Ta’lim qonuniyatlari va tamoyillari - Pedagogika - Referatlar

Ta’lim qonuniyatlari va tamoyillari

Yuklangan vaqt:

07.12.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

212.8232421875 KB

Ko'chirib olish

Ta’lim qonuniyatlari va tamoyillari Reja: 1. Ta`lim jarayoni mohiyati 2. Ta`limning umumiy va xususiy qonuniyatlari. 3. Ta`limning mazmunli va tashkiliy-metodik tamoyillari.

1.Ta’lim jarayoni mohiyati. Ta’lim berish g’oyatda murakkab va mas’uliyatli ish, buning dalili sifatida shuni aytish mumkinki, pedagogning ta’lim jarayonidagi rahbarlik rolini ta’minlashga urinish va harakatlarini saqlashga intilishi o’rtasidagi ta’limga xos dialektik ziddiyat aslida yuksalishning manbaidir. Ta’lim maqsad, mazmun, o’qituvchining shaxsi, tinglovchilardagi dastlabki bilimlarning xarakteri, o’qitishning moddiy- texnik bazasi va boshqa omillar bilan belgiladani. Bunda o’qituvchi tinglovchilar ishining borishini kuzatish va ular erishgan natijalarni baholash asosida o’zining ko’rsatmalari, yo’naltiruvchi savollari, tegishli tushuntirishlari va hakozalar bilan ularning o’quv faoliyati jarayoniga tuzatishlar kiritadi. Shunga ko’ra ta’lim birinchidan , o’qitish, ikkinchidan , o’qitishni, ya’ni o’qishni va shu bilan birga uni nazorat qilish hamda tuzatish tadbirlarini o’z ichiga oladi. “Ta’lim ma’lum qonuniyatlarga bo’ysunadi va umumfalsafiy metodologiyaga muvofiq bu qonunlar ta’lim jarayoni bilan ancha kengroq ijtimoiy jarayonlar o’rtasidagi umumiy, muhim zarur, barqaror aloqalardan, shuningdek, ta’limning alohida komponentlari, ya’ni uning maqsadi, mazmuni, shakli, usullari va uslublari o’rtasidagi ichki bog’lanishlardan iborat. Aniqlangan didaktik qonuniyatlardan qator asosiy talablar kelib chiqadi, ularga rioya qilish o’qituvchining sifatli va samarali amalga oshiruvini ta’minlaydi”. Ta’lim natijasida shaxs zaruriy bilimlar bilan ta’minlanib, kelgusida turli darajadagi maxsus ma’lumotni olish imkoniyatiga ega

bo’ladi. Ta’lim jarayoni ma’lum darajada kuchli motivlashtirishdan vujudga keladi va u shaxsning qarashlari, e’tiqodi hatti-harakatlari, umumiy kamolotiga, pirovardida esa uning xulqiga ta’sir etadigan bilimlar, ko’nikmalar va malakalar majmuasining shakllanishiga bog’liq holda namoyon bo’ladi. Ta’lim jarayoni-yagona dinamik tizim sifatida. Ta’lim jarayoni o’zaro bog’liq bo’lgan tashkil etuvchilar (ko’rsatkichlar) ning o’zaro uzviy bog’liqligi asosida tuzilgan yagona dinamik tizimni tashkil etadi. Dinamik tizim deyilishiga sabab, ta’limni va ta’lim jarayonini tashkil etuvchilari jamiyat taraqqiyotiga mos holda muntazam rivojlanishda bo’lib, takomillashtirilib boriladi. Bunda tashkil etuvchilar quyidagilardir: maqsad; mazmun; shakl, usul; uslub; o’qituvchi shaxsi; tinglovchilardagi dastlabki bilim; o’qitishning moddiy-texnik bazasi va shu kabilar. Bu ta’lim jarayonlarini bir butunlikda, ya’ni yagona yaxlit dinamik tizim sifatida qarash lozimligini taqozo etadi va bunday qarash ta’lim jarayonini boshqarish va boshqarishning optimal variantini topishga ham imkoniyat yaratadi. Qayd etilgan ta’lim jarayonini tizim ko’rinishida quyidagicha ifodalash mumkin (1 - shakl).

TA’LIM OLUVCHI1-shakl. Ta’lim jarayonini tashkil etuvchilari va ular dinamikasi. Shaklda ifodalangan ketma-ketlik o’qitish jarayonining algoritmini ishlab chiqishga imkoniyat yaratadi. O’qitish algoritmini ishlab chiqish orqali olib boriladigan ta’lim jarayonining uzviyligini va uzluksizligini ta’minlovchi qat’iy ketma- ketlik yaratiladi, shuningdek, ta’lim didaktikasini joriy etishning aniq mexanizmlarini yaratish borasidagi ta’lim-tarbiyaviy va pedagogik tadqiqotlar sohalaridagi ishlar yanada rivoj topadi. O’qitish algoritmi intellektual asr ta’lim-tarbiyasida asosiy pedagogik terminlardan biri bo’ladi, chunki zamonaviy o’qitish texnologiyalari shu kabi terminlar asosida ta’limda yangicha sifat bosqichiga ko’tariladi. Ta’lim-borliqni bilishning o’ziga xos shakli sifatida. Ta’lim- inson bilish faoliyatining eng murakkab turlaridan biri bo’lib, individual psixik rivojlanishni va bilimlarni o’zlashtirishni ancha tezlashtiradi. O’qituvchi ta’lim jarayonida faqat bilim berish bilan chegaralanmaydi, bu jarayonda u ta’lim oluvchiga ta’sir ko’rsatadi, bu esa bilim olishlarini yanada faollashtiradi, natijada ta’lim oluvchi ta’lim jarayonining faol ishtirokchisiga aylanadi. Ta’lim jarayonida ta’lim oluvchilar ongiga singdirilayotgan nazariy bilimlar amaliy faoliyat yordamida yanada mustahkamlanadi.

