’lishi avlodlar tarbiyasiga ko’p jihatdan bog’liq.

O’zbekiston Respublikasi ijtimoiy-siyosiy mustaqillikni qo’lga kiritgach, ijtimoiy hayotning barcha sohalarida tub islohotlar olib borildi. Islohotlarning asosiy g’oyasi respublikaning rivojlanish va taraqqiyot yo’li deb e’tirof etilgan demokratik, insonparvar, huquqiy jamiyatni barpo etish uchun xizmat qiladi. O’z oldiga fuqarolik jamiyatini qurishni vazifa qilib qo’ygan bugungi jamiyatimiz yoshlardan ongli tafakkur, zamonaviy dunyoqarash, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga tayangan tarbiya asosida shakllanib takomillashishlarini talab qiladi. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’o’risida” gi qonuni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” hamda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning qator asar va nutqlarida, chunonchi “Barkamol avlod - O’zbekiston tarqqiyotining poydevori”, “O’zbekiston XXI asrga intilmoqda” nomli asarlarida mustaqil respublikada ijtimoiy tarbiyani yo’lga qo’yish maqsadi va vazifalari belgilab berilgan. Tarbiya - Shaxsni maqsadga muvofiq takomillashtirish uchun uyushtirilgan pedagogik jarayon bo’lib, tarbiyalanuvchining shaxsiga muntazam va tizimli ta’sir etish imkonini beradi. Tarbiya jarayoni o’zaro bog’liq bo’lgan ikki faoliyatni-o’qituvchi va o’quvchi faoliyatini o’z ichiga oladi. Tarbiya jarayonida o’quvchining ongi shakllana boradi. His-tuyg’ulari rivojlanadi, ijtimoiy hayot uchun zarur bo’lgan va ijtimoiy aloqalarni tashkil etishga xizmat qiladigan xulqiy odatlar hosil bo’ladi. Tarbiya jarayonida bolalarning hayoti va faoliyatini pedagogik jihatdan to’o’ri uyushtirish g’oyat muhimdir. Faoliyat jarayonida bola tashqaridan kelayotgan tarbiyaviy ta’sirlarga nisbatan ma’lum munosabatda bo’ladi. Bu munosabat shaxsning ichki ehtiyoj va xohishlarini ifodalaydi. Psixolog va pedagoglarning tadqiqotlari shaxsga tashqi omillarning (xoh salbiy, xoh ijobiy) ta’siri bolaning ularga munosabati bog’liqligini ko’rsatadi. Bola faoliyatini uyushtirishgina emas, balki tarbiyalanuvchining bu faoliyatga nisbatan qalbida paydo bo’layotgan munosabatini, turli kechinmalarni qanday anglashni baholashni, his qilishni anglashi e’tiborga molikdir. Ulardan o’zi uchun nimalarni maqsad qilib

olayotganligini bilishi zarur. Bularning barchasi turli kishilar bilan aloqa qilish, jamoadagi munosabatlar jarayonida murakkablashib boradi. Tarbiya jarayoni o’quvchining onginigina emas, balki his- tuyg’ularini ham o’stirib borishi, unda jamiyatning shaxsga qo’yadigan axloqiy talablariga muvofiq keladigan xulqiy malaka va odatlarni hosil qilishi lozim. Bunga erishish uchun o’quvchining ongiga, hissiyotiga va irodasiga ta’sir etib boriladi. Agar bularning birortasi e’tibordan chetda qolsa, maqsadga erishish qiyinlashadi. Tarbiya jarayoniga o’qituvchi rahbarlik qiladi, o’quvchilar faoliyatini belgilaydi, ularni ijtimoiy jarayonda ishtirok etishlari uchun shart- sharoit yaratadi. Ijtimoiy jarayonda faol ishtirok etish orqali o’quvchilarning mustaqilligi, ijodiy tashabbuskorligi ortib boradi. Faoliyat o’quvchilar jamoasi manfaati va istagi asosida uyushtirilsa, bu jarayonda bolaning tengdoshlari va o’z-o’zini anglash jarayoni tezlashadi, bola o’z xulqi, hatti-harakati uchun jamoa oldida javobgarlikni sezishga erishgach ijrochi emas, balki umumiy ishning faol qatnashchisi bo’lib qoladi. Tarbiyani samarali yo’lga qo’yish uchun uning harakatlantiruvchi kuchini-tarbiya jarayonining manbaini yaxshi bilish va hisobga olish muhimdir. Bir so’z bilan aytganda tarbiya jarayoni-har bir insonning hayotda yashashi (umumiy faoliyat, ta’lim, tarbiya) jarayonida orttirgan saboqlari va intellektual salohiyatlarining ijobiy ko’nikmasini o’zida shakllantirish va o’zgalarga berish jarayonidir. Tarbiya jarayonida ichki va tashqi qarama- qarshiliklar mavjud bo’lib, u bevosita tarbiyalanganlik darajasiga bog’liq bo’ladi. Tarbiyada o’quvchilarning tarbiyalanganlik darajasini ham hisobga olish kerak bo’ladi. Bu jihat unutilsa, qarama-qarshiliklar kuchayadi. Tarbiyalanganlik-milliy urf-odatlarimiz, qadriyatlarimizga e’tiqod bilan rioya qiladigan, noqonuniy ishlardan o’zini tiya oladigan, o’z hatti-harakatlari bilan o’zgalar nafratini qo’zg’amaydigan xulq- atvordir. Faoliyat jarayonida hosil bo’lgan malaka va odatlar axloq me’yorlariga rioya qilishni engillashtiradi. Demak, tarbiyachi bola shaxsining tez rivojlanadigan davri o’quvchilik

yillarida uning ongiga turli-tuman faoliyat (o’qish, mehnat, o’yin, sport, badiiy havaskorlik) yordami bilan maxsus ta’sir etish mumkindir. Tarbiya yaxlit jarayonda amalga oshiriladi, uning tarkibiy qismlari ham ayni bir vaqtda, faoliyatning biror turi asosida amalga oshiriladi. Umumiy pedagogik jarayonda tarbiya muhim o’rin tutadi. Shaxsni shakllantirish boshqaruv, nazorat tavsifiga ega bo’lib, bu borada belgilangan vazifalar tasodifiy harakatlar orqali emas, balki oldindan belgilangan va puxta o’ylangan rejalar asosida hal etilib boriladi. Tarbiya jarayonida uning maqsadi, shakli, iste’dodlari, shaxsning o’zini-o’zi tarbiyalash va qayta tarbiyalash jihatlari muhim o’rin tutadi. Tarbiya mazmuni ijtimoiy tuzum buyurtmasi asosida belgilanib, uning amalga oshishi uchun ma’lum shart-sharoitlarning mavjudligi talab etiladi. Ushbu g’oyalar yaxlit tarzda quyidagicha aks etadi. Tarbiya jarayonining jamiyat taraqqiyotidagi roli nihoyatda beqiyosdir. Insonni tarbiyalash, uni bilim olishga, mehnat qilishga undash va bu hatti-harakatni sekin-asta ko’nikmaga aylantirib borish lozim. Insonni mushohada qilish qobiliyatini tarbiyalash, aqlni peshlash demakdir. Aql ongni saqlaydi. Ong esa, moddiy va ma’naviy manbaga aylanadi. Shu tariqa inson sekin-asta takomillashib, komillikka erishib boradi. Ammo, buning uchun tarbiyachi va tarbiyalanuvchidan uzoq davom etadigan mas’uliyat, sharafli mehnat va qunt, irodani talab etadi. Buning uchun bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olish zarur. Ma’naviy, insoniy sifatlarning shakllanishida oiladagi, atrofdagi, jamiyatdagi muhit va bolalarga bo’lgan munosabat muhim rol o’ynaydi. Aniq bir maqsadga qaratilgan tarbiyaning samaradorligi tarbiyachining qanday metoddan foydalanishiga bog’liq. Metod-yunoncha atama ekanligini va u aynan nimagadir yo’l, usul orqali maqsadga erishish yo’lini bildirishi bizga ma’lum. Metod, ya’ni usul axborotni uzatish va qabul qilish xarakteriga qarab:  So’z orqali ifodalash usuli.  Ko’rgazmalilik usuli.  Amaliy namuna usuli.

