logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Pedagogika
  4. Tadqiqotda nazariy muammolari, ularni hal qilish yo’llari va bosqichlari. Tadqiqotda argumentasiya usulidan foydalanish

Tadqiqotda nazariy muammolari, ularni hal qilish yo’llari va bosqichlari. Tadqiqotda argumentasiya usulidan foydalanish

Yuklangan vaqt:

15.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

96.5 KB
Ko'chirib olish
Tadqiqotda nazariy muammolari, ularni hal qilish yo’llari va bosqichlari. Tadqiqotda argumentasiya usulidan foydalanish Reja : 1. Nazariy tadqiqot: xususiyati, maqsadi va vazifalari 2. Nazariya: mohiyati va funksiyalari. Nazariya va fakt 3. Nazariy tadqiqot bosqichlari. Ilmiy tadqiqotda argumentasiyani ishlatish 4. Ilmiy tadqiqotda argumentasiyani ishlatish. Isbotlashning yo’llari va usullari 5. Ilmiy tadqiqotda bahs va diskussiya Nazariy tadqiqot: xususiyati, maqsadi va vazifalari Empirik tadqiqotda olingan ma’lumotlar va faktlar nazariy tadqiqotda mantiqiy tahlil, mavhumlashtirish, umumlashtirish, xayoliy eksperiment o’tkazish, asoslab berish jarayonlari doirasiga kiritiladi, izlanish predmetiga aylandi. Empirik va nazariy tadqiqot izlanishni o’ziga xos tiplari (turlari) bo’lib, ular tadqiqot predmeti bo’yicha farqlanadilar: empirik tadqiqotlar hodisalarni bevosita, qanday kuzatilsa, priborlarda qayd qilinsa, shundayligicha o’rganishga qaratilgan; nazariy tadqiqotda esa hodisalarni ortida bo’lgan, bevosita idrok hodisalarni ortida bo’lgan, bevosita idrok qilib bo’lmaydigan, lekin kuzatilgan hodisalarni harakatida namoyon bo’ladigan xossalar, bog’lanishlar, qonuniyatlar tadqiq qilinadi. Shunday qilib, nazariy tadqiqot vazifalaridan biri empirik tadqiqotda qo’lgan kiritilgan faktlarni tushuntirishdir. Faktlarda hodisalar, ularning xossalari, xossalarning ketma-ketligi, miqdoriy qiymatlari, koordinatalari qayd qilinadi. Hodisa va xossalarni bog’laydigan aloqa va munosabatlar esa na kuzatishda, na priborlar yordamida tavsiflab bo’lmaydi, ularni mavjud bo’lish va o’zgarish qonuniyatlarini ochish, tushunish va tushuntirishga intilish nazariy muammoni keltirib chiqaradi. Nazariy muammoni hal qilish uchun mavhumlashtirish yo’li bilan xossalarni obyektdan fikrda ajratib olish, tahlil qilish, yangi tushunchalarni shakllantirish kerak. Xossalar o’rtasidagi o’xshashlik va aloqadorlikni aniqlash mantiqiy tahlil, umumlashtirish, doimiy bog’lanish va bir-butun sifatni ifodalaydigan tushuncha va tamoyillarni ishlab chiqishni taqozo qiladi. Nazariy bilish jarayoni sababiy asos va qonuniyatni kashf qilish, ularni tushuntiradigan nazariyani yaratish bilan yakunlanadi. Shu yo’l bilan K.Darvinning evolyusion nazariyasi, A.Eynshteynning nisbiylik nazariyasi, Dj.Keynsning makroiqtisodiy taraqqiyot nazariyasi ishlab chiqilgan. Yaratilgan nazariya, bir tomondan, keyingi empirik va nazariy tadqiqotlarni o’tkazish, texnologik loyihalarni ishlab chiqish, ikkinchi tomondan, jamiyatda ijtimoiy islohotlarni amalga oshirish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Nazariyaning bunday xislati uning asos va qurol sifatida yaratuvchanlik kuchini namoyish qiladi. Har qanday tadqiqot konkret ifodalangan maqsadga ega. Nazariy tadqiqot maqsadi quyidagilardan iborat: - Empirik tadqiqotda qo’lga kiritilgan natijalarni tahlil qilish. - O’rganilayotgan obyekt tavsifini berish. - Obyektning muhim xossalari va tomonlarini tushunish imkoniyatini beradigan g’oya va tushunchalarni shakllantirish. - Obyektning mavjudligini belgilab beradigan sabab, asos va qonuniyatlarni ochish, tushuntirib berish. - Obyektning xossalari va