Ta’lim tamoyillari - Pedagogika - Referatlar

Ta’lim tamoyillari

Yuklangan vaqt:

04.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

118 KB

Ko'chirib olish

Ta’lim tamoyillari Reja: 1. Ta’lim tamoyillari to’g’risida tushuncha 2. Ta’lim tamoyillari.

Tayanch so’z va iboralar: Ta’lim tamoyillari, faollik tamoyili, namunalardan foydalanish tamoyili, ta’lim oluvchilarning yoshi va individual xususiyatlarini hisobga olish tamoyili, o’qitishda nazariya bilan va amaliyotni bog’liqligi tamoyili, ko’rgazmalilik tamoyili, ilmiylik tamoyili, o’qitishda tizimlilik va izchillilik tamoyili, o’qitishda talabalarning onglilik va faolligi tamoyili, o’qitishning tarbiyalovchi xarakterliligi tamoyili. Ta’lim tamoyillari to’g’risida tushuncha. Ta’lim tamoyillari tarbiyaning maqsad va vazifalarini amalga oshirishga qaratilgan o`qish va o`qitish jarayonining xarakteri, yo`nalishi, ta’lim oluvchilar tomonidan ilmiy bilimlarning o`zlashtirilishi, tegishli ko`nikma va malakalar hosil qilishning asosiy qonun va qoidalarini o`z ichiga oladi. Shu bilan birga ta’lim tamoyili ikkita faoliyatni, ya’ni ta’lim oluvchi va ta’lim oluvchining faoliyatini ham o`z ichiga oladi. SHunga ko`ra, o`qitish tamoyili ta’limning eng muhim masalalarini nazariy va amaliy jihatdan to`g`ri hal qilishning asosiy negizi hisoblanadi. Ta’lim tamoyillari deb - o’qituvchi tomonidan ta’lim jar ayonida ta’limS oluvc hilarga o ’quv rejasi va o ’quv dasturlari talablari asosida u yoki bu fandan bilim berish, malaka hosil qildirish hamda iqtidorli qilishga qo ’yiladigan asosiy qoidalar majmuiga aytiladi. Buyuk pedagoglar YA.A. Komenskiy, J.J. Russo, CH.R. Pestalotssi, V. Disterverg, K.D. Ushinskiy va boshqalar o`z asarlarida ta’lim (didaktika) tamoyillarini asoslab bergan edilar. Ta’lim tamoyilari tizimi o`qitish jarayoni qonuniyatlarini ifodalaydi va tarbiya maqsadlari bilan belgilanadi. SHunga ko`ra, o`qitish tamoyili ta’limning eng muhim masalalarini nazariy va amaliy jihatdan to`g`ri hal qilishning asosiy negizi hisoblanadi. M.N. Skatkin ta'lim tamoyillarini quyidagicha belgilaydi: ilmiylik, har tomonlamalik, hayot bilan aloqadorlik, tabaqalashtirish, tizimlilik, o'quv fanlari orasidagi o'zaro aloqadorlik, joriylilik.

M.G. Ogorodnikov esa o'z tadqiqotlarida ilmiylilik, g'oyaviylik, tarixiylik, tizimlilik, nazariya va amaliyotning birligi, ta'limning hayot bilan aloqasi kabilarni tamoyillar sifatida ajratib ko'rsatgan. S.Ya. Batishev - kasb ta'limi mazmunini ishlab chiqarish va mehnat jarayoni rivojlanishi bilan uzviy bog'langan holda tasavvur etish kerak deb hisoblaydi va ta'limning quyidagi tamoyillarini qayd etgan: ilmiylik, tizimlilik va joriylilik, nazariy ta'lim bilan ishlab chiqarish mehnatining birligi. V.A. Skakun - kasb ta'limi tamoyillarini ilmiylik va g'oyaviylik; ta'lim, tarbiya va rivojlantirishning birligi; ilmiy-texnika taraqqiyotiga ta'limning bog'liqligi, politexnizm: malakali ishchilarni tayyorlash barcha tomonlarining bir- biriga aloqasi; ta'limning tabaqalashtirish deb biladi. A.P. Belyayeva ta'limda xalqchillilik, ilmiylik, politexnikaviylik, tizimlilik, muqobillik, politexnik va kasbiy ta'limning birligi hamda o'zaro aloqasi; fanlararo va majmuaviy o'zaro aloqadorlik, kasbiy safarbarlik, ta'limning moslashuvchanligi va turg'unligi, mujassamlangan hamda tabaqalashganligini asosiy tamoyil sifatida talqin etadi. Maxsus fanlar bo’yicha o’quv mashg’ulotlariga tayyorgarlik ko’rishda didaktik tamoyil (printsip) talablarini hisobga olish zarur. Bunda maxsus fan o’qituvchisining o’qitish qonuniyatlarini bilishliligini emas balki, ulrni amalga oshirish (tushuntira olish) uchun qulay sharoitlar yaratishi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bunga esa o’quv jarayonini tashkil etishda o’qitishning asosiy tamoyillariga tayanish kerakligini anglagan taqdirdagina erishish mumkin. Bu tamoyillar didaktikada ta’lim tamoyillari yoki didaktik tamoyillar deb ataladi. Didaktika (yunoncha didaktikos — o`rgatuvchi, ta’lim beruvchi) — pedagogikaning tarmog`i hisoblanib, u ta’lim nazariyasi bilan shug`ullanadi. “Didaktika” atamasi ilk bor Evropada 17-asrda o`qitish va ta’lim jarayoni haqida asarlar yaratgan olimlar tomonidan qo`llanila boshlagan. CHex pedagogi YA.A. Komenskiy o`zining «Buyuk didaktika» asari (1657 yil) da bolalar va o`smirlarni ma’lumotli qilish va ularga ta’lim berishning didaktik jihatlarini ishlab chiqdi. Nemis pedagogi A. Disterveg o`zining “Nemis ta’lim beruvchilarini ma’lumotli