 Rag’batlantirish va jazo usuliga bo’linadi. Tarbiya jarayonining o’ziga xos xususiyatlari. Tayanch iboralar: tarbiya jarayonining mazmuni, tarbiya jarayonining metodlari, tarbiya jarayonining tashkil etilishi, ijtimoiy tarbiyaning mohiyati, huquqiy jamiyatni barpo etish, faol ishtirok etish, tarbiya mazmuni. Tarbiya nazariyasi pedagogika fanining bir qismi bo’lib, tarbiya jarayonining mazmuni, metodlari va tashkil etilishi masalalarini o’rgatadi. Hayotga yangicha siyosiy va iqtisodiy nuqtai nazardan yondoshish o’sib kelayotgan yosh avlod tarbiyasi bilan bog’liq jarayon mazmunini ham qaytadan ko’rib chiqishni taqozo etmoqda. Tarbiya nazariyasi Markaziy Osiyo mutafakkirlari va Xalq pedagogikasining tarbiya borasidagi boy tajribalariga tayanadi. Tarbiya nazariyasi o’z qoidalarini asoslash uchun falsafa, etika, estetika, fiziologiya, psixologiya kabi fanlar ma’lumotlaridan foydalanadi. Tarbiya nazariyasi pedagogikaning boshqa bo’limlari: pedagogikaning umumiy asoslari, ta’lim nazariyasi hamda maktabshunoslik bilan uzviy bog’liq. Tarbiya jarayoni Shaxsning muayyan maqsad asosida ijtimoiy hayotga tayyorlovchi tarixiy -ijtimoiy tajribaga suyangan holda olib boriluvchi faoliyat jarayonidir. Boshqacharoq talqin etilganda, tarbiya jarayoni yosh avlodni muayyan maqsad yo’lida har tomonlama voyaga yetkazish, unda ijtimoiy ong va xulq- atvorni tarkib toptirshga yo’naltirilgan faoliyat jarayonidir. Turli zamon va makonda ijtimoiy tarbiya mohiyati turlicha bo’lib, uning mazmuni ijtimoiy maqsadlardan kelib chiqib asoslangan. Turli makon va zamonda tarbiya g’oyasi turlicha ifodalangan bo’lsa-da, ammo yo’naltiruvchanlik xususiyati hamda ob’ektiga ko’ra yakdillikni ifoda etadi. Tarbiya xususida taniqli o’zbek pedagogi A.Avloniy hunday deydi: “Al- Hosil tarbiya bizlar uchun yo hayot yo mamot, yo najot, yo halokat yo saodat, yo falokat masalasidir” 4 . Ushbu fikrlardan xulosa chiqarsak, Shaxs tarbiyasi xususiy emas, balki ijtimoiy, milliy ilmdir. Zero, har bir Xalqning taraqqiy etishi,

davlatlarning qudratli bo’lishi avlodlar tarbiyasiga ko’p jihatdan bog’liq. O’zbekiston Respublikasi ijtimoiy-siyosiy mustaqillikni qo’lga kiritgach, ijtimoiy hayotning barcha sohalarida tub islohotlar olib borildi. Islohotlarning asosiy g’oyasi respublikaning rivojlanish va taraqqiyot yo’li deb e’tirof etilgan demokratik, insonparvar, huquqiy jamiyatni barpo etish uchun xizmat qiladi. O’z oldiga fuqarolik jamiyatini qurishni vazifa qilib qo’ygan bugungi jamiyatimiz yoshlaridan ongli tafakkur, zamonaviy dunyoqarash, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga tayangan tarbiya asosida shakllanib takomillashishlarini talab qiladi. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi qonuni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” hamda O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning qator asar va nutqlarida, chunonchi, “Barkamol avlod - O’zbekiston tarqqiyotining poydevori”, “O’zbekiston XXI asrga intilmoqda” nomli asarlarida mustaqil respublikada ijtimoiy tarbiyani yo’lga qo’yish maqsadi va vazifalari belgilab berilgan. Tarbiya-shaxsni maqsadga muvofiq takomillashtirish uchun uyushtirilgan pedagogik jarayon bo’lib, tarbiyalanuvchining Shaxsiga muntazam va tizimli ta’sir etish imkonini beradi. Tarbiya jarayoni o’zaro bog’liq bo’lgan ikki faoliyatni-o’qituvchi va o’quvchi faoliyatini o’z ichiga oladi. Tarbiya jarayonida o’quvchining ongi shakllana boradi. His-tuyg’ulari rivojlanadi, ijtimoiy hayot uchun zarur bo’lgan va ijtimoiy aloqalarni tashkil etishga xizmat qiladigan xulqiy odatlar hosil bo’ladi. Tarbiya jarayonida bolalarning hayoti va faoliyatini pedagogik jihatdan to’o’ri uyushtirish g’oyat muhimdir. Faoliyat jarayonida bola tashqaridan kelayotgan tarbiyaviy ta’sirlarga nisbatan ma’lum munosabatda bo’ladi. Bu munosabat Shaxsning ichki ehtiyoj va xohishlarini ifodalaydi. Psixolog va pedagoglarning tadqiqotlari shaxsga tashqi omillarning (hoh salbiy, hoh ijobiy) ta’siri bolaning ularga munosabati bog’liqligini ko’rsatadi. Bola faoliyatini uyushtirishgina emas, balki tarbiyalanuvchining bu faoliyatga nisbatan qalbida paydo bo’layotgan munosabatini, turli kechinmalarni qanday anglashni baholashni, his qilishni