Inson tevarak-atrofdagi voqeelik, narsa va hodisalarning mohiyatini amaliy hayotda ularga to’qnash kelish yo’li bilan bilib oladi, ularni o’zlashtiradi. Inson amaliy faoliyat tufayligina ijtimoiy ishlab chiqarish faoliyati jarayonini tashkil etuvchi munosabatlar, shuningdek, tabiat hodisalari sirini o’zlashtirib oladi. Narsalar, buyumlar bilan amaliy muomalada bo’lish natijasida buyumlar sezgi organlariga ta’sir qiladi, sezgilar idrokni keltirib chiqaradi. Amaliyotda insonning faol fikrlash faoliyati yuzaga keladi. Fikrlash yordamida u real voqealikni chuqur tushunadi. Bilim manbai sanalgan amaliyotning ahamiyati xususida so’z yuritganda bilish jarayonining mohiyatini ham ta’kidlab o’tish joiz. Bilish murakkab dialektik jarayon bo’lib, jonli mushohadadan abstrakt tafakkuriga, so’ngra amaliyotga o’tish yo’lidir. Bilish shaxs uchun muhim ham o’zlashtirilmagan narsa, voqea va hodisalar mohiyatining ong yordamida anglash jarayonidir. Ob’ektiv borliqni bilish uni sezishdan boshlanadi. Sezish ongning tashqi olam bilan bo’ladigan chinakam aloqasidir. Sezish tevarak-atrofdagi voqealik, narsa va hodisalarning sezgi organlari (bizga ma’lumki, ular beshta) ga ta’sir etuvchi ayrim sifat, belgilarning ongda aks etishidir. Bunda har bir organ, har bir analizator I.P. Pavlov ta’kidlab o’tganidek, narsalarning ayrim eng muhim sifatlarini his ettiradi. Sezish muayyan narsa, voqea- hodisalar mazmunini ongda idrok etishiga olib keladi. Idrok -sezish a’zolari orqali ongga ta’sir etib turilgan narsa va hodisalarning unda (ongda) yaxlitligicha aks etish jarayonidir. Sezish va idrok qilish yordamida bilish jarayonida tasavvur ro’y beradi. Tasavvur inson ongida uzoq muddat saqlanib qoladigan sezishlar

va idrokning izidir. Yoki boshqacha aytganda, tasavvur sezgi a’zolariga qachonlardir ta’sir etgan hamda idrok qilingan narsa va voqea- hodisalarning ongdagi yaqqol hissiy obrazidir. Tajriba vositasida odamda tasavvur zahirasi boyib, ko’payib boradi. Tasavvur fikrlashda, tushunchalarning tarkib topishida muhim rol o’ynaydi. Tasavvur muayyan umumlashmalarning mavjudligi bilan bog’liq. Sezish, idrok va tasavvur bilishning muhim tarkibiy qismlari bo’lsa- da, ular ham haqiqiy voqealikni bilish muammosini to’la hal etishmaydi. Bilish jarayonining eng yuqori bosqichida tafakkur yuzaga keladi. Jonli mushohada va tafakkur doimo odamning amaliy faoliyatiga asoslanishi kerak. Odam tabiat va ijtimoiy jamiyat qonuniyatlarini ochib, o’z faoliyatida ulardan foydalanishga intiladi. Har qanday nazariy bilimning qiymati uning amaliyotga qanchalik xizmat qilishi bilan belgilanadi. Nazariya amaliy faoliyat mohiyatidan kelib chiqib asoslanadi hamda amaliy faoliyatning yaxshiroq yo’lga qo’yilishiga xizmat qiladi. Biroq, amaliyot ayni vaqtda bilimning to’g’riligini tekshirish vositasi hamdir. Nazariy g’oya, fikr amaliyotda tekshirilgan va u orqali tasdiqlangandagina u inson bilimlarining muhim tarkibiy qismiga aylanadi. Demak, bizga bilim amaliyotdan sezgi idrok, tasavvur va tafakkur asosida hosil bo’lishi va yana amaliyotga qaytib borishida namoyon bo’ladi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, bilim amaliyotga o’zining ilgarigi ko’rinishida emas, balki ancha boyigan ko’rinishida, ancha yuqori darajada qaytib boradi. Biz bu holni quyidagi holatda ko’rishimiz mumkin (2-shaklga qarang):