qilishga rahbarlik” (1834-1835 yy.) asarida didaktikaning pedagogikada ta’lim nazariyasini bayon etuvchi alohida qism ekanligini ta’kidlagan. Shundan keyin didaktikaga ta’lim nazariyasi haqidagi fan sifatida qarash keng yoyildi. Hozirgi zamon pedagogikasida didaktikaga ta’lim va ma’rifat berish nazariyasi bilan shug`ullanadigan alohida soha sifatida qaraladi. Ta’lim mazmunini aniqlash, ta’lim jarayoni qonuniyatlarini ochish hamda o`qitishning eng samarador usul va yo`llarini topish didaktikaning asosiy muammolaridir. Didaktikaning mohiyatini belgilash, yo`nalishini aniqlashda falsafiy-nazariy asosning o`rni katta. Didaktika umumiy psixologiya, o`qitish psixologiyasi hamda bilish nazariyasi bilan uzviy bog`liq. Bu fanlarning har biri ta’lim oluvchining bilish faoliyati va uni amalga oshirilish jarayoni to`g`risida alohida bilim beradi. Ta’lim mazmuni va usullarini belgilash borasida ham mazkur aloqadorlik katta ahamiyatga ega. Didaktika har qanday alohida predmetni o`qitish va uning mazmunini tayin etish qonuniyatlarini aniqlaydigan fan sifatida ta’lim va ma’rifat ishlarini samarali tashkil etishning umumiy usullarini belgilab berishi lozim. Ayni vaqtda, alohida predmetlarni o`qitish metodikasi ta’lim amaliyotining aniq tajribalaridan kelib chiqqanligi uchun didaktikaning tamoyillari ta’lim jarayonida uchraydigan har xil favqulodda hodisalarning o`ziga xosligini hisobga olgan holda tuziladi. O`zbek milliy pedagogikasi tarixida ham didaktikaning asosiy xususiyatlarini aks ettirishga bag`ishlangan ko`pgina tadqiqotlar mavjud. Garchi turkiy mutafakkirlarning asarlarida didaktika hozirgi nom bilan atalmagan bo`lsada, lekin ular ta’lim jarayonining qonuniyatlarini belgilashi, uni tashkil etishning yo`l- yo`riqlarini ko`rsatishi jihatidan beqiyos ahamiyatga ega. Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Ahmad al Farg`oniy, Marg`inoniy, Davoniy, Alisher Navoiy, Munis, Abdulla Avloniy singari mutafakkirlarning ta’limni uyushtirish, uning samaradorligini oshirish, o`qitish jarayonida ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi munosabatlari borasidagi qarashlari jahon pededagogikasi taraqqiyotining o`ziga xos bosqichini tashkil etadi. Muayyan yoshdagi ta’lim oluvchilarni jamoa tarzida bir joyda o`qitishning samaradorligi ilk bor Ibn Sino tomonidan ko`rsatib berilgan bo`lsa,

muallimning o`zida ezgu insoniy sifatlar bo`lmasa, ta’lim oluvchilarda bunday xislatlarni shakllantirish mumkin emasligi Navoiy asarlarida aks etgan. Marg`inoniy esa, bilimlarni o`zlashtirish yuzasidan umumiy tavsiyalar beribgina qolmay, o`rganilgan tushunchalarni ta’lim oluvchilar xotirasida uzoqroq saqlash yuzasidan aniq metodik usullar ham tavsiya etgan. O`zbek milliy didaktikasining shakllanishida jadidchilik harakati, xususan, Munavvarqori Abdurashidxonov, Abduqodir SHukuriy, A. Ibodiev, M. Behbudiy, A. Avloniy, S. Saidazizov, R. YUsufbekov kabi ma’rifatparvar pedagoglarning faoliyati alohida muhim bosqich bo`ldi. 20-asr boshlarida vujudga kelgan jadidchilik turkiy xalqlarning qadimiy shonu shuhratini tiklash uchun uni ma’rifatli qilishdan o`zga yo`l yo`qligini to`g`ri belgiladi. Jahon pedagogikasining eng so`nggi yutuqlaridan xabardor bo`lgan, ayni vaqtda ta’limni tashkil etishda ko`p asrlik milliy tajribalarni hisobga olgan, didaktikaning metodologik asosi sifatida islomiy e’tiqodni belgilagan jadidlar o`qitish borasida yuksak natijalarga erishdilar. Jadid mutafakkirlar ta’limni uyushtirishning amaliy jihatlari bilangina shug`ullanib qolmay, uning nazariy masalalarini ham tadqiq etganliklari diqqatga sazovordir. Jadidlarning didaktik qarashlari ularning ko`plab pedagogik asarlari, darslik va qo`llanmalarida aks etgan. O`zbekiston mustaqillikka erishgandan so`ng o`zbek pedagogika fani va amaliyoti milliy asoslarga tayangan holda didaktikaning tamomila yangicha yo`nalishda taraqqiy etishiga zamin hozirladi. Ijtimoiy ongning o`zgarishi pedagogik tafakkurning sog`lomlashuviga, u esa, o`z navbatida, didaktikaning milliy asoslarda rivojlana boshlashiga olib keldi. Bunda milliy didaktikaning asosiy tamoyillarini to`g`ri belgilash hal qiluvchi ahamiyatga ega. Milliy didaktikaning asosiy tamoyillaridan biri ta’limning insoniylashuvidir. Mazkur tamoyil ta’lim jarayoni uchun bilim emas, balki ta’lim oluvchi shaxsi asosiy qadriyat ekanligini anglatadi. Bunda ta’lim oluvchi shaxsini shakllantirishga ustuvor o`rin beriladi. Ta’limning insonparvarlashuvi tamoyili o`zbek didaktikasining asosiy talablaridan bo`lib, ta’lim mazmunini belgilash va pedagogik amaliyotni tashkil etishda shaxs ma’naviyatini shakllantirishga