anglashi e’tiborga molikdir. Ulardan o’zi uchun nimalarni maqsad qilib olayotganligini bilishi zarur. Bularning barchasi turli kishilar bilan aloqa qilish, jamoadagi munosabatlar jarayonida murakkablashib boradi. Tarbiya jarayoni o’quvchining onginigina emas, balki his- tuyg’ularini ham o’stirib borishi, unda jamiyatning shaxsga qo’yadigan axloqiy talablariga muvofiq keladigan xulqiy malaka va odatlarni hosil qilishi lozim. Bunga erishish uchun o’quvchining ongiga, hissiyotiga va irodasiga ta’sir etib boriladi. Agar, bularning birortasi e’tibordan chetda qolsa, maqsadga erishish qiyinlashadi. Tarbiya jarayoniga o’qituvchi rahbarlik qiladi, o’quvchilar faoliyatini belgilaydi, ularni ijtimoiy jarayonda ishtirok etishlari uchun shart- sharoit yaratadi. Ijtimoiy jarayonda faol ishtirok etish orqali o’quvchilarning mustaqilligi, ijodiy tashabbuskorligi ortib boradi. Faoliyat o’quvchilar jamoasi manfaati va istagi asosida uyushtirilsa, bu jarayonda bolaning tengdoshlari va o’z-o’zini anglash jarayoni tezlashadi, bola o’z xulqi, hatti-harakati uchun jamoa oldida javobgarlikni sezishga erishgach ijrochi emas, balki umumiy ishning faol qatnashchisi bo’lib qoladi. Tarbiyani samarali yo’lga qo’yish uchun uning harakatlantiruvchi kuchini-tarbiya jarayonining manbaini yaxshi bilish va hisobga olish muhimdir. Bir so’z bilan aytganda tarbiya jarayoni-har bir insonning hayotda yashashi (umimiy faoliyat, ta’lim, tarbiya) jarayonida orttirgan saboqlari va intellektual salohiyatlarining ijobiy ko’nikmasini o’zida shakllantirish va o’zgalarga berish jarayonidir. Tarbiya jarayonida ichki va tashqi qarama- qarshiliklar mavjud bo’lib, u bevosita tarbiyalanganlik darajasiga bog’liq bo’ladi. Tarbiyada o’quvchilarning tarbiyalanganlik darajasini ham hisobga olish kerak bo’ladi. Bu jihat unutilsa, qarama-qarshiliklar kuchayadi. Tarbiyalanganlik-milliy urf-odatlarimiz, qadriyatlarimizga e’tiqod bilan rioya qiladigan, noqonuniy ishlardan o’zini tiya oladigan, o’z hatti-harakatlari bilan o’zgalar nafratini qo’zg’amaydigan xulq- atvordir. Faoliyat jarayonida hosil bo’lgan malaka va odatlar axloq me’yorlariga rioya qilishni engillashtiradi.

Demak, tarbiyachi bola shaxsining tez rivojlanadigan davri o’quvchilik yillarida uning ongiga turli-tuman faoliyat (o’qish, mehnat, o’yin, sport, badiiy havaskorlik) yordami bilan maxsus ta’sir etish mumkindir. Tarbiya yaxlit jarayonda amalga oshiriladi, uning tarkibiy qismlari ham ayni bir vaqtda, faoliyatning biror turi asosida amalga oshiriladi. Umumiy pedagogik jarayonda tarbiya muhim o’rin tutadi. shaxsni shakllantirish boshqaruv, nazorat tavsifiga ega bo’lib, bu borada belgilangan vazifalar tasodifiy harakatlar orqali emas, balki oldindan belgilangan va puxta o’ylangan rejalar asosida hal etilib boriladi. Tarbiya jarayonida uning maqsadi, shakli, iste’dodlari, shaxsning o’zini-o’zi tarbiyalash va qayta tarbiyalash jihatlari muhim o’rin tutadi. Tarbiya mazmuni ijtimoiy tuzum buyurtmasi asosida belgilanib, uning amalga oshishi uchun ma’lum shart-sharoitlarning mavjudligi talab etiladi. Ushbu g’oyalar yaxlit tarzda quyidagicha aks etadi. Tarbiya jarayonining jamiyat taraqqiyotidagi roli nihoyatda beqiyosdir. Insonni tarbiyalash, uni bilim olishga, mehnat qilishga undash va bu hatti-harakatni sekin-asta ko’nikmaga aylantirib borish lozim. Insonni mushohada qilish qobiliyatini tarbiyalash, aqlni peshlash demakdir. Aql ongni saqlaydi. Ong esa, moddiy va ma’naviy manbaga aylanadi. Shu tariqa inson sekin-asta takomillashib, komillikka erishib boradi. Ammo, buning uchun tarbiyachi va tarbiyalanuvchidan uzoq davom etadigan mas’uliyat, sharafli mehnat va qunt, irodani talab etadi. Buning uchun bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olish zarur. Ma’naviy, insoniy sifatlarning shakllanishida oiladagi, atrofdagi, jamiyatdagi muhit va bolalarga bo’lgan munosabat muhim rol o’ynaydi. Aniq bir maqsadga qaratilgan tarbiyaning samaradorligi tarbiyachining qanday metoddan foydalanishiga bog’liq. Metod-yunoncha atama ekanligini va u aynan nimagadir yo’l, usul orqali maqsadga erishish yo’lini bildirishi bizga ma’lum. Metod, ya’ni usul axborotni uzatish va qabul qilish xarakteriga qarab:  So’z orqali ifodalash usuli.  Ko’rgazmalilik usuli.

 Amaliy namuna usuli.  Rag’batlantirish va jazo usuliga bo’linadi. Tarbiya jarayoni qonuniyatlari va tamoyillari. Tayanch iboralar: ijtimoiy hayotning ob’ektiv talablari, ijtimoiy tarbiya mazmuni, demokratik tamoyillar, tarbiyaning g’oyaviy mazmuni, tarbiyalanuvchilarning faoliyati, tarbiya tamoyillari, tarbiyaning maqsadga yo’naltirilganligi, Tarbiya jarayonini ilmiy asoslangan tarzda olib borish uning qonuniyatlarini chuqur o’rganishni talab qiladi. Bu qonuniyatlar voqealarning muayyan rivojlanishi uchun sharoit yaratuvchi sabab va oqibat o’rtasidagi muhim, zarur ichki aloqalarning ifodasi sifatida namoyon bo’ladi. Tarbiya jarayonining asosini ijtimoiy hayotning ob’ektiv talablari insonning ijtimoiy mohiyatini va tabiatini aks ettiruvchi qonuniyatlar tashkil etadi. Tabiat yoki jamiyatdagi har qanday murakkab hodisada ob’ektiv ravishda mavjud bo’ladigan barqaror aloqalar kuzatiladi. Bunday aloqalar qonuniyat deb ataladi. Bunday qonuniyat tarbiya jarayonida ham amal qilinadi. Tarbiya qonuniyatlari mohiyati bir tomondan, ijtimoiy hodisa sifatida tarbiyaning o’ziga xos xususiyatlari, ikkinchi tomondan shaxsning rivojlanishi bilan bog’liqdir. Tarbiyaning birinchi va eng muhim qonuniyati uning ijtimoiy muhitning obektiv va subektiv omillariga bog’liqligidir. Ijtimoiy tarbiya mazmuni moddiy ishlab chiqarish usuli, jamiyatning ijtimoiy tuzilishi, siyosiy tuzum hamda milliy mafkura g’oyalari asosida qaror topadi. Ijtimoiy jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy hamda siyosiy-g’oyaviy asoslarini tashkil qiladigan hamda tarbiyaning mazmuni va uning olib borilishiga kuchli tasir ko’rsatadigan ijtimoiy jarayonlar tarbiyaning subektiv omillari sirasiga (tarbiya muassalari, jamoat tashkilotlari o’qituvchilar, tarbiyachilar, oila muhiti, jamotchilik dunyoqarashi, mafkura g’oyalari, shaxsning har tomonlama rivojlantirishga oid faoliyat kabilar) kiradi. Demokratik tamoyillar hamda qonun ustuvorligi taminlangan sharoitda tarbiyaviy jarayonning ijtimoiy muhit bilan o’rnatiladigan aloqalari Shaxs