qonuniyatlarini tushuntirib beradigan, shu orqali bashorat qilish imkoniyatiga ega bo’lgan nazariyani ishlab chiqish. Tadqiqot oldiga qo’yilgan maqsad izlanishni birinchi bosqichida ishlab chiqilgan rejada konkretlashtiriladi. Rejada qayd etilgan tadbirlarni metodologik yo’nalishi va mazmuni tadqiqot oldiga qo’yilgan vazifalarda belgilanadi. Bular asosan quyidagilardir: - obyekt xususida o’zida faktual va mantiqiy ziddiyatni saqlamagan tavsifni ishlab chiqish; - obyektga xos sababiy bog’lanish va qonuniyatlarni ifodalaydigan qoida aksioma va tamoyillarni ishlab chiqish; - obyektning xossasi, strukturasi va funksional o’zgarishlarini tushuntirib beradigan konsentual tizim yoki nazariyani yaratish; - tadqiqot natijalari va umumlashmalarini boshqa, lekin shu turdagi obyektlarni o’rganishga tatbiq qilish; - olingan nazariy xulosalarni eksperimental tadqiqotda tasdiqlash, natijalarni ishonchli bo’lishini asoslash. Ko’rinib turibdiki, nazariy tadqiqotlar fanda izlanish jarayoni, yo’li va oqibatini hal qilib beradigan bo’g’inni tashkil qiladi.Bu bo’g’inning asosiy unsuri esa nazariya uni ishlab chiqish, amaliyot va texnologiyaga tadbiq qilishdir. Nazariya: mohiyati va funksiyalari. Nazariya va fakt Ishlab chiqilgan nazariya ilmiy tadqiqotning eng samarali natijasi va yakunidir. Uning samaradorligi shundan iboratki, nazariya obyekt doirasiga kirgan barcha faktlarni tushuntiradi, o’rganilayotgan xossa, aloqadorlik va qonuniyatlar xususida bir-butun tasavvur beradi, o’zini tarkibidagi konseptual unsurlar (tavsif, tushunchalar, tamoyillar) tizim xarakteriga ega, amaliyot va texnologiyaga tatbiq qilish imkoniyati mavjud. Nazariya tushunchasi keng va tor ma’nolarda ishlatiladi. Keng ma’noda nazariya predmet yoki voqyelikning biron-bir tomonini tushuntiradigan qarash, g’oya va ta’limotlarni birlashtirgan bilish shaklidir. Bu tipdagi nazariyani tarkibiy qismlari turli darajada asoslangan faktlar tasavvurlar va tamoyillardan tashkil topgan. Konseptual yadro rolini o’ynagan bir nechta tamoyil, rahbar g’oya qolgan tushunchalar, qarashlar, umumlashmalar va gipotetik xislatga ega bo’lgan tasavvurlarni birlashtiradi, hosil bo’lgan bilim nazariya ko’rinishiga ega bo’ladi. Koinot evolyusiyasi nazariyasi, biologik evilyusiya nazariyasi, jamiyat va tabiat koevolyusiyasi nazariyasi, postindustrial jamiyat nazariyasi keng ma’noga ega bo’lgan nazariyalar turkumiga kiradi. Tor va qat’iy ma’noda nazariya-tadqiqot obyekti doirasiga kirgan barcha faktlarni tushuntiradigan konseptual yadrosi (boshlang’ich aksiomalar, qoidalar, tamoyillar) atrofida tushunchalar, g’oyalar va gipotetik tasavvurlarni birlashtirgan, tizim ko’rinishiga ega bo’lgan ilmiy bilish shaklidir. Nazariya ma’lum strukturaga ega bo’lib, uning tarkibiga boshlang’ich tushunchalar va tamoyillar, faktlarni tushuntiradigan g’oyalar va tasavvurlar, qonunlar, ilmiy farazlar kiradi. Shunday unsurlarga ega bo’lgan nazariya yetuk nazariya darajasiga ko’tariladi. Magnetizm nazariya, Eynshteynning nisbiylik nazariyasi, Bertalanfining umumiy tizim nazariyasi shular jumlasidandir. Ijtimoiy-gumanitar fanlarda tadqiqot obyekti xususiyatiga qarab bilimlar nazariya va ta’limot shaklida ishlab chiqiladi. Nazariyadan farqliroq ta’limot qat’iy bilim shakllari va tamoyillar strukturasiga, har bir mulohaza fakt va eksperiment natijalari bilan tasdiqlangan bilim tizimi ko’rinishiga ega bo’lmasdan, asosan voqyelikning biron-bir sohasi xususida bildirilgan nazariy g’oyalar va tasavvurlar majmuasidir. Izlanish obyekti nisbatan aniq struktura va funksiyalarga ega bo’lgan taqdirda tadqiqot nazariyani