yo`naltirilgan o`quv fanlariga ustuvor ahamiyat berilishini kuzda tutadi. Estetik, badiiy turkumdagi predmetlarni o`qitishga alohida e’tibor qaratish yo`li bilan bolalarning hissiyotini shakllantirishga erishish, ularda iroda xususiyatlarini tarkib toptirish muhimdir. Ta’lim oluvchi ma’naviyati bilan uning o`zlashtirishi o`rtasida uzviy aloqa borligi zamonaviy psixologiya fani tomonidan asoslab berilgan. Bu holatni hisobga olmay ish ko`rgan pedagog muvaffaqiyatsizlikka mahkumdir. Milliy didaktika taraqqiyotini ta’minlaydigan tamoyillardan yana biri ta’limning yaxlitligidir. Dunyodagi narsa-hodisalar yaxlit va bir-biridan ajralmagan holda mavjud ekan, uni o`rganish ham imkon qadar yaxlit tarzda amalga oshirilishi kerak. Ta’lim jarayonida o`quv predmetlari miqdorini ko`paytirish emas, balki olamni bilish vositasi bo`lmish o`quv fanlarini imkon qadar umumlashtirish yo`lidan borish lozim. Shuning uchun ham mustaqil O`zbekistonning yangilangan o`quv rejalarida ta’limning asosiy etti tarmog`i belgilangan bo`lib, o`quv fanlari mikdorini zaruratga qarab o`zgarib turishi ko`zda tutilgan. Ta’lim jarayonida ta’lim oluvchilarning alohida jihatlarini hisobga olish ham didaktikaning asosiy tamoyillaridan sanaladi. U o`qitish jarayonini har bir ta’lim oluvchiga xos xususiyatlarni ko`zda tutgan holda tashkil qilishni taqozo etadi. Ma’lumki, har qanday shaxs muayyan geografik muhitda shakllanadi. Uning tabiatida o`sha muhitga xos jihatlar muhrlangan bo`ladi. SHuning uchun ham o`qitish jarayonida mintaqaviy xususiyatlarni hisobga olish tamoyili ham didaktikaning zarur talablaridan biridir. O`zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” da mazkur tamoyilga alohida e’tibor qaratilgan. Tarbiyaning ustuvorligi ham bugungi o`zbek didaktikasining asosiy tamoyillaridan sanaladi. Komil shaxsni tarbiyalash har qanday ta’lim muassasasining asosiy vazifasiga aylandi. Ma’naviyatni shakllantirish maqsad darajasiga ko`tarilgan sharoitda tarbiyaga ustuvor maqom berilishi tabiiydir. Milliy didaktika ta’lim oluvchilarni ta’lim jarayonining ishtirokchilarigina emas, balki ijrochilari deb qarashni ham ko`zda tutadi. Ta’lim ta’lim oluvchilarning ichki ehtiyojiga aylanmasa, ular bu jarayonda faol ishtirok etmasalar, hech qanday ijobiy samaraga erishib bo`lmaydi.

Didaktika ta’lim usullari muammosini ham qamrab oladi. Ta’lim beruvchi biror predmet bo`yicha ta’lim oluvchilarning tizimli bilim olishini ta’minlash maqsadi sari intilar ekan, ma’lum ishlarning bajarilish namunasini ko`rsatadi. Ayni vaqtda, u ta’limning barcha bosqichlarida ta’lim oluvchining faolligi va mustaqilligini ta’minlaydi. Ta’lim oluvchilar ta’lim beruvchi rahbarligida tajriba va kuzatuvlari asosida yangi bilimlarni o`zlashtiradi. Ularga chuqur va mustaqil o`zlashtirishlari, o`rgangan bilimlarini amaliyotda ijodiy qo`llashlari uchun maxsus topshiriqlar beriladi. Didaktika o’qitish jarayonining shakllari, metodlari, tamoyillari, mazmuni, vazifasi va maqsadlarini ishlab chiqadi. Pedagogik nazariyaning ta`limotiga ko’ra didaktika va metodika bir-biri bilan uzviy bog’liq. Metodika ilmiy usullar haqidagi fandir. Bunda didaktika “nima o’qitish” va “nima uchun o’qitish” kerak degan savollar bilan shug’ullansa, metodika esa u bilan uzviy bog’liq holda “qay tarzda” va “nimalar yordamida” o’qitish masalalari bilan shug’ullanadi. Bunda amaliy usullar tizimi maxsus sohaning mazmuniga bog’liqligini hisobga olish zarur. O’qitish metodikasi –turli yo’llar va metodlar tizimi bo’lib, o’quv didaktik materiallardan foydalangan holda belgilangan maqsadlarga erishish uchun nazariy dars jarayonida qo’llaniladigan usullar yig’indisini anglatadi. Didaktika xususiy metodikalar bilan bog’langan holda barcha o’quv fanlari uchun umumiy qonun va qoidalarni belgilab beradi, ya`ni tarbiya bilan chambarchas bog’liq ta`lim jarayonini tashkil etishga asos bo’ladigan etakchi qoidalar didaktik qoidalar deyiladi. Bu o’qituvchilarning faoliyatini, ta’lim oluvchilarni bilim faoliyatini, xususiyatini belgilaydigan asosiy qoidalar hisoblanadi. Didaktika pedagogikaning ta`lim va o’qitish nazariyasi bayon etiladigan muhim qismidir. Unda ta`limning ilmiy asoslangan mazmuni o’qitishning metodlari va tashkiliy shakllari (qanday o’rgatish) beriladi.