shakllanishiga ijobiy tasir ko’rsatadi. Tarbiyaning ikkinchi muhim qonuniyati uning shaxs rivojlanishi bilan birligi, o’zaro aloqadorligi va bog’liqligidir. Shaxs rivojlanishi tarbiyaning g’oyaviy mazmuni va sifat darajasiga bog’liqdir. Ayni choo’da tarbiyaning mazmuni, shakl va metodlari Shaxsnng rivojlanganlik darajasiga ham bog’liq. Tarbiya jarayoni psixologiya fani asoslarini shaxsning psixologik va fiziologik rivojlanish qonunyatlarini bilishni ham talab qiladi. Tarbiyachi (o’qituvchi) tarbiyalanuvchi (o’quvchi) shaxsini har tomonlama o’rganishi va shu asosida unga to’g’ri psixologik tavsif berishi va ta’sir ko’rsatishi lozim. Tarbiyalanuvchining shaxsiy xususiyatlari va imkoniyatlari hisobga olinmas ekan, ularga har qanday tarbiyaviy ta’sir bir tomonlama yoki tasodifiy bo’lib qoladi. Shuningdek, ular boshqa tarbiyaviy ta’sirlarga mos bo’lmay qoladi. Tarbiyaning uchinchi qonuniyati faoliyat va munosabat birligini e’tirof etish, shaxsning ijtimoiy ijobiy fazilatlarini shakllantirishning asosiy manbai bo’lib xizmat qiladi. Tarbiyalanuvchilarning faoliyati jamiyat uchun qanchalik foydali, maqsadga muvofiq tashkil etilsa, shaxs va jamiyat o’rtasidagi munosabat oqilona bo’lsa, tarbiya jarayoni shunchalik samarali bo’ladi. Sub’ekt (Shaxs)- ob’ekt (ijtimoiy borliq) ijtimoiy munosabatlari to’g’ri tashkil etiladigan aloqa jarayoni shaxs faoliyati mazmuni va yo’nalishini ham belgilashi mumkin. Ijtimoiy munosabatlarni tashkil etish jarayonida shaxsda borliqni his etish, o’z-o’zini anglash, aloqa, aralashuv va muloqotni tashkil etish ehtiyojini yuzaga keltiradi. Ehtiyojni qondirish yo’lidagi dastlabki urinish ijtimoiy munosabatlar mazmunini o’rganish va o’zlashtirish sanaladi. Ijtimoiy munosabatlar mohiyatini anglash ehtiyojini qondirishga qaratilgan faoliyat jarayonida ijtimoiy bilimlarni o’zlashtirishga nisbatan qiziqish hosil bo’ladi. Qiziqish o’z navbatida shaxsda muayyan hayotiy maqsadning qaror topishiga olib keladi. Maqsad asosida shaxs nafaqat ijtimoiy bilimlarni egallashga intilishi, balki o’zlashtirilgan bilimlarni mustahkamlash layoqatini ham namoyon eta borishi

maqsadga muvofiqdir. Maqsad mazmunini ifoda etuvchi g’oyalar amaliy harakatlarni tashkil etish borasidagi rao’batlarni yuzaga kelishi uchun zamin hozirlaydi. Rag’batlar o’zida quyidagi xususiyatlarni aks ettiradi: fuqarolik vatanparvarlik, insonparvarlik, ilmiy anglash, axloqiylik, iqtisodiy, ekologik, jismoniy, estetik, huquqiy va boshqa sifatlar. Qayd etilgan rag’batlar amaliy harakatning tashkil etilishi uchun turtki beradi. Ijtimoiy munosabatlar jarayonida Shaxs faoliyati mazmunini tahlil etish, ularda o’z faoliyatlariga nisbatan tanqidiy yondashuvni qaror toptirish, shuningdek, o’z faoliyatini boshqarish talab etiladi. O’quvchi shaxsida shakllanadigan ijtimoiy-insoniy sifatlar quyidagi tizim asosida kechadi (1-shakl). Yuqorida bayon etilgan fikrlardan anglashildiki, shaxsning shakllanishiga-uning asosiy munosabatlarining yaxlit tizimida tarbiyachi, o’qituvchi, farzandlar va Shaxs bilan bo’ladigan o’zaro tasiri jarayonida kelib chiqadigan tarbiyalovchi munosabatlar alohida ahamiyatga ega. Bu munosabatlar doirasida ijtimoiy tarbiyaning maqsadlari amalga oshiriladi. Tarbiyaning to’rtinchi qonuniyati tarbiyalanuvchilarning o’zaro tarbiyaviy ta’sirga ega ekanliklari, ularning o’zaro munosabatlari hamda faol faoliyatlari o’rtasidagi boo’lanishning mavjudligi sanaladi. Tarbiyachi (o’qituvchi) larning va o’quvchilar jamoasining tarbiyalanuvchi (o’quvchi) larga pedagogik tasiri ular faoliyati va munosabatlarini tizimi hamda rejali tarzda maqsadga muvofiq tashkil qilishni nazarda tutadi. Tarbiya jarayonida tarbiyachi (o’qituvchi) va tarbiyalanuvchi (o’quvchi) larning ijtimoiy roli bir xil emas. Tarbiyachi uchun tarbiyalanuvchi har vaqt tarbiyaviy obekt hisoblanadi. Biroq, tarbiyalanuvchi tarbiyachi bilan ongli ravishda o’zaro munosabatda bo’lishga erisxilsa,

tarbiyaviy munosabatlar faol xarakter kasb etadi. Rivojlanuvchi (Shaxsni rivojlantirish), tarbiyalovchi (tarbiya maqsadlarini amalga oshirish) va tashkilotchilik (faoliyat va munosabatlarni maqsadga muvofiq tashkil etish) vazifalari tarbiya jarayonida (tarbiyalanuvchilarning) asosiy vazifalari sanaladi. Tarbiyalovchiga ko’rsatiladigan tasirlar muayyan shaxslarga turlicha tasir ko’rsatadi. Shu bois, tarbiyachi har bir tarbiyalanuvchining o’ziga xos shaxsiy xususiyatlarni hisobga olib, tasir ko’rsatishning alohida yo’llarini qidirib topishi lozim. Tarbiyadagi muvaffaqiyat aksariyat hollari pedagogning o’z o’quvchilarining tarbiyalanganlik darajasini, yani ularning ongliligi, axloqiy sifatlariga egaligi, odilligi, qat’iyatliligi va boshqalarni bilishga bog’liq. Demak tarbiya jarayonining qonuniyatlari quyidagilardan iborat. Tarbiya jarayonining qonuniyatlari bilan birga bola tarbiyasining ham o’ziga xos bir qator muhim qoidalari ham bo’lib ular quyidagilar:  tarbiyaning aniq bir maqsadga qaratilganligi;  tarbiyaning hayotiy faoliyat bilan bog’liq hodisa, deb bilish;  Shaxsni jamoada tarbiyalashga oid o’rni;  tarbiyalanuvchi shaxsiga nisbatan talabchan bo’lish va uning shaxsini hurmat qilish;  tarbiyalanuvchi (o’quvchi) ning tarbiya jarayonida yoshi va o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olish;  tarbiyaviy ishlarning izchilligi va muntazam olib borilishiga e’tibor. Tarbiya jarayonining muvaffaqiyati uni tashkil etishda qanday tamoyillarga ko’ra ish ko’rilayotganligiga ham bog’liq. Tarbiya tamoyillari. Tarbiya tamoyillari deb, yosh avlodni tarbiyalash maqsadidan kelib chiqadigan va komil insonni tarbiyalashning mazmuni va yo’nalishiga qo’yiladigan eng muhim talablarni belgilab beruvchi asosiy g’oya va