ishlab chiqish bilan yakunlanadi. Shunday holatni tilshunoslik, psixologiya, pedagogika, iqtisodiy menedjment fanlarida kuzatish mumkin. Psixologiyada bu ijtimoiy rollar nazariyasi, shaxs fazilatlari nazariyasi va boshqalar. Ayrim ishlab chiqilgan ilmiy-psixologik g’oyalar ham nazariya, ham ta’limot sifatida belgilanadi. Masalan, ijtimoiy o’rganish nazariyasi inson tomonidan ijtimoiy jarayonlar ta’sirida amalga oshadigan tajriba va bilim orttirishni tavsiflaydigan ta’limot hisoblanadi. Bilish va amaliyotda ilmiy nazariya uchta-tavsiflash, tushuntirish va bashorat qilish funksiyalarini bajaradi. Tavsiflash funksiyasi kuzatish va eksperimentdan olingan ma’lumotlarni shu mavjud nazariya tilida bayon qilish va ularni birlamchi qayta ishlashdan iborat amalni (bajariladigan ishni) bildiradi. Tavsiflash hodisa, voqyea va jarayonlarni tushuntirish yo’lidagi dastlabki talab va ilmiy faoliyatdir. Nazariyaning tushuntirish funksiyasi nihoyatda muhim funksiya hisoblanib, bunda obyekt xossalari va qonuniyatlarining sababi, amalga oshish mexanizmllari tushuntiraladi, shu asosda amaliyot va texnologiyada tadbiq qilinishi mumkin bo’lgan qoidalar, tavsiflar va modellar ishlab chiqiladi. Bashorat qilish funksiyasiga ega bo’lgan nazariyada ishlab chiqilgan qat’iy qoidalar, dalillar va xulosalar asosida obyektni qanday bo’lishini, undagi jarayonlar qanday kechishi va oqibatni oldindan aytib berish imkoniyati mavjuddir. Tabiiy-ki bunday nazariyada rivojlantirilgan tadqiqot apparati, takomil uslubiy vositalar bo’lishi kerak. Aytaylik, demografiya (aholishunoslik) o’zini nazariyasi, tadqiqot metodi va statistikaga tayanib yaqin va uzoq vaqtga mo’ljallangan aholini o’sish dinamikasini bashorat qiladi, prognizlashtirish modelini ishlab chiqadi. Nazariya va fakt. Fakt empirik bilish natijasi sifatida o’rganilayotgan hodisa haqida ma’lumot beradi. Nazariya esa bitta faktni emas, balki fakt ortida bo’lgan hodisa, u bilan turdosh hodisalar, ular o’rtasidagi aloqadorliklar va mavjud qonuniyatlarni tavsiflaydi, tushuntiradi. Fakt yakka, individual hodisa haqidagi axborotni saqlaydi. Nazariya obyektga oid barcha faktlarni umumlashtiradi, ular uchun umumiy bo’lgan qoida yoki xulosaga ega bo’ladi. Bundan kelib chiqadiki, fakt yakkalikni, nazariya umumiylikni ifodalaydilar. Mazkur qat’iy farq ayni paytda ular o’rtasida dialektik bog’lanishni taqozo etadi. Dialektik bog’lanishni asosida: 1. Nazariya faktlarda ifodalangan mazmunni umumlashtiradi, tushuntiradi, shu asosda obyektning holati va funksiyalarini bashorat qilishi mumkin. 2. Fakt nazariy qoida va xulosalarni asoslaydi, isbot qiladi, namoyish etadi. 3. Har qanday nazariya strukturasi va tarkibida (zaminida) faktlar qatlami mavjud. 4. Yangi faktlarni tushuntirish asosida yangi nazariyani ishlab chiqish imkoniyati mavjud. Hozirgi zamon postnoklassik ijtimoiy – gumanitar fanlarda faktning metodologik xususiyati yangicha talqin qilinmoqda. Yangi yondashuvga kura faktni mazmuni bitta hodisa haqida ma’lumot, empirik bilim berish bilan cheklanmaydi. Mammoli vaziyat mazmunni tushunishda, unga berilayotgan talqinda namoyon bo’ladi.Sababi, fakt ortidagi hodisa ko’p boshqa hodisalar bilan bog’langan, turli vaziyatda o’zini turlicha ko’rsatishi mumkin. Demak, faktni tushunish va tushuntirish ochiq, ko’p variantli bo’lib, har xil sharoit va voqyelik doirasida turli mazmunga ega bo’ladi, bir qancha uslubiy yondashuv negizida talqin qilish imkoniyati mavjud. Nazariy tadqiqot bosqichlari. Ilmiy tadqiqotda argumentasiyani ishlatish Tadqiqotni strukturasi haqida gapirganimizda uning ko’p bosqichli