Ta’lim tamoyillari. O’qituvchi faqat o’qitishning qonuniyatlarini bilishgina emas, balki ularni amalga oshirish uchun qulay sharoitlarni yaratib bera olishi ham muhim. Bunga ayrim etakchi boshlang’ich qonuniyatlarni chuqur tushunish va ularni o’quv jarayonida qo’llash orqali erishiladi. Bunday qonuniyatlar didaktikada ta`lim tamoyillari yoki didaktik tamoyillar deb nom olgan. Ta’lim tamoyillarining majmuasi mavjud bo'lib, ularga quyidagilar kiradi (1 - rasm): Ta’limda onglilik va faollik tamoyili - talaba o'zi harakat qilgan paytda yaxshi o'rganadi va o'zlashtiradi. Shuning uchun o'quv jarayoni shunday tashkil qilinishi kerakki, talaba ilm olishga ongli munosabatda bo'lsin. Talabalar har bir darsga faol qatnashishi kerak. Chunki talaba qandaydir ish bajarishda u ishni ongli ravishda o'zlashtiradi va bu bilim xotirasida chuqurroq o'rnashib qoladi. Natijada talabalar darslarni yaxshiroq va chuqurroq o'zlashtirgani uchun mukammal bilimga ega bo'lish bilan birga, ularning bu sohada qiziqishi ortadi. Mustaqillik va individual ravishda o'rganish kabilarga faqat shu tarzda erishish mumkin. Buning uchun, o'qituvchi juda yaxshi uslubiy qobiliyatlarga va ko'nikmalarga ega bo'lishi kerak. Ta’limni ongli o`zlashtirish tamoyili, bir tomondan ta’lim oluvchilarning mustaqil, faol fikr yuritishlarini nazarda tutsa, ikkinchi tomondan, aynan shu jarayon davomida ta’lim oluvchilarning mustaqillik va faolliklarining hamda, mantiqiy, erkin fikrlash faoliyatlarini tarbiyalab, takomillashtirib borishni o`z ichiga oladi. O`qitishda onglilik va faollik dastavval, aqliy fikrlash faoliyatidagi aniqlikka bog`liqdir. Tafakkur qilishdagi faollik esa, bayon qilingan o`quv materiallari yoki tevarak – atrofni o`rab olgan ob’ektiv borliqdagi narsa va hodisalar, voqealar ustida fikr yuritishdir. Faol fikrlash operatsiyalarida, ya’ni taqqoslash, solishtirish, tahlil – sintez qilish, abstraksiya va umumlashtirishda namoyon bo`ladi. SHunga ko`ra, ongli va faol o`zlashtirishga erishish uchun ta’lim

jarayoni (har bir dars) ta’lim oluvchilarning fikrlash faoliyatini faollashtirishga qaratilgan bo`lishi lozim. O ' qitishda onglilik va faollik tamoyili - o ' qitishni shunday tashkil etishni nazarda tutadiki , bunda talabalar ilmiy bilimlarni hamda ularni amalda qollash metodlarini ongli va faol egallab oladigan , ularda ijodiy tashabbuskorlik va o ' quv faoliyatida mustaqillik , tafakkur , nutq rivojlanadigan bolsin . O'qitishdagi onglilik tamoyili talabalardagi talim jarayonining aniq maqsadlarini tushunish, o'rganilayotgan dalil, hodisa, jarayonlar va ular o'rtasidagi boglanishni tushungan holda o'zlashtirib olish, o'zlashtirilgan bilimlarni amaliy faoliyatda qollay bilish kabi me'yorlarni anglatad. Talabalarning faolligi ularning nazariy materialni egallab olishida va sinfda, laboratoriyada, ustaxona hamda ishlab chiqarish sharoitlarida o'quv-mehnat topshiriqlarini bajarishida namoyon boladi. Faollik talabalarning o'quv va mehnat faoliyatidagi mustaqilligini rivojlantirish bilan mustahkam bogliq.