2-shakl. Bilimning amaliyot davomidagi yuksalishi. Bilish jarayonida bilim hosil bo’ladi. Bilim-odamlarning ijtimoiy tarixiy amaliyot jarayonida to’plagan umumlashgan tajribasidir. Bilim ob’ektiv borliqni to’g’ri aks ettiradi. Eng to’g’ri va mukammal bilimlar ham o’z navbatida doimiy emas, balki ijtimoiy taraqqiyot jarayonida o’zgarib boradi. Bilimlar asosida ta’lim oluvchilarning kuzatuvchanlik, tafakkur, xotira singari bilish qobiliyatlari rivojlanadi, ularda e’tiqod hosil bo’ladi, ilmiy dunyoqarshni shakllantiruvchi g’oyalar tizimi tarkib topadi. Ta’lim jarayonida biror bir fan sohasida insoniyat tomonidan o’zlashtirilgan barcha bilimlarni o’rganish mumkin emas. Ta’lim jarayonida eng asosiy, eng muhim bilimlar fanlarning asoslari o’rganiladi. Ta’lim muassasalarida o’rganiladigan o’quv predmetlari soni o’z vazifalari va xususiyatlariga muvofiq tarzda ortib boradi. Boshlang’ich sinflarda tabiat va jamiyat qonuniyatlari borasidagi eng oddiy ma’lumotlarni berish asosida ularda dunyoqarash shakllantirilib boriladi. Mazkur bilimlar asosida ta’lim oluvchilar ob’ektiv borliq mohiyatini anglab boradilar.

Ta’lim jarayonida ta’lim oluvchilar bilimlar tizimini egallabgina qolmasdan, balki faoliyat ko’nikma va malakalarini ham hosil qiladilar. Ko’nikmalar muayyan vaziyatdagina emas, balki dastlabki shart - sharoitlar o’zgargan vaqtda ham ma’lum hatti-harakatlar qilish (hosil bo’lgan tajriba asosida) qobiliyati bilan tavsiflanadi. Ko’nikmalarni bilimlar bilan aralashtirib yuborish yaramaydi. Har qanday ko’nikma asosida bilim yotadi. Bilimlar fikr-mulohazalarda, ko’nikma esa hatti-harakatlarda ifodalanadi. Hatti-harakatlar aqliy, yoki jismoniy bo’lishi mumkin. Malaka muayyan usul bilan bexato bajariladigan, o’rganib qolingan avtomatlashgan ongli harakatdir. Malaka bir hatti-harakatning o’zini bir xil sharoitda ko’p marta takrorlash natijasida hosil qilinadi. Malaka qanchalik puxta bo’lsa, odam ishni shunchalik tez yo’lga qo’yadi. Malakalar turlicha bo’ladi, chunonchi, o’quv malakalari-o’qish, sezish, og’zaki hisoblash va boshqalar; mehnat malakalari ish qurollari bilan ishlash, materiallar va texnika bilan muomalada bo’lish va hakazolar; harakat malakalari-yurish, yugurish va boshqalar. Ko’nikma kabi malaka ham egallangan bilimlar asosida hosil qilinadi. Ko’nikma va malaka o’rtasida farqli tomonlari ham bor. Xususan, o’quvchilar tomonidan o’zlashtirilgan ko’nikma va malakalar har xil tavsifda bo’ladi. Yuqorida aytib o’tilgandek, bilim, ko’nikma va malakalar ta’lim jarayonida tarkib topadi. Ta’lim-dialektik tarzda taraqqiy etib boradigan ichki ziddiyatli jarayon bo’lib, unda ikki tomon ta’lim oluvchi

va ta’lim beruvchi ishtirok etadi. Ta’lim berish ta’lim oluvchilarga bilimlar berish, ularda ko’nikma va malakalarni hosil qilish, yangi haqiqatlarni ochishga yo’naltirilgan ijodiy, mantiqiy tafakkurni tarbiyalashdir. 1. Ta’limning umumiy va xususiy qonuniyatlari. Tayanch iboralar: mashq qonuni, intensivlik qonuni, didaktik tamoyillar, bilimning ilmiy xarakteri, nazariy bilimlarni amaliyot bilan bog’liqligi, tabaqalashtirish tamoyili,  O’zaro bog’liqlik qonuni - ta’lim-tarbiya jarayonida ikkita ruhiy harakatning o’zaro bog’liqligidagi rivojlanish qonuni. Bu qonun bo’yicha ta’lim-tarbiya jarayoni ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi ruhining bir yo’nalishdagi harakatini taqozo etadi. Bu qonunga binoan, ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil qiluvchi ikki shaxsdan birining harakati ikkinchisiniki bilan mos kelmasa, ta’lim-tarbiya jarayoni sodir bo’lmaydi. Bunda darsni samarali tashkil qilish va uni sifatli, mazmunli amalga oshirish uchun pedagog sinfda, yoki auditoriyada bir xildagi holatni, ya’ni, bilim berish va bilim olish holatini shakllantirish kerak.  Mashq qonuni - qonun bo’yicha, egallangan bilimni ko’nikma, so’ng malakaga aylantirishda, mashqni iloji boricha tez amalga oshirishni taqozo etadi;  Intensivlik qonuni - bu qonun bo’yicha, mashqlar javobi qanchalik intensiv ravishda bo’lsa, Shunchalik tez o’zlashtiriladi;  Assimilyatsiya qonuni - bo’yicha har bir yangi “turtki” qaytar reaktsiyani vujudga keltiradi, deyiladi. Shuning uchun egallagan bilimni qaytarish yo’li bilimni “turtib” turish kerak, deyiladi;  Natijaviy qonunda - reaktsiya ijobiy bo’lsa, bilim