qoidalar yig’indisiga aytiladi. Tarbiya tamoyillari o’qituvchi va tarbiyalanuvchilarga yo’l-yo’riq ko’rsatuvchi qoidalar bo’lib, yosh avlodni tarbiyalash, barkamol insonni shakllantirish vazifalariga muvofiq belgilanadi, shuningdek, ular Shaxs tarbiyasi borasidagi ilg’or talimotlar g’oyalariga hamda pedagogika fanida erishilgan yutuqlarga asoslanadi. Tarbiya tamoyillari tarbiya jarayoni qonuniyatlarini aks ettiradi. Tarbiyaviy jarayonda ilg’or tamoyillarga amal qilinishi tarbiya samarasini ta’minlaydi. Tarbiya tamoyillari quyidagilardan iborat:  Tarbiyaning maqsadga yo’naltirilganligi va g’oyaviyligi;  Tarbiyada demokratik va insonparvarlik g’oyalarining ustunligi;  Tarbiyada milliy, umumbashariy qadriyatlarning ustunligi;  Tarbiyada izchillik va tizimlilik;  Tarbiyani ijtimoiy hayot bilan qo’shib olib borish;  Tarbiyani mehnat bilan boo’lash;  Tarbiyalanuvchi shaxsini hurmat qilish;  Tarbiyada o’quvchining yosh va alohida xususiyatlarini hisobga olish;  Jamoa va jamoa yordamida tarbiyalash;  Tarbiyada o’quvchixulqidagi ijobiy sifatlarga tayanib, salbiy tomonlarni yo’qotish; Tarbiyaning maqsadga yo’naltirilganligi va g’oyaviyligi - o’qituvchi ijtimoiy tarbiya maqsadi va vazifasini aniq tasavvur etishi va puxta anglab olishi zarur. Yosh avlodni yuksak g’oyaviylik ruhida tarbiyalash ularning ongiga Xalq, millat, yurt, jamiyat manfaatlaridan yuqoriroq manfaat bo’lishi mumkin emasligini singdirishi, ularni vatanga, Xalqqa muhabbat ruhida va sadoqatli qilib tarbiyalash demakdir. Bu sohada mustaqil respublikamiz Xalq talimi xodimlarining asosiy vazifasi erkin, ijodkor, mustaqil fikrlash qobiliyatiga ega, yetuk mutaxassis komil

Shaxsni tarbiyalashdan iboratdir. Maktabda va maktabdan tashqarida olib boriladigan tarbiyaviy ishlarning barchasi ijtimoiy tarbiyaning maqsadini ro’yobga chiqarishga yo’naltirilishi zarur. O’qituvchi (tarbiyachi) lar jamoasi va har bir o’qituvchi- tarbiyachi tarbiyaning maqsadi har tomonlama kamol topgan mukammal inson shaxsini tarbiyalashdan iborat bo’lishi lozim. Ana shunda mazkur tamoyil o’z vazifasini bajargan bo’ladi. Tarbiyada demokratik va insonparvarlik g’oyalarining ustunligi - tarbiyada inson shaxsini ijtimoiy qadriyat deb tan olish, har bir bola, o’smir va o’spirinning betakror va o’ziga xosligini hurmatlash, uning ijtimoiy xulqi va erkinligini hisobga olish lozim. Tarbiyani demokratiyalash bu - tarbiyani mamuriy ehtiyoj va qiziqishlardan yuqori qo’yish, tarbiyachi va tarbiyalanuvchi o’rtasidagi o’zaro ishonch, hamkorlik asosida pedagogik munosabatlar mohiyatini o’zgartirish demakdir. Bu tarbiya ishiga jamoatchilikni jalb qilish, uning rivojlanishiga jamoat omilini kiritish demakdir. O’qituvchi o’quvchiga avvalgidek, tarbiya obekti emas, balki o’zi kabi subekt deb qarashi darkor. Ya’ni o’quvchini teng huquqli hamkor, hamfikr deb qarash lozim. Umuman, ta’lim va tarbiyani insonparvarlashtirishning pedagogik diqqat hamda e’tibor markazida insonning muhim masalasi va muddaosi, ya’ni bolalarda inson shaxsiga dunyodagi eng yuqori, bebaho boylik sifatidagi munosabatini shakllantirishdek faoliyat yotadi. Tarbiyada milliy va umuminsoniy qadriyatlar ustunligi -Xalqning ko’p asrlik qadriyatlarini, ulkan va boy merosini chuqur bilmasdan milliy o’zlikni anglash, milliy g’urur tuyg’usini qaror toptirish mumkin emas. Shu bois, Xalq ananalari urf-odatlari, marosimlari, Xalq oo’zaki ijodi, milliy o’yinlar va ularda ifodalangan g’oyalarni o’quvchilar onggiga singdirish, ularda ushbu g’oyaga nisbatan hurmatni qaror toptirish lozim. Umumbashariyat uchun qadrli, ardoqli bo’lgan, insoniyat o’tmishi, buguni hamda kelajagi uchun dahldor qadr-qimmatga ega bo’lgan ananalar, urf- odatlar haqida ma’lumotlar berish, ularda mehr- muhabbat tuyg’usini uyg’otish,

ularni qo’llab-quvvatlash, ezgu g’oyalar uchun kurashish hissini qaror toptirish tarbiya jarayonida amalga oshirilishi lozim. Tarbiyada izchillik va tizimlilik - tarbiyaga yaxlit tizimli yondoshish pedagogik harakatning pirovard natijasiga yo’naltirilganlik darajasini belgilab beradi. Bunday pedagogik maqsad va vazifalar, ularning mazmuni tarbiyaviy jarayonning barcha qatnashuvchilari tomonidan tan olinishi shart. Tarbiyada izchillik juda muhimdir. O’quvchilarga birdaniga ko’p talab va qoidalarni taqdim qilish mumkin emas. O’qituvchilar o’quvchilarga bo’lgan munosabat jarayonida o’zaro bir-biriga zid harakatda bo’lmasliklari, yagona talab qo’yishlari lozim. Tarbiyani ijtimoiy hayot bilan qo’shib olib borish. Yosh avlodning o’sib ulg’ayishi va shaxsning shakllanishiga hayot, ijtimoiy jamiyat tasir etadi. Bu bir tomondan bo’lsa, ikkinchidan bolalarni tarbiyalashdan maqsad uni turmush uchun mustaqil hayot uchun tayyorlashdir. Shunday ekan, tarbiya maktab va boshqa o’quv muassasalarida olib boriladigan bo’lishi kerak. Tarbiyani mehnat bilan bog’lab olib borish. Mehnatning tarbiyaviy tasiri g’oyat kattadir. Mehnatda ishtirok etish va unumli mehnat qilish bilan Shaxs o’z qobiliyati va iste’dodini namoyon qiladi va kamolga etadi. Mehnat yosh avlodning tarbiyasi uchun juda katta vositadir. O’quv mehnati va ijtimoiy foydali mehnat o’quvchi shaxsiga ijobiy tasir etadi, bu ikki faoliyat birligi bolani faollashtiradi, xulq birligini ta’minlaydi, tashabbuskor va izlanuvchan qiladi. Mehnat bolalarga siyosiy-ma’naviy tarbiya berish uchun zamin hozirlaydi. Shuning uchun oila va maktablarda bolalarni ilk yoshidan boshlab mehnatsevarlik ruhida, mehnatga muhabbat va mehnat kishilariga hurmat ruhida tarbiyalashga alohida e’tibor beriladi. Maktabda o’qishning o’zi ham mehnatdir. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning aksariyati ham mehnat tarbiyasi bilan mustahkam bog’langan. Tarbiyalanuvchi shaxsini hurmat qilish - o’quvchilarni ijtimoiy tarbiyalashning muhim tamoyillaridan biri ularning shaxsini hurmat qilishdir. Bu