O'qitishda nazariya bilan amaliyotining bog'liqlik tamoyili - dars jarayonida ta’lim oluvchilarning bilim, malaka va ko`nikmalarini shakllantirishda nazariya bilan amaliyotni birgalikda qo`shib olib borishni taqozo etadi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturida ishlab chiqarishning kadrlar tayyorlash tizimidagi mavqeini kuchaytirish quyidagi yo`llar bilan ta’minlanishi belgilab qo`yilgan: • ta’limni karxonadagi unumli mehnat bilan, shu jumladan ishlab chiqarish amaliyoti jarayonidagi mehnat bilan qo`shib olib borish asosida yuqori malakali kadrlar tayyorlash; S kadrlar tayyorlash hamda birgalikda ilmiy-texnologiya ishlanmalarini olib borishda korxonalarning ishlab chiqarish salohiyatidan foydalanish; ^ ta’lim oluvchilarni mehnat jamoalarida tarbiyalash (mehnat, ma’naviy va jismoniy tarbiyalash); ^ ishlab chiqarishning talab-ehtiyojlarini inobatga olib, texnika va texnologiyalarni rivojlantirishning yangi yo`nalishlari bo`yicha kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish; ^ pedagog kadrlarning ilg`or texnologiyalar sohasidagi malakasini bevosita ishlab chiqarishda muntazam oshirib borish; ^ ishlab chiqarishning yuqori malakali kadrlarini ta’lim jarayoniga va pedagogik faoliyatga jalb etish; ^ ishlab chiqarish amaliyotini o`tish uchun ta’lim oluvchilarni ish joylari bilan ta’minlash; • o`zaro integratsiyalangan ta’lim muassasalarini zamonaviy uskunalar, apparatlar va asboblar bilan jihozlash. Ilmiy bilimlar kishilarning ishlab chiqarish faoliyati ehtiyojlari asosida paydo bolib, ana shu faoliyatga xizmat qilganligi va hayot bilan boglanganligi sababli, bu bilimlarni egallash uchun ularni mazmunan o'zlashtirish va amalda qollay bilish ham kerak. Talabalarni amaliy faoliyatga tayyorlash nazariy bilimlarni egallash jarayonidan boshlanadi. Keyinchalik u tajriba va amaliy mashg'ulotlarda davom

ettiriladi. Bu mashg'ulotlarda talabalar o'qituvchi rahbarligida tajriba sharoitida olingan bilimlarini tekshiradilar, mustahkamlaydilar va chuqurlashtiradilar. Ularni amalda qollanish ko'nikmalari va malakalarini hosil qiladilar. Ishlab chiqarish talimi talabalar amaliy faoliyatining muhim bosqichidir. Ular egallagan nazariy bilimlari asosida tanlagan kasblariga doir mehnat ko'nikmalari va malakalarini hosil qiladilar. Shu bilan birga, nazariy bilim ham to'ldirilib, aniqlashtirilib boriladi. Bu tamoyil ta’lim beruvchi o`quv materialini bayon qilishda fanning birorta qoidasi va qonunini tushuntirilayotganda, shu qonun - qoidalardan amaliyotda qanday va qaysi holatlarda foydalanilishi ham ko`rsatib berishni talab etadi. Ta’lim beruvchi nazariyani - amaliyot bilan bog`lashda ta’lim oluvchilarning nazariy bilimlarini misollar echishda, masalalar hal qilishda, o`quv laboratoriyasi, o`quv ustaxonalari va har xil fan to`garaklarida amalda qo`llashga o`rgatishni unutmasligi kerak. Chunki amaliyot - bilishning mezoni, etalonidir. Ta’limda ko'rgazmalilik tamoyili . Ta’limning ko`rsatmalilik tamoyili o`quv materiallarini konkret obrazlar orqali bevosita ta’lim oluvchilarning idrok qilishlarini ta’minlashga qaratilganligi bilan alohida ahamiyat kasb etadi. Zotan ko`rsatib, anglatib, tahlil va sintez qilib, amaliy sur’atda ishlatib berilgan bilim, malaka va ko`nikmalar ta’lim oluvchilar ongiga tezroq singadi, xotirasida uzoq saqlanadi. O'qitishning ko'rsatmaliligi shuni tasdiqlaydiki, agar talabalarda o'rganilayotgan jarayonlarni narsa va hodisalarni bevosita idrok qilish bilan bog'liq muayyan hissiy - amaliy tajriba bo'lgan taqdirdagina ular bilimlarni ongli ravishda o'zlashtiradilar hamda ularda ilmiy tasavvur va tushunchalar hosil qilish mumkin. Bu tamoyil o'qitish jarayonida turli sezgilardan: ko'rish, eshitish, badan bilan sezish va boshqalardan foydalanishni talab etadi. Buyum qanchalik har tomonlama idrok qilinsa, talabalarning shu buyum haqidagi bilimi ham shunchalik to'la va chuqur bo'ladi. Ko'rsatmalilik tamoyili o'qitish maqsadlariga mos bo'lib, materialning mazmuni bilan belgilanadi. Bu materialni o'rganish esa talabalarni chinakam ilmiy

va hayotiy bilimlar bilan qurollantirishi kerak. Ko'rsatmalilik bu bilimlarni yaxshiroq o'zlashtirib olishga hamda uiarning hayot bilan, mehnat amaliyoti bilan bog'lanishiga yordam beradi. Mashg'ulotlarda turli xil ko'rsatmali qurollarni qo'llash talabalarning fikrlash faoliyatini faollashtiradi, ularning diqqatini aynan o'tilayotgan mavzuga jalb etadi. Shuning uchun ko'rsatmalilik vositalari o'qitishning hamma bosqichlarida talabalarning yangi mavzuni tushunishlarida, bilimlarini mustahkamlashda, tekshirish hamda amaliy faoliyatida va ishda qo'llashlarida, mehnat ko'nikmalari va malakalarini hosil qilishda tatbiq etiladi. Bilimlarni iloji boricha ko'rgazmali va real hayotga yaqin qilib tatbiq etish bir tornondan tilning tushunarligini va o'qitish jarayonida audio-vizual vositalardan foydalanishni talab qilsa, ikkinchidan, u bevosita ish jarayonida va real holatda o'qitishni talab etadi. Ko`rgazmali qurollar darsning maqsadi, mavzuning xarakteri va mazmunini hamda ta’lim oluvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olib qo`llaniladi. O'qitishning tushunarli bo'lishlilik tamoyili o'rganilayotgan material maznuini, hajmi va o'qitish usullariga ko'ra talabalarning yoshiga, tayyorgarlik darajasiga, jismoniy kuchi va bilish imkoniyatlariga mos bo'lishini talab etadi. O'qitishning tushunarli bo'lishi deganda uni oson o'zlashtiriladigan bo'lishi tushunilmaydi. Haddan tashqan oson materialni talabalar ortiqcha kuch-g'ayrat sarflamay o'zlashtirib oladilar. Bunday o'qitish talabalarning aqliy bilish imkoniyatlarini rivojlantirishga yordam bermaydi. O'qitishni tushunarliligi talaba imkoniyatlarining eng yuqori chegarasi va uni asta-sekin oshirib borish bilan belgilanadi. Ta'lim jarayonining borishida talabalar oldiga qo'yiladigan o'quv va mehnat topshiriqlarini izchillik bilan murakkablashtirib borish ularning aqliy imkoniyatlari va jismoniy kuchlarini rivojlantiradi. O'quv materialining mazmuni shunday tanlangan va tuzilgan bo'lishi kerakki, talabalar uni o'zlarining avval olgan bilimlari bilan bog'lay olishlari va uni tushunishda qiynalmasligi lozim. Namunalardan foydalanish tamoyili ga ko'ra o'qituvchi o'quv materialining mazmunini tushuntinsh uchun har doim yaxshi namunalar tanlashga harakat qilishi kerak. Yaxshi model, amaliyotdan tipik misollar, yaxshi yoki yomon mahsulotlar