mustahkamlanadi, agar salbiy bo’lsa, xotira uni o’chirib tashlaydi, deyiladi. Ta’lim tamoyillari-ta’lim beruvchining faoliyatini va ta’lim oluvchining bilish faoliyati xususiyatini belgilovchi asosiy boshlanmalardir. Ta’lim tamoyillari ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi faoliyatining muhim ichki tomonlarini aks ettiradi hamda turli formada, turli mazmunda va har xil yo’sinda tashkil etiladigan ta’limning samaradorligini belgilaydi. Shuning uchun ta’lim tamoyillari ta’lim berishning ma’lum ob’ektiv qonuniyatlarini o’zida aks ettiradi. Olimlarning ta’lim tamoyillarining soni va nomi to’g’risidagi fikrlari bir-biridan farq qilsa ham, ammo, ularning mazmuni va o’qitish qonuniyatlarini tushunish an’anasi asosan bir xildir. Binobarin, quyidagi ta’lim tamoyillari tizimini taklif qilish mumkin: ta’limning ustuvorligi, ta’limning demokratlashuvi, ta’limning insonparvarlashuvi, ta’limning ijtimoiylashuvchi, ta’limning milliy yo’nalganligi, ta’lim va tarbiyaning uzviy bog’liqligi, iqtidorli yoshlarni aniqlash, yuqori darajada bilim olishlari uchun shart- sharoitlar yaratish kabilar. Jamiyat talab qilayotgan uzluksiz ta’limga tegishli bu qonun- qoidalar, o’qitish, bilim berish, ya’ni ta’lim jarayoniga samarali ta’sir ko’rsatadi. Pedagogika ta’limning ilmiy- nazariy, uslubiy asoslari alohida o’rganiladi. Ta’lim tamoyillari o’quv yurtlari oldida turgan ulkan vazifalar asosida belgilanadi. Ular o’zaro bir-biri bilan mustahkam bog’liq holda bir tizimni tashkil etadi, har bir darsda didaktik tamoyillarning bir nechtasi ishtirok etishi mumkin. Ular ta’lim oldida turgan asosiy maqsadlarni hal etishga o’z hissasini qo’shadi. Ta’lim tizimi isloh

qilinayotgan hozirgi jarayonda ta’lim oluvchilarga mustahkam bilim berish, ularni erkin, mustaqil fikrlay oladigan insonlar qilib tarbiyalashda, ta’lim tamoyillarining mohiyatini chuqur anglash va hayotga tatbiq etish muhim muammolardan biridir. O’quv yurtida beriladigan bilim ilmiy xarakterga ega bo’lishi, fan-texnikaning so’nggi yutuq va kashfiyotlarini o’zida ifoda etishi lozim. Shunday ekan ta’lim oluvchi ilm-fandagi yangiliklardan xabardor bo’lishi lozim, chunki o’quv fanlari ham ilm-fan asosida yaratiladi. O’qitishning ilmiy tamoyillari ta’lim jarayonida ta’lim oluvchilarni hozirgi zamon fan-texnika taraqqiyoti darajasidagi oliy bilimlar bilan qurollantirish, ayniqsa ta’lim oluvchilarni ilmiy tadqiqot usullari bilan tanishtirib borishga qaratilgan. Ilmiylik ta’limning mazmuniga ham, usullariga ham aloqadordir. Shunday ekan, bilim, ilm-fan bilan o’quv predmeti o’rtasida hamkorlik o’zaro bog’liqlik bo’lishiga erishish lozim. Ta’limning hamma bosqichlarida ilmiy izohlardan foydalanmoq lozim. Nazariy bilimlarni amaliyot bilan, turmush tajribalari bilan bog’lab olib borish ta’limning yetakchi qoidalaridan hisoblanadi. Ta’lim-tarbiya sohasidagi yutuqlar, eng avvalo, nazariy bilan amaliyotning o’zaro bog’liqligiga asoslanadi. Shundagina ta’lim oluvchi o’rganayotgan o’quv-materialining tub mohiyatini tushunib etadi va amaliyotda ulardan foydalana oladi. Buning uchun ta’lim beruvchi ta’lim jarayonida ta’lim oluvchilarning faol ishtirok etishlariga erishmog’i lozim. Faol ishtirok esa, bilimlarni ongli, tushunib o’zlashtirishga olib keladi. Ta’limdagi onglilik va faollik ta’lim oluvchilardagi ko’tarinki