tamoyil insonparvarlik munosabatidan kelib chiqadi. O’quvchiShaxsini hurmat qilish, ularga mehr-muhabbat ko’rsatish va ularga ishonish shart. Tajribalarning ko’rsatishiga, qayerdaki o’quvchilarga hurmat, muhabbat, ishonch bo’lsagina shu yerda tarbiyaning ta’siri samarali bo’ladi. Bolalarga hurmat va muhabbat ular kuchiga kuch qo’shadi o’qituvchiga nisbatan hurmatni uyo’otadi. Tarbiyada o’quvchining yosh va alohida xususiyatlarini hisobga olish - tarbiyaning mazmuni, shakl va metodlari bolalarning yoshi va saviyasiga qarab turli sinflarda turlicha bo’ladi. Bolalar maktabda rivojlanishining turli davrlarini bolalik, o’smirlik va o’spirinlik bosqichlarini bosib o’tadilar. Shu davrlar ichida bolaning axloqiy turo’unligi rivojlanadi, xulqi va ongi o’rtasidagi uyo’unlik vujudga keladi. Tarbiya berishda har bir o’quvchining Shaxsiy xususiyatlarini ham hisobga olish katta ahamiyatga ega. Bolalarning jismoniy va ma’naviy o’sishida bir qadar umumiylik bor, biroq bolalarning tavsif- hislatlari, qobiliyat va mayllari, qiziqishlari, irodaviy sifatlari har xil bo’ladi. Bu farqlar ularning xulqida, o’qishi va mehnatida aks etadi. Bir o’quvchiga nisbatan foydali metodni boshqa o’quvchiga nisbatan qo’llaganda natijasiz bo’lib, chiqishi mumkin. Shuning uchun har bir o’quvchixususiyatini o’rganish maqsadga muvofiqdir. Jamoada va jamoa yordamida tarbiyalash - tarbiya jarayoni o’quvchilarning jamoa bo’lib birlashishlari, ularda manfaatdorlik birligi, o’zaro yordam tuyg’usini o’stirish xizmat qilishi lozim. Tuyg’u tashkil etilgan jamoa a’zolarining qobiliyat va iste’dodini rivojlantirish uchun keng yo’l ochadi. Jamoada bola har tomonlama rivojlanishi uchun keng imkoniyatga ega bo’ladi. O’quvchilar axil jamoa bo’lib uyushganlaridagina tarbiyaviy ishlarni amalga oshirish ancha engil va muvaffaqiyatli bo’ladi. Yaxshi uyushgan jamoada jamoa fikri katta tarbiyaviy kuchga ega bo’ladi, har bir Shaxsga ta’sir etadi. Tarbiya turlari: maqsadi, vazifalari, shakl va metodlari. Tayanch iboralar : tarbiya maqsadi, tarbiya vazifalari, tarbiya shakllari,

tarbiya metodlari, tarbiya turlari, jazo berish metodlari, rag’batlantirish metodlari. Tarbiya metodlari bola shaxsini har tomonlama kamol toptirish maqsadi bilan belgilanadi va tarbiya jarayoniga taalluqli ko’pgina tarbiyaviy ta’sirlarni o’z ichiga oladi. Tarbiya metodlari ijtimoiy jamiyat tomonidan talim muassasalari oldiga har tomonlama barkamol, erkin, ijodkor, mustaqil fikr egasi bo’lgan shaxsni tarbiyalash vazifalari bilan belgilanadi. Bu boradagi vazifalar yosh avlodni O’zbekiston Respublikasi mustaqilligini mustahkamlash, vatan ravnaqi, Xalq farovonligi yo’lida faoliyat olib boruvchi shaxsni tarbiyalash, ularni bu kurashga jalb ettirish orqali amalga oshiriladi. Ushbu g’oyaga tayangan holda, tarbiya jarayonida uning qonuniyatlariga muvofiq tarbiya metodlaridan foydalanib ish ko’rish lozim bo’ladi. Tarbiya metodlari bu o’qituvchi (tarbiyachi) va jamoa tomonidan g’oyaviy va ma’naviy e’tiqodlarini, ma’naviy his-tuyg’u va odatlarni tarkib toptirish maqsadida qo’llaniladigan Shaxsga tarbiyaviy ta’sir ko’rsatish yo’llari demakdir. Tarbiya metodlari o’quvchi(tarbiyalanuvchilar) ning o’z shaxsni takomillashtirish borasidagi harakatni ham tashkil etishni nazarda tutadi. Shu bois hozirgi zamon pedagogikasida tarbiya metodlari o’qituvchi va o’quvchilarning tarbiyaviy vazifalarini hal qilishga qaratilgan o’zaro bog’langan, birgalikdagi faoliyati sifatida qarab chiqiladi. O’quvchilar u yoki bu tarbiyaviy ta’sirga turlicha munosabatda bo’ladilar. Bu ularning alohida xususiyatlariga, tarbiyalanganlik darajasiga, tarbiya metodlarining qay darajada o’rinli va samarali tanlanganiga hamda mohirona qo’llanganiga bog’liq. Tarbiya metodlarini to’o’ri tanlash tarbiya vazifalarini ijobiy hal qilishda, o’quvchilarning o’z-o’zini tarbiyalash faolligini oshirishga yordam beradi. Tarbiyaviy natijalarga erishishni istagan har bir o’qituvchi (tarbiyachi) tarbiya metodlari va ularnng mohiyatini puxta o’zlashtirib olishi maqsadga muvofiqdir Birinchi guruh metodlarining vazifasi o’quvchining ijtimoiy ongiga hayot,

ahoq, mehnat qilish munosabatlari qoida va me’yorlari haqida tushuncha hosil qilish va bilim berishdan iborat. Tarbiya jarayonida ushbu qoida va me’yorlar shaxsining etiqodi, ishonchi va hayotiy qarashlariga aylanadi. Ushbu guruhga ma’naviy, axloqiy, estetik, mafkuraviy, huquqiy, jismoniy, ekologik, iqtisodiy va h.k. mazmundagi suhbatlar hamda namuna ko’rsatish metodlarini kiritish mumkin. Ikkinchi guruh metodlari yordamida o’quvchida ma’naviy mazmunga oid odatlar hosil qiladi. O’quvchi xulqida ijtimoiy tarbiyaning mazmuniga muvofiq ma’naviy odatlar asosida faoliyat zamirida tarkib topadi. Faoliyat o’quvchilarning ijtimoiy munosabat va ijtimoiy xulq- atvor tajribasi bilan boyituvchi muhim manba bo’lib hisoblanadi Ikkinchi guruh metodlari orasida pedagogik talab metodi ahamiyatlidir. Pedagogik talab turli vazifalarnig bajarilishi, yani ijtimoiy xulq-atvor me’yorini ifodalash, u yoki bu faoliyatda qatnashib bajarilishi zarur bo’lgan aniq bir vazifani amalga oshirish, u yoki bu harakatni olib borishga undovchi bo’lishi mumkin. Talablar bevosita yoki bilvosita qo’yilishi mumkin. Bevosita talablar qat’iy buyruq yoki ko’rsatma, ishchanlik, yo’l-yo’riq beruvchi tavsifidagi ko’rinishda bo’ladi. Bilvosita talablar kechinma, intilish tuyg’usining uyg’otishi ko’zda tutilgan holda maslahat, iltimos, ta’na qilish, foaliyatiga nisbatan qiziqish uyo’otish tarzida namoyon bo’ladi. Talablar o’quvchida u yoki bu darajada ong, asos, maqsad hamda e’tiqod mavjudligini nazarda tutadi. Ayni vaqtda o’qituvchi o’quvchilarga nisbatan qo’yilayotgan talablarning me’yorida bo’lishiga qat’iy ahamiyat berishi lozim. Bevosita va bilvosita talab o’rtasidagi asosiy farq quyidagi chizma ko’rsatilgan (1-shakl). 1-shakl