ham kutilgan darajadagi natijaning sifati qanday bo'lishi yoki bo'lmasligini aniq ko'rsatadi. Didaktik reduksiya tamoyilida talabaning bilimlarni yuqori darajada o'zlashtirishi uchun bu o'quv materiali kerakli miqdorgacha qisqartirilishi lozim. Agar o'quv materialining hajmi juda katta bo'lsa, undan kerakli qismlar tanlab olinishi kerak. Majmuaviy va murakkab topshiriqlar osonlashtirilishi lozim, lekin ma'nosi o'zgarmasligi shart. Shuning uchun, agar faqat boshlang'ich bilimlar berish kerak bo'lsa. o'quv materialini iloji boricha oddiyroq tushuntirishga va nihoyatda ko'p va keng o'quv materiali bilan talabani qiynamaslikka harakat qilish kerak. Tajribali o'qituvchi murakkab jarayonlarni oson so'zlar bilan tushuntira oladi. Ilmiylik tamoyili talabalarga o'rgatish uchun ilmiy jihatdan asoslangan, amalda sinab ko'rilgan ma'lumotlar berilishini talab etadi. Ularni tanlab olishda fan va texnikaning eng so'nggi yutuqlari va kashfiyotlaridan foydalanish kerak. Ilmiy bilimlarni egallash jarayonida talabalarda ilmiy dunyoqarash, tafakkur rivojlanadi. Har bir darsda o'qitiladigan o'quv materialining ilmiy mazmuni keng va chuqur bo'lishi va talabada nafaqat bilim, balki tafakkur hosil qilishi hamda uning ijodiy qobiliyatini shakllantirishi kerak. Buning uchun esa o'qituvchi o'z ilmiy saviyasini izchil ravishda oshirib bonshi, zamonaviy pedagogik texnologiyalar, kashfiyotlar va ilmiy yangiliklardan xabardor bo'lishi lozim. Talaba o'rganayotgan bilimlar, albatta, nazariy tasdiqlangan va amalda sinalgan bo'lishi kerak. Tarbiya bilan ta’limning birligi tamoyili . Mustaqillik tufayli O`zbekistonda demokratik jamiyat qurishni amalga oshirilmoqda. Bunda ta’lim-tarbiya tizimi ham tubdan isloh etilmoqda. A. Avloniy ta’lim bilan tarbiyani uzviy ravishda olib qaraydi va dars ila tarbiya orasida bir oz farq bo`lsa ham, ikkisi bir-biridan ayrilmaydurg`on, birining vujudi biriga boylangan jon ila tan kabidur - deb ta’kidlaydi. O’zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I.A. Kariimovnnng “Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch asarida” ta’limni tarbiyadan, tarbiyani esa ta’limdan ajratib bo`lmaydi – bu sharqona qarash, sharqona hayot falsafasi – deb ta’kidalanadi.

O'qitish va tarbiyalash jarayonlari bir-biriga uzviy bog'liq bo'ladi. O'qitish bilim berish vazifalarini hal qilish bilan birga talabalarga juda katta tarbiyaviy ta'sir ham ko'rsatadi. U talabalarning bilish imkoniyatlarini va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga, ularning o'quv va mehnat faoliyatidagi faolligi va mustaqilligini, bilimga qiziqishini oshirishga yordam beradi. Biroq o'qitish jarayonidagi tarbiyaning maqsadi, mazmuni, g'oyaviy yo'nalishi va talabalarga ta'sir etish samaradorligi bir qator shartlarga bog'liq bo'lib, ulardan asosiylari: o'rganilayotgan fanning mazmuni, o'quv mashg'ulotlarining tashkil etilishi va metodikasi hamda bu mashg'ulotlarni o'tkazayotgan pedagogning shaxsiy fazilatidir. O'quv mashg'ulotlarining to'g'ri tashkil etilishi va ularni o’tkazish metodikasi talabalarga juda qattiq tarbiyaviy ta'sir ko'rsatadi. Mashg'ulotlarda talabalarning bilim, ko'rtikma va malakalarni egallashga doir individual ishlari ham, bu ishlarning guruhli ko'rinishlari ham qo'llaniladi. Ta'lim-tarbiya jarayonining samaradorligini oshirish maqsadida tarbiyaviy yo'nalishning ustuvorligini ta'minlash asosiy mezon hisoblanadi. Tarbiya orqaligina inson o'z shaxsini anglaydi. O'z-o'zini anglagan kishigina o'z qobiliyatlari va imkoniyatini bilgan holda ehtiyojini shakllantirish zaruratini vujudga keltiradi. Ta’lim jarayonida o`tilayotgan mavzuning mazmunidan kelib chiqqan holda tarbiyaviy tomonlarini to`g`ri belgilash ham uni ta’lim bilan birga bir butunlikda amalga oshirishni ta’minlash juda muhimdir. Ta’lim va tarbiyaning birligi: ^ o`zlashtirilayotgan ilmiy bilimlar orqali ta’lim oluvchilarda ilmiy dunyoqarashni tarkib toptirish; ^ shu jarayonda ta’lim oluvchilarga muayyan ma’naviy sifatlar, ahloq normalarini singdirish; ^ ta’lim oluvchilarning aqliy kamoloti, qobiliyatlarini yanada rivojlantirib borish va hokazo. O'qitishda tizimlilik va izchillik tamoyili - tizimlilik va izchillik tamoyili o'qitishni shunday tashkil etishni talab etadiki, bunda o'quv fanlarini o'qitish qat'iy