kayfiyat, ko’proq bilishga intilish, mustaqil fikrlash va xulosalar chiqarishga undaydi. Bilimlarni ongli va faol o’zlashtirish o’qitish jarayonining psixologik tomonlarida o’z ifodasini topadi. O’qitishda nazariy bilimlar qanchalik qat’iy bayon etilsa, ta’lim oluvchilarning fikr yuritishi ham shunchalik aniq va ravshan bo’ladi va o’quv materiallarini ongli o’zlashtirish darajasi ham oshadi. Ta’lim tizimi isloh qilinayotgan hozirgi jarayonda yoshlarning mustaqil fikr yuritishi, mustaqil sur’atda bilim olishga intilishi talab qilinadi. Buning natijasida bilimlarni o’zlashtirish jarayoni ijodiy tus oladi. Bunday sharoitda ta’lim beruvchi ta’lim oluvchining mashg’ulotlarga munosabati va bu jarayonda o’zini qanday tutishga e’tibor bermog’i lozim. Yoshlarni o’qish istagi ta’lim jarayonining zaruriy va mantiqiy qismidir. Shunday ekan, ta’limning samaradorligi ta’lim beruvchining ta’lim oluvchilarning o’qishga izchil va muntazam qiziqtirib borishiga bog’liqdir. Buning uchun ta’lim beruvchi, ularni o’qishga ijodiy munosabatda bo’lishga, mustaqillikka, ishchanlikka odatlantirishi lozim. Ta’lim jarayoni, uning mazmuni unda ko’tarilgan hayotiy masalalar yoshlar tarbiyasiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Shu sababli ta’lim Shaxs-shakllanishining asosiy manbaidir. Umuman, bilimlar-voqealikning haqiqat in’ikosidir. Ammo, voqelikning har qanday tarzda to’g’ri aks ettirilishi ilmiy bilim bo’la olmaydi. Masalan, maktab yoshiga etmagan bola tevarak-atrofidagi dunyoni to’g’ri biladi, lekin undagi in’ikos etarlicha chuqurmas, shuning uchun uning bilimlarini ilmiy bilim deb bo’lmaydi. Tevarak-atrofni o’rab olgan dunyoning qonuniyatlarini, narsa va hodisalarning ichki muhim xossalarini va o’zaro aloqalarini aks

ettiruvchi bilimlargina ilmiy hisoblanadi. Bu bilimlar aqliy jihatdan o’zishga hal qiluvchi ijobiy ta’sir ko’rsatadi, chunki ular hozirgi zamon fani, texnikasini ishlab chiqarishni, madaniyat va san’atni o’zlashtirish imkoniyatini beradi. Ta’limning ilmiyligi ta’lim oluvchining o’quv materialidagi qonuniyatlarini aks ettirishi, tushunishi va o’zlashtirishi uchun to’g’ri sharoit yaratish maqsadida zarurdir. O’qitish, tarbiya berish deganda biz ta’lim va tarbiyaning bir- biridan ajralmasligini tushunamiz. Shunday ekan, maktab obro’si, o’qituvchi obro’si, avvalo, darsda shakllanadi. Til va adabiyot darsimi, matematika darsimi har doim ularning tarbiyaviy imkoniyatlarini ko’ra bilish, tarbiya usullaridan foydalanish lozim. Ta’lim oluvchilar ilmiy bilimlarni o’zlashtirar ekan, uning dunyoqarashi ham, irodasi va axloqiy sifatlari, iymon-e’tiqodi va qobiliyati ham o’sib rivojlanib boradi. Ta’limning tarbiyaviy imkoniyatlaridan foydalanishda ta’lim beruvchi avvalo, ta’limni usulbiy jihatdan to’g’ri tashkil etishga, o’quv materiallarining mazmuni bilan bog’liq tarbiyaviy maqsadlarni aniq belgilashga va bilim olishga qiziqtira olishga bog’liqdir. Shu bilan birga, ta’lim beruvchining ta’lim oluvchilar oldidagi obro’- e’tibori ham muhim tarbiyaviy ahamiyatga egadir. O’qitish jarayonini ko’rgazmali tashkil qilish zarur. Ham eshitish, ham ko’rsatish orqali o’quv materiallarini idrok qilish, ularni ongli va puxta o’zlashtirish, bilimlarni turmushdagi zaruriyatini anglab etishlariga asos soladi, diqqatni barqarorlashtiradi. Shuning uchun ko’rgazmali materiallar o’rganilayotgan mavzuning mazmuniga mos