O’qi- tuv- chi 1- talab O’quv- chi 2-talab O’quv- chiO’qituvchi Talab O’quvchi Faoliyat Faoli- yat O’qituvchi tomonidan qo’llanilayotgan talablar bora-bora jamoa talabiga aylanadi. Jamoa talabi ijtimoiy fikr tarzida namoyon bo’ladi. Jamoa (jamoatchilik) fikri o’zida jamoaning muayyan faoliyati, voqea hodisaga nisbatan beriladigan bahoni yoki muhokama natijasini ifodalaydi va faol tasir kuchi bo’lib qoladi. Foydali faoliyat va maxsus tashkil qilinadigan vazifalar jarayonida ijobiy xulq-atvor va xarakterlarga o’rgatib boriladi. O’rgatish-bu ijtimoiy xulq-atvorni odatiy shaklga aylantirish maqsadida o’quvchilar tomonidan rejali va tizimli tarzda tashkil etiladigan turli harakatlar, tashkil etiladigan amaliy ishlarga undovchi faoliyatdir. O’rgatish o’quvchilarni tarbiyalash va rivojlantirishning barcha bosqichlarida samarali vosita sanaladi. Faoliyatda mashqlar mehnat, ijtimoiy faoliyat, jamoa faoliyati hamda o’zaro munosabat odatlarini tarbiyalashga qaratilgan ligidir. Mashq qilish o’rgatish bilan yaqin aloqada bo’ladi. Agar, o’rgatib borish negizida bolaning faoliyat jarayonini egallashi yotsa, u holda mashq qilish faoliyati Shaxs uchun alohida ahamiyat kasb etadi. Mashqlantirish o’rgatib borishga suyangan holda ko’p bora takrorlashni, mustahkamlashni va takomillashtirib borishni nazarda tutadi, bular esa bora-bora ijtimoiy xulq-atvorni asosi bo’lib qoladi. Tarbiyaviy amaliyotda ko’pincha maxsus pedagogik vaziyatlarni yuzaga keltirish zaruriyati tuo’iladi, bunda axloqiy hal qilishning mustaqil tanlash uchun imkon bo’ladi. Pedagogik vaziyatlarda o’quvchilar o’z fikri va xulq-atvorini qayta o’zgartirishi lozim bo’lgan sharoit yaratiladi.

Ikkinchi guruh metodlari orasida musobaqa o’quvchilar amaliy faoliyatlarini tashkil qilish metodlari samaradorligini oshirishning zarur va muhim sharti hisoblanadi. Musobaqa faoliyatining barcha sohalarida o’quvchilarning faolligi va ijodkorligini rivojlantirishga, o’quvchilar jamoasi faoliyatini muayyan maqsadga yo’naltirishga ko’maklashadi. Musobaqa to’g’ri tashkil qilinganda jamoa hissi muvaffaqiyatli shakllanadi, intizom va o’quvchilarning uyushqoqligi mustahkamlanadi. Musobaqa alohida faoliyat turi bo’yicha, shuningdek, tizimli tarzda ham uyushtiriladi: chunonchi, eng yaxshi sinf, eng yaxshi guruh, eng yaxshi jamoa, eng yaxshi maktab va h.k. Tarbiya jarayonida o’quvchilarning o’zlari tashabbus va o’ayrat ko’rsatishi asosida musobaqani tashkil etishlariga, uning sharti va ko’rsatkichlarini ishlab chiqishlariga erishish muhimdir. Shuningdek, jamoaning umumiy muvaffaqiyati, qabul qilingan majburiyatning bajarilishi, musobaqa natijalarini stendlarda aks etishini ta’minlash to’g’risida g’amxo’rlik qilish zarur. Musobaqani rasmiy axborotlar uchungina tashkil etish maqsadga muvofiq emas. Jamoatchilik fikri musobaqa faoliyatining muhim asosi bo’lib qoladi. Birinchi va ikkinchi guruh metodlarining o’zaro bog’liq holda qo’llanishi orqali ong va xulq birligi yuzaga keladi, ammo bu o’z- o’zidan vujudga kelmaydi, balki o’qituvchining tashkilotchilik mahorati hamda uning o’quvchiongi, xulqiga ta’sir etayotgan vositalar xususiyatlari, ahamiyatini ko’ra olishiga bog’liq. Bir so’z bilan aytganda bugungi o’quvchi tarbiya natijasida ertangi komil inson, ya’ni jamiyatning barkamol a’zosiga aylanadi. Buning uchun uning ongi va tafakkuri rivojlanib ijobiy fazilatlarni o’zida shakllantirib borishi lozim. Xo’sh, inson ongi nima va u borliqni, atrof-muhitni anglashi uchun qanday faoliyat darajasiga etishi kerak? Inson ongi - uning idroki, aql orqali hayotiy va dunyoviy haqiqatni fahmlash asosida ma’naviy istiqbolli faoliyat darajasidir. Aql kishining o’z idroki, qalbi va fikri asosida dunyoviy, hayotiy haqiqatlarni anglash va ularga o’z faoliyatida ma’naviy-insoniy nuqtai nazardan