mantiqiy tartibda olib boriladi. Talabalar bilim, ko'nikma hamda malakalarni izchillik bilan egallab boradilar va ayni zamonda amaliy vazifalarni hal qilish uchun ulardan foydalanishni o'rganadilar. Tizimlilik va izchillik tamoyili pedagogik jarayonning hamma bo'g'mlarida amalga oshiriladi. Uning talablari darsliklar va dasturlarni tuzishda o'z aksini topadi. Ulardagi material bir qator didaktik talablar bo'yicha joylashtiriladi. O'quv dasturida nazariy va amaliy mashg'ulotlar bir-biriga uzviy bog'lanishi saqlanishi kerak. Har bir darsda o'quv maqsadini aniq belgilash va belgilangan maqsadga muvofiq keluvchi mazmunm tarkib toptirish kerak. Har bir kasbiy fan uchun o'quv dasturi talabiga mos holda dastavval tayanch tushunchalarni aniq belgilab olib, ularning darajasi va me'yorini aniqlash kerak. Maxsus fanlarni o'qitishda qo'llaniladigan usullarni aniq belgilab, yuqori samara beruvchi usullardan foydalanish, mashg'ulotlar davomida berilayotgan bilim va ko'nikmalarning talabalar tomonidan o'zlashtirish darajasini belgilovchi nazorat va tekshirishning turli usullari hamda testlardan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Talabalarning ma'lumot darajasi oshib borishiga va rivojlanishiga qarab predmetni bayon qilishning didaktik tizimi fan tizimiga tobora yaqinlashib boradi. Mashg'ulotlarni o'tkazishda dasturga aniq rioya qilish va talabalarning darslik bilan ishlashi ularning bilimlarni muayyan tizimda o'zlashtirib olishga yordam beradi. Ta’lim jarayonida tizimlilik va izchillik tamoyilini amalga oshirishda ta’lim beruvchi o`quv materiallarini oldingisini keyingisi uchun asos bo`lishi, keyingisi esa, oldingisining davomi va oldingisi bilan mustahkam bog`liq bo`lishini ta’minlashi lozim. Darsning tizimli va izchil bo`lishida quyidagilarga e’tibor berish, ya’ni ma’lumdan – noma’lumga, osondan – qiyinga, oddiydan – murakkabga, yaqindan – uzoqqa, yakkadan – umumiyga, umumiydan – juz’iyga, konkretdan – abstraktga, misollardan – qoidalarga o`tish tavsiya etiladi. Amaldagi qo`llanib kelayotgan DTS talablari asosidagi o`quv rejalari va dasturlari ham ta’limning tizimli va izchil bo`lishiga amal qilingan holda tuzilmoqda. Xullas, ta’limning ilmiy, tizimli va

izchil bo`lishi tamoyili ta’lim jarayonida bir – biriga mustahkam bog`langan holda umumiy birlikni tashkil etadi. O’qitishda talabalarning yoshi va individual imkoniyatlarini hisobga olish tamoyili . Har bir talaba o'zining individual (jismoniy, psixik va b.) xususiyatlariga egaki, bu uning o'quv faoliyatiga katta ta'sir etadi. Pedagogning bu xususiyatlarni o'rganishi va hisobga olishi ta'lim-tarbiya sifatini oshirish va har bir talabaning ijobiy qobiliyatlarmi rivojlantirish uchun sharoit yaratadi. Talabaning bunday xususiyatlarini o'rganish uzoq vaqt mobaynida olib boriladi. Pedagog talabalarning mashg'ulotlardagi va ishlab chiqarish ta'limi vaqtida ustaxonalardagi ishini, uy vazifalarini bajarishini kuzatadi, ularning bilimi, yozma ishlari va tayyorlagan buyumlarini tekshiradi, darsdan tashqari vaqtlarda ular bilan suhbatlashadi. Talabaning kuchli va ojiz tomonini bilib olishga, uning qiziqishlari, tafakkuri, nutqi, xotirasi, diqqati, xayoliga xos bo'lgan xususiyatlarni o'rganishga, uning xarakteri va iroda sifatlarini yaxshi bilib olishga harakat qiladi, hayotiy va mehnat tajribalarini, ularning o'qishga kelishdan oldingi faoliyati xususiyatlarini o'rganadi. Ta’limda ta’lim oluvchilarning yosh va individual xususiyatlarini hisobga olish - jonli va samarali dars o`tish garovlaridan biridir. Ta’lim beruvchi o`quv materialini ta’lim oluvchilar uchun tushunarli qilib o`tishi uchun, ularning yoshi va individual xususiyatlarini diqqat markazida saqlashi shart. O`quv materiallari ta’lim oluvchilarning yoshi va ma’lumotiga qanchalik loyiq, mos bo`lsa, bu o`quv materiali ta’lim oluvchiga yaxshi tushunarli bo`ladi va uzoq vaqt xotirasida saqlanadi. O`quv materialini ta’lim oluvchining yoshiga va individual xususiyatiga mos holda o`tish uchun ta’lim beruvchi quyidagi shartlarga amal qilishi lozim: ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilarining anatomik, fiziologik va psixologik xususiyatlarini yaxshi bilishi; ^ ta’lim beruvchining o`quv rejasi, o`quv dasturi, darsliklar, o`quv qo`llanmalari va zarur qo`shimcha adabiyotlarni qunt bilan o`rganib chiqishi;