kelishi, ta’lim oluvchining yoshi va bilim darajasiga muvofiqlashgan bo’lishi hamda ulardan foydalanishning samarali yo’l va vositalar ishlab chiqilgan bo’lishi lozim. Bilimlar turli yo’l, vositalar orqali puxta o’zlashtirgandagina, u mustahkam esda qoladi, bu esa o’quv materiallarini ongli o’zlashtirishga, nazariya bilan amaliyotni bog’lashga, ko’rsatmalilikka amal qilishga va bilimlarni takrorlash orqali mustahkamlashga bog’liqdir. Ta’limning bosh maqsadi esa bilimlarni tizimli va puxta o’zlashtirishdir. Yuqoridagi qayd etilgan ta’lim tamoyillarining umumiy tavsiflari muayyan ta’lim tamoyillari haqida ihcham mukammal ma’lumot berishga asos bo’la oladi. Quyida ular to’g’risidagi ma’lumotlarni keltiramiz.  Ta’lim mazmunini unifikatsiyalash va tabaqalashtirish tamoyili -ta’lim mazmunini unifikatsiyalash va tabaqalashtirish, birinchidan , ma’lum bir yo’nalish bo’yicha mutaxassis tayyorlanayotganda uni bir necha tur modifikatsiyani (xillarini) tayyorlash imkonini beruvchi unifikatsiyalashgan o’quv rejalarini tizimni ko’zda tutsa, ikkinchidan , umumtexnik va umum pedagogik hamda maxsus predmetlar mazmunini tabaqalashtirish, ijtimoiy ishlab chiqarish rivojlanishi an’analarini hisobga oladi;  Ta’lim-tarbiya tizimi va uzviylik tamoyili - bu ta’lim- tarbiyada qat’iy mantiqiy izchillikka rioya qilish kerak bo’lgan jarayondan iborat bo’lib, bunda o’rganilgan bilimlar va shakllangan tasavvurlar oldingi o’rganilganlardan kelib chiqadi, ularni mustahkamlaydi, chuqurlashtiradi va keyingi ta’lim-tarbiyaviy

jarayonga zamin hozirlanadi. Mazkur tamoyil o’qish jarayonida didaktikaning umumiylikdan xususiylikka (deduktsiya) va aksincha xususiylikdan umumiylikka (induktsiya) qoidasini va o’quv fanlarining bir-biri bilan uzviy bog’liq bo’lishini ta’minlaydi;  Ta’lim-tarbiyaning amaliyot bilan bog’liqligi tamoyili - bu ta’lim mazmunining amalda o’z ifodasini topish jarayoni bilan uzviy bog’liq bo’lib, unda tarbiyani hayot bilan uzviylikda olib borishlik jarayoni qaraladi. Ushbu tamoyil didaktikaning asosiy qoidalaridan biri bo’lib, ruhiy hodisalar bilan yaxlit ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etadi;  Ta’lim va tarbiyaning birligi tamoyili -bu kishilarga bilim va tarbiya berish jarayonidan iborat bo’lib, unda egallangan bilim va ko’nikmalarni hayotga qo’llay olishga o’rgatiladi hayotda ta’lim oluvchilarning ham intellektual, ham ma’naviy jihatdan uyg’unlikda rivojlanishi ta’minlanadi. Yaxlit ta’lim-tarbiya jarayonida ikki o’zaro bog’liq juftlik, ya’ni, bilim berish va tarbiyaviy ko’nikmalarni shakllantirish hamda shakllangan ta’limiy-tarbiyaviy bilimlar va ko’nikmalar bo’yicha faoliyat ko’rsatishga o’rgatish, ob’ektiv borliqdagi qonuniyatlarni o’rganish va uning amaliy munosabatlarini tarkib toptirishda namoyon bo’ladi. Shu sababli ta’lim oluvchilarga bilim berishda egallagan bilimni amalda ishlatishga o’rgatish, ya’ni, tarbiyalash jarayoni ham uyg’unlikda olib borilmog’i lozim bo’ladi;  Ta’lim-tarbiyaning muntazamiylik va davomiylik tamoyili - bu ta’lim-tarbiyadagi zarur fiziologik-psixologik qonuniyat hisoblanib, u bilimni mantiqiy bog’liqlikda o’rganishni ta’minlab beradi. Bu tamoyil har bir fan bo’yicha tuzilgan o’quv reja va dasturlarda

dasturiy va uslubiy tavsiyanomalarni yaratishda tadbiq etiladi. Amaliyotchi o’qituvchi o’quv reja va dasturlaridan chetga chiqmasligi lozim. Bu qonuniyat tushunchalar, dalillar va boshqa fikrlar orasidagi, ularning tadrijidan kelib chiqqan aloqadorliklar qonun va qoidalar bilan amaliy ishlarni bajarish o’rtasidagi mantiqiy bog’liqlarni o’rganish orqali amalga oshiriladi. Bu qonuniyat o’qish faoliyatini tashkil etishning asosi hisoblanadi. Unga amal qilmaslik ta’lim oluvchilar tafakkurida o’zaro bog’liq bo’lmagan uzuq- yuluq bilimlarning paydo bo’lishiga olib keladi. Bunday bilimlardan kishining ijtimoiy mohiyatiga naf bo’lmaydi, ular tafakkurni charchatadi holos;  Ta’lim-tarbiyada onglilik va faollik tamoyili -ta’lim oluvchilar olayotgan bilimini hayotda qo’llay bilishlari uchun ta’lim berish jarayonini faol fikrlashga aylantirish kerak. Bunda o’qitishni Shunday tashkil etish kerakki, ta’lim oluvchilar bilimlarini mashg’ulotlarda ongli va faol qatnashib egallab olishsin. Shunda tinglovchilarda ong o’sib, ijtimoiy tashabbuskorlik va o’quv faoliyatida mustaqillik tarkib topadi. Ta’lim-tarbiyaning onglilik tamoyili ta’lim oluvchilarda ta’rif, tushuncha va qoidalarni yodlash va esda saqlash bilan ularni egallash emas, balki bu bilimlarni, hayotiy hodisalar, jarayonlar bilan bog’liq bo’lgan mazmunini tushuntirishlarini talab etadi. Bilimlarni ongli ravishda o’zlashtirish ta’lim oluvchilarda bilimlarga nisbatan ma’lum munosabat hosil qilishni, hissiy kechinmalar uyg’otishini o’z ichiga oladi. Bu tamoyil tafakkurini shakllantiruvchi qoida bo’lganligi uchun muammoni mustaqil hal qilish maqsadida darsda ta’lim oluvchilarga