amal qilishdir. Uchinchi guruh metodlariga shunday metodlar kiradiki, bularda tarbiyalanuvchilardagi ijobiy xulq-atvorni rag’batlantirish, salbiy xislatlarni tuzatish yoki oldini olish, ularning his-tuyg’ulari va maqsadlariga bevosita ta’sir ko’rsatishda foydalaniladi. Ushbu guruhga rag’batlantirish va jazo berish kabi metodlar kiradi. Rag’batlantirish metodlari o’quvchilarning harakatlarini ijobiy baholashni ko’zda tutadi. Rag’batlantirish quvonch, qoniqish, qanoatlanish kechinmalarini paydo qiladi, tetiklik va g’ayrat bag’ishlaydi, o’z kuchiga ishonchini mustahkamlaydi, ijobiy hatti- harakatlarni rag’batlantiradi, o’z faoliyati va xulqiga mas’uliyatini oshiradi. Rag’batlantirish metodlari xilma-xil bo’lib, ular tarkibiga ma’qullash, ko’ngil ko’tarish, dalda berish, ishonch bildirish, qayd qilish, og’zaki, yoki yozma tashakkur bildirish, mukofotlash va boshqalar kiradi. Rag’batlantirish pedagogik talablarni hisobga olgan holda qo’llanilishi lozim. Har qanday rag’batlantirish o’quvchining jamoa oldidagi chinakam xizmatlariga muvofiq bo’lishi lozim. Rag’batlantirish vaqtida o’quvchining alohida xususiyatlarini, jamoada tutgan o’rnini hisobga olish va u ketma-ket bo’lmasligi kerak. Haddan oshirib maqtash, jamoaga nisbatan taqqoslash talabchanlikni bo’shashtirib yuborish, bular o’quvchida manmanlik, hudbinlik sifatlarining yuzaga kelishiga sabab bo’ladi. Rag’batni tashkil etishda o’quvchining muvaffaqiyatlari bilan birga, uning jamoadagi o’rni, axloqiy qiyofasi, shuningdek, mehnatga, jamoa topshiriqlariga, jamoaning o’ziga munosabati borasidagi jamoa fikrini inobatga olish ham talab etiladi. Jazo berish metodlari -bu o’quvchilarning hatti-harakati va faoliyatiga salbiy baho berishdir. Jazo berish axloq me’yorlariga qarama-qarshi faoliyat va hatti-harakatlarni muhokama etishni ifodalaydi. Jazo berish noma’qul hatti- harakatlarning oldini olishi, axloqni tuzatishi, jamoa oldida uyalishi, o’zini gunohkor deb bilish hissini uyo’otishi mumkin. Jamoa tomonidan yoki uning qo’llab- quvvatlashi asosida jazo berish metodlari ham xilma-xil bo’lib, ular jumlasi tanbeh berish, koyish, uyaltirish, qizartirish, hatti-harakatlarni jamoa

o’rtasida muhokama qilish, muayyan faoliyatidan chetlatish va boshqalar kiradi. Jazo berishda ham pedagogik talablarga amal qilish zarur. Berilayotgan jazo maqsadga muvofiq bo’lib, o’quvchining aybiga, salbiy hatti-harakatiga qarab berilishi lozim. Jazo berish choo’ida salbiy hatti-harakatning sabablari unig jamoaga etkazadigan zarari, o’quvchining Shaxsiy xususiyatlari inobatga olinishi lozim. Jazo berish o’quvchining manfaatlaridan kelib chiqmasligi yoki uning uchun xizmat qilmasligi lozim. Jazo jamoa tomonidan ham berilishi mumkin. Barcha hollarda ham jazo o’quvchining jismoniy va ruhiy azobga solmasligi uni tahqirlamasligi, sha’nini erga urmasligi, huquqini poymol etmasligi kerak. Tarbiya metodlarini sharoitni, vaqtni, shuningdek, ularning o’zaro bir- biriga tasirini hisobga olgan holda qo’llash maqsadga muvofiqdir. Tarbiya metodlari tarbiya vositalari bilan juda yaqin aloqada va Hatto, bir-biriga singib ketgan bo’lsa-da, ular bir-biridan farq qiladi. Tarbiya vositalariga tarbiyaning maqsadiga muvofiq tashkil qilingan faoliyat turlari kiradi. O’yin, o’quv mehnati, sport va boshqa faoliyat turlari shunday vositalar hisoblanadi. Bundan tashqari tarbiya jarayonida turli predmetlar, moddiy va manaviy madaniyat namunalari, axborot hamda texnik vositalardan ham tarbiya vositasi sifatida foydalaniladi. Chunonchi, ko’rgazmali, o’quvqurollari, badiiy- ilmiy adabiyotlar, sanat asarlari, radio, televideniya, kompyuter, magnitafon, slayd, shuningdek, kishilar ham tarbiya vositasi bo’lib xizmat qilishi mumkin. Tarbiya vositalaridan foydalanish doimo unga muvofiq keluvchi tarbiya metodlaridan foydalanishni taqozo etadi, chunki ular yordamida ong, his-tuyg’u, xulq-atvor tarkib toptiriladi. O’quvchining turli ko’rinishidagi faoliyati uyushtiriladi. Bugungi kunda tarbiya jarayonida axborot va texnik vositalardan foydalanishga alohida diqqat etibor qaratilmoqda. Ulardan maqsadga muvofiq va samarali foydalanish o’quvchilarning ma’naviy kamol topishiga olib keladi.

Yuqorida bildirilgan mulohazalarga tayangan holda mavzu yuzasidan quyidagi xulosalarga kelish mumkin. - Tarbiya jarayonining asosini ijtimoiy hayotning obektiv talablarini, shaxsning ijtimoiy mohiyatini, hamda tabiatini aks ettiruvchi qonuniyatlar tashkil etgani bois tarbiya jarayonini ilmiy asoslangan tarzda olib borish uning qonuniyatlarini chuqur o’rganishni talab etadi. - Tarbiya jarayonining muvaffaqiyati uni tashkil etishda qanday tamoyillarga ko’ra ish ko’rilayotganligiga ham bog’liq. Tarbiya tamoyillari yosh avlodni tarbiyalash maqsadidan kelib chiqqan va komil insonni tarbiyalashning mazmuni, metodlari va yo’nalishiga qo’yiladigan eng muhim talablarini belgilab beruvchi asosiy g’oya va qoidalar yig’indisidir. - Tarbiya jarayonini tashkil etishda o’qituvchi tomonidan qo’llaniladigan metodlar ham muhim ahamiyatga ega bo’lib, ular ijtimoiy jamiyat tomonidan talim muassasalari oldiga qo’yilgan yosh avlodni har tomonlama barkamol, erkin, ijodkor, mustaqil fikr egasi etib tarbiyalash vazifalari bilan belgilanadi. Tarbiya metodlari o’zaro o’hshash jihatlariga ko’ra uch guruhga bo’linadi. Tarbiya jarayonida qo’llaniladigan tarbiya vositalari metodlari ahamiyatini kuchaytirishga xizmat qiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. O`zbekiston Respublikasining Qonuni Ta`lim to`g’risida. T., 1997. 2. O`zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. T.,1997. 3. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni. T. “O‘zbekiston”, 1997. 29 avgust. -7 bet. 4. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. T. 1997. 29 avgust. 9-10 bet. 5. Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi. O‘zbekistan Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni. 6. Barkamol avlod-O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. T., “Sharq”, 1997. 7. Barkamol avlod orzusi. T., O`zbekiston milliy ensiklopediyasi. 2000. 8. “Avesto” va uning insoniyat taraqqiyotidagi o`rni. T., “Fan”, 2001. 9. Amir Temur o`gitlari. T., “Navro`z”, 1992. 10. Abdullaev Yu. Jahon oliy maktabi: qiyosiy tahlil. T., G’. G’ulom nomidagi “Adabiyot va san`at” nashriyoti, 2001. 11. Abdullaeva Sh. va boshq. Pedagogika. T., «Fan», 2004. 12. Abdurasulov M. O`zbek ma`rifatparvar shoirlari ilm-ma`rifat haqida. T.: «O`qituvchi», 1972. Abu Ali ibn Sino. Hikmatlar. T.: «O`zbekiston», 1980

O'xshashlar

Tarbiya nazariyasi va amaliyoti asoslari. Tarbiya jarayoni va tarbiya usullari

Yordamchi maktablarda tarbiya jarayoni

Tarbiya jarayoni.Tarbiya turlari va mеtodlari

Aqliy tarbiya va ta’limning mazmuni, uslublari

Ta’lim qonuniyatlari va tamoyillari