^ guruhdagi ta’lim oluvchilar tarkibi, fan va mavzuning maqsadi hamda xarakteriga, darsning maqsadiga qarab o`qitishning yangi - yangi usullarini qo`llashi; ^ dars jarayonida o`z nutqini izchil, tizimli va emotsional, ta’sirli bo`lishiga erishish; ^ dars jarayonida ta’lim oluvchilar diqqatini markazlashtira olishi va hokazo. Bilimlarni puxta va mustahkam o`zlashtirish tamoyili . Nazariy va amaliy ta'lim jarayonida talabalar o'zlarining bolajak kasbiy faoliyatlari uchun kerak boladigan bilim, ko'nikma va malakalarni egallab boradilar. Bundan tashqari, avvalgi mashg'ulotlarda hosil qilingan bilim, ko'nikma va malakalar ancha murakkabroq materialni o'zlashtirib olish uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Ilmiy bilimlarni egallash talabalarning xotirasi, mantiqiy tafakkuri, xilma-xil faoliyat turlaridagi ijodiy faolligi va mustaqilligini rivojlantirishga yordam beradi. Lekin hosil qilingan bilim, ko'nikma va malakalarning kelgusida ilmiy bilimlar tizimini o'zlashtirishda asos bo'lishi uchun ular puxta o'zlashtirilgan bo'lishi va talabalarning xotirasida saqlanishi kerak. Mustahkamlik tamoyilining talablari shulardan iborat bo'lib, bularga rioya qilmaslik talabalarning sust o'zlashtirishiga, o'qishda ulgurmasligiga sabab bo'Iadi. Ta’lim oluvchilarga har bir fandan beriladigan bilim, malaka va ko`nikmalar, ular tomonidan ongli, puxta va mustahkam o`zlashtirilgan bo`lishi shartdir. Buning uchun esa har bir fan ta’lim beruvchisi o`zi beradigan o`quv materialini o`quv rejasi, o`quv dasturi va ta’lim oluvchilarning individual yosh xususiyatlariga mos qilib tushuntirish, ta’lim oluvchilarning sezgi a’zolarini ko`proq ishtirok etishiga erishish, ko`rgazmali qurollardan, texnika vositalardan samarali foydalanish, darsda ta’lim oluvchilarni amaliy faoliyatini tashkil etish, ularni mustaqil ishlashga, mustaqil tafakkur qilishga, mantiqiy xulosalar chiqarishga erishishi katta ahamiyatga ega. Darsni ta’lim oluvchilarning yoshlariga mos qilib o`tish, dars davomida turli xil usullardan, vositalardan mohirona foydalanish, dars jarayonida hamma ta’lim oluvchilarni ongli – faol ishtirok etishini ta’minlash, o`quv

materialini ilmiy, izimli, izchil, jonli va obrazli bayon qilish, konkret dalillarni ko`rsatish orqali yaxshi natijalarga erishish mumkin.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch. - Toshkent, 2008. 2. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “O`zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo`yicha Harakatlar strategiyasi to`g`risida”gi Farmoni. - Toshkent, 2017 y, 16-fevral 3. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ta’lim tizimini yanada takomillashtirishga oid chora–tadbirlar to`g`risida”gi PQ-2909 qarori.- Toshkent, 2017 y, 20-aprel. 4. Oliy ta’lim. Me’yoriy – huquqiy va uslubiy xujjatlar to’plami. Toshkent, “Istiqlol”, 2013. 5. Mavlonova R., To’raeva O., Holiqberdiev K. Pedagogika.- Toshkent: “O’qituvchi”, 2001. 6. Azizxo ’ jaeva N . N . Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat .- Toshkent: TDPU, 2003. 7. Xodjabaev A.R., Xusanov I. Kasb ta’limi metodologiyasi. O’quv qo’llanma. – Toshkent, “Aloqachi”, 2007. 8. Tojiboeva D., Yo’ldoshev A. Mutaxassislik fanlarini o’qitish metodikasi. Darslik. – Toshkent, “Aloqachi”, 2009. 9. Sharipov SH.S., Vorobev N.A., Muslimov N.A., Ismoilova M. Kasbiy ta’lim pedagogikasi. - Toshkent, TDPU, 2005.

O'xshashlar

Ta’lim tamoyillari (prinsiplari)

Ta’lim qonuniyatlari va tamoyillari

Ta’lim jarayonida texnologik yondashuv tamoyillari

Ўқитиш принциплари (TAMOYILLARI )

Ta’lim jarayonida ta’lim oluvchi shaxsi