muammoli vaziyatlar tavsiya etiladi.  Ta’limda o’quv faoliyatini yaxlit shakllantirish tamoyili - ta’lim oluvchilarning diqqatini boshqarish, ularga bajariladigan ishlarni tushuntirish, zaruriy ehtiyoj-motivatsion holatlarni faollashtarish, faoliyatga yordam berish, tuzatish kiritish jarayoni va ta’lim oluvchilar o’quv faoliyatining natijasini baholash jarayoni.  Ta’limni ilmiy asosda tashkil etish tamoyili- ta’lim oluvchilardagi o’qitish ishlarini faollashtiradigan, ongini o’stiradigan, ularni mustaqil bilim olishga yo’naltiradigan usullarga o’rgatadi hamda pedagogik, texnik atamalardan to’g’ri foydalanishga odatlantiradi;  Ta’limning ko’rgazmalilik tamoyili - bu o’rganilayotgan hodisa va voqealarni jonli idrok etish asosida o’zlashtirishni ko’zda tutadi. Bu tamoyil o’quv materialini aniq obrazlar orqali bevosita idrok qilishni ta’minlaydi. Ta’lim jarayonida ko’rgazmali vositalardan to’g’ri foydalanish tinglovchilarning pedagogika, psixologiya, tarbiyaviy ishlar metodikasi, o’qitish uslubiyati va texnikaga oid fanlarni puxta o’zlashtirib olishga, ularda malaka hosil bo’lishiga yordam beradi. Agar, ko’rgazmali qurol biror fikrni bildirish uchun yordamchi vosita bo’lsa, nutq asosiy qurol hisoblanadi. Ko’rgazmali qurol kuzatishni rivojlantirish uchun qo’llanilsa, nutq qisqa bo’lib kuzatishning maqsad va vazifalarini amalga oshirishga qaratilgan bo’ladi. Demak, ta’limning ko’rgazmalilik tamoyili-bu ta’lim jarayonidagi sifatni ta’lim oshirishga, tinglovchilarning bilim olishlarini osonlashtirishga (oydinlashtirishga) qaratilgan faoliyat bo’lib, unda tinglovchilardagi o’rganilayotgan jarayonlarni (narsa va hodisalarni)

bevosita hissiy-amaliy jihatdan idrok qilish asosida bilimlarni ongli ravishda o’zlashtirish jarayoniga asosiy e’tibor qaratiladi. 3.Ta’limning mazmunli va tashkiliy-metodik tamoyillari. Tayanch iboralar: o’qitish tushunchasi, ta’lim sifati, samaradorlikni ta’minlash, fanlarni o’qitish, ta’lim tizimi komponentlari. O’qish ta’lim oluvchilarning o’zlashtirish, o’qitish qobiliyati, fikrlash hamda muayyan harakatlarni hosil qilish jarayoni sanaladi. O’qish jarayonida ta’lim oluvchilar ma’lum bo’lmagan, o’zlashtirmagan ma’lumotlarni o’zlashtira boradilar. O’qitish tushunchasi -insonlar orasida yashash, hayotda turmush kechirish va faoliyat ko’rsatish uchun zarur bilim, ko’nikma va malakalar yig’indisini o’zlashtirishga qaratilgan ongli faoliyat ifodasidir. O’qitish -ijtimoiy xulq-atvorni odatiy shaklga aylantirish maqsadida ta’lim oluvchilar bilan rejali va tizimli tarzda tashkil etiladigan turli harakatlar, tashkiliy va amaliy ishlarga undovchi faoliyatdir. O’qitish ta’lim oluvchilarni tarbiyalash va rivojlantirishning barcha bosqichlarida samarali vosita sanaladi. O’qitish jarayoni -bu ta’lim jarayonida ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi faoliyatining qanday bo’lishi, o’qitish jarayonining qanday tashkil etishi va olib borish kerakligini hamda shu jarayonda ta’lim oluvchilar qanday ish harakatlarini bajarish kerakligini belgilab beruvchi jarayondir. Pedagogik ta’lim mazmun-mohiyatini baholash va uning sifati

hamda samaradorligini oshirish ta’lim jarayoniga tegishli bo’lgan har bir komponentlarga (jihatlarga, omillarga, ko’rsatkichlarga) uzviy ravishda bog’liq bo’ladi va shu sababli ham pedagogik ta’lim tizimini yagona dinamik tizim deb qaraladi. Shu ma’noda o’quv jarayonining tashkil etuvchilarini quyidagicha ifodalash mumkin (1-shakl):

1-shakl. O’quv jarayonining tashkiliy-tuzilmaviy sxemasi. Ta’lim jarayonini olib borishning sifati va samaradorligi ko’p jihatdan ularni tashkil etuvchilarning nechog’lik o’zaro aloqadorlikda faoliyat yuritishiga bog’liq. Bunda albatta ta’limning sifat nazoratini ilmiy asosda to’g’ri tashkil etish mexanizmlarini ishlab chiqish lozim bo’ladi va ta’lim sifatini belgilovchi omillarni hamda ulardan foydalanishning mantiqiy ketma-ketligini algoritmik tarzda asoslashni taqozo qiladi. Ta’lim sifatini belgilovchi omillarga 3-shakldagi ta’lim tizimi komponentlari bilan quyidagilarni ham kiritish mumkin:  ta’lim beruvchilar;

 DTS, o’quv reja va o’quv dasturlar;  darslik, o’quv qo’llanma va shu kabilar;  o’qitish vositalari;  fanlar bo’yicha nazariy materiallar;  fanlar bo’yicha amaliy materiallar;  fanlar bo’yicha didaktik materiallar;  labaratoriya va ustoxonalar jihozlari;  amaliyotlar;  axborot-kommunikatsion texnologiya vositalari. Ta’lim jarayoniga bunday yondashuv kadrlar tayyorlashning me’yoriy, tashkiliy, o’quv-uslubiy, axborot va moddiy-texnik sharoitlar tizimining bajarilishini ta’minlashdan iboratdir. Bunda fanlarni o’qitishga e’tibor yanada kuchaytirilgan bo’ladi. Fanlarni o’qitish -bu o’qitish xususiyatlarini tarbiyalash va takomillashtirish jarayoni bo’lib, u ta’lim beruvchida ilmiy munosabatni va quyidagi xususiyatlarni shakllantirish maqsadini ko’zlaydi:  qiziqish (bilish xohishi) va faoliyat (biror narsani aniqlash uchun biror narsa qilish xohishi);  skeptitsizm (tez-tez uchraydigan fikrlarni sinchiklab ko’rib chiqish xohishi);  dalillar (bilim olishda isbotlash mantiqi va qoidalaridan foydalanish mahoratlari);  xabardorlik (uning yordamida o’ylash mumkin bo’lishi uchun olam haqida axborotlar fondining mavjudligi);  strategiyalar (izlash uchun qoidalar mavjudligi va ulardan foydalanish xohishlari);

 moyillik (yangi bilimlarni olish natijasida ta’lim beruvchi o’zini olam haqidagi fikrlash usulini qayta qurishni boshlashi uchun boshqalarning fikr va tushunchalarini qonuniyat asosida bir chiziqqa joylashi). Demak, fanlarni o’qitish jarayoni butun bir pedagogik jarayonda samarali faoliyat ko’rsatishning didaktik asosidan iborat ekan. “Quyidagi shaklda taklif etilayotgan loyiha pedagogik jarayonlarning o’zaro bog’liqligi va aloqadorligini ta’minlash orqali ta’lim-tarbiya jarayonlari natijaviyligi hisoblangan pedagogik jarayonlar samaradorligini ta’minlashga xizmat qiladi”. 2-shakl. Pedagogik jarayonlar samaradorligini ta’minlash ketma-ketligi. Ta’lim jarayonida fanlar bo’yicha amalga oshiriladigan seminar, amaliy va labaratoriya mashg’ulotlari nazariy bilimlarni mustahkamlashga hamda ularni ko’nikmaga aylantirishgagina emas,

balki ularni amaliy ish jarayonida qo’llashga imkon beradi. Bunday mashg’ulotlar tanlangan kasbi to’g’ri ekanligiga ishonch hissini to’g’diradi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. O`zbekiston Respublikasining Qonuni Ta`lim to`g’risida. T., 1997. 2. O`zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. T.,1997. 3. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni. T. “O‘zbekiston”, 1997. 29 avgust. -7 bet. 4. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. T. 1997. 29 avgust. 9-10 bet. 5. Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi. O‘zbekistan Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni. 6. Barkamol avlod-O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. T., “Sharq”, 1997. 7. Barkamol avlod orzusi. T., O`zbekiston milliy ensiklopediyasi. 2000. 8. “Avesto” va uning insoniyat taraqqiyotidagi o`rni. T., “Fan”, 2001. 9. Amir Temur o`gitlari. T., “Navro`z”, 1992. 10. Abdullaev Yu. Jahon oliy maktabi: qiyosiy tahlil. T., G’. G’ulom nomidagi “Adabiyot va san`at” nashriyoti, 2001. 11. Abdullaeva Sh. va boshq. Pedagogika. T., «Fan», 2004. 12. Abdurasulov M. O`zbek ma`rifatparvar shoirlari ilm-ma`rifat haqida. T.: «O`qituvchi», 1972. Abu Ali ibn Sino. Hikmatlar. T.: «O`zbekiston», 1980

O'xshashlar

Ta’lim tamoyillari

Ta’lim tamoyillari (prinsiplari)

Tarbiya jarayoni, mazmuni, qonuniyatlari va tamoyillari. Tarbiya turlari

Ta’lim jarayonida texnologik yondashuv tamoyillari

Ta‘lim qonuniyatlari va qoidalari