jarayon ekanligiga e’tiborni qaratgan edik. Har bir bosqichda tadqiqotning ma’lum muammolari hal bo’ladi. Rossiyalik olim V.P.Branskiyning fikricha tadqiqot jarayoni quyidagi bosqichlardan iborat: 1) Obyektni empirik, tajribaviy o’rganish; 2) Birlamchi nazariy tadqiqot; 3) Mushohadali nazariy tadqiqot; 4) Fundamental nazariy tadqiqot Empirik tadqiqot bosqichida, qayd qilganimizdek, kuzatish, faktlarni yig’ish, muammoga oid materiallarni qayd qilish, ularni qayta ishlash, tasniflash va birlamchi umumlashtirish amalga oshiriladi. Birlamchi nazariy tadqiqotda oldingi bosqichda olingan ma’lumotlar va faktlar o’rganiladi, ular mavjud nazariy tasavvurlar va tushunchalar bilan taqqoslanadi. Bu esa yangi nazariy tasavvurlar ishlab chiqilishni zarur shartidir. Shu tarzda bo’lajak nazariyaning unsurlari shakllanadi. Birlamchi nazariya tadqiqot empirik bilishdan nazariy bilishga o’tishda oraliq bo’g’in rolini o’ynaydi. Mushohadali nazariy tadqiqot bosqichida obyekt, uning xossalari va tomonlarini ideallashtirilgan obrazi, shu obrazdan umumlashtirilgan tushuncha hosil qilinadi. Bunda tadqiqot jarayonida obyektning biron-bir xossasini aks etadigan yoki obyektni tushunishga yordam beradigan mavhum obraz, ideal model (matematikada «nuqta», «nol» tushunchalari), tushuncha ishlab chiqiladi. Fundamental nazariy bosqichda oldingi, ya’ni endi shakllanayotgan ilmiy obrazlar va tushunchalar mazmuni yangi olinayotgan faktlar bilan taqqoslanadi, o’zida nazariy ziddiyatni saqlaymaydigan nazariya yoki qoidalar,xulosalar ishlab chiqiladi. Ishlab chiqilgan nazariya asosida yangi olingan eksperimental faktlar tushuntiriladi, olingan natijalarning nazariy, amaliy va texnologik ahamiyati aniqlanadi. Biz ilmiy tadqiqot jarayonini, uning mazmuni va yo’nalishini umumlashtirilgan modelni ko’rib chiqdik. Endi shu modelni, ya’ni tadqiqot jarayoni va mazmunini fan tarixi misolida konkretlashtiramiz. Misol sifatida yorug’liknng elektromagnit nazariyasini yaratilishini olamiz. XIX asrda olimlar empirik tadqiqot darajasida elektr tokini fizik, ximik, yorug’lik va issiqlik xossalarini o’rganishda ilmiy faktlar to’pladilar. Savol tug’iladi: bu xossalar bir-birlari bilan qanday bog’langan? Bu savolga javob berish uchun olingan faktlar nazariy tahlil qilinadi, elektr haqidagi mavjud tasavvurlar bilan taqqoslanadi. Shunda ma’lum bo’ladiki, simdagi musbat va manfiy elektr zaryadlarni o’zaro ta’sirini ifodalaydigan tushuncha, ya’ni atama yo’q ekan. Tadqiqot mushohadali – nazariy bosqichga o’tadi. Nemis fizigi Ersted yangi aniqlangan fizik jarayonni ideallashtirgan mazmunga ega bo’lgan «elektrli ixtilof» atamasi bilan ifodaladi. Mana shu atamadan foydalanib, olim mushohadali nazariy tahlilni amalga oshirdi. Elektrmagnit hodisasini tushuntirish maqsadida «quyun» (vixr) tushunchasini ishlatadi. Bu tushuncha elektromagnit hodisasini mushohadali obrazi bo’lib qoldi. Olim simda sodir bo’ladigan elektrli ixtilof quyunni hosil qildi, degan nazariy xulosaga keladi. Shunday qilib, Ersted elektr tokini magnit o’qiga ta’sir qilish hodisasini kashf qilish yo’lini ko’rsatadi, tez orada bu hodisa ilmiy faktga aylandi. Lekin tadqiqot bu bilan tugamadi. Maksvell bu hodisani mushohadali nazariy tahlil usulini qo’llab ko’rib chiqdi , simdagi elektr toki bir xil elektrmagnit mohiyatiga ega degan farazni olg’a suradi. Olim induksiya hodisasiga oid empirik ma’lumotlarni diqqat bilan o’rganadi va umumlashtiradi. K.Maksvell mushohadali – nazariy tahlil natijasida elektromagnit induksiyasini yangicha tushunirib berdi. Ungacha induksion jarayonlar faqat o’tkazgichlarda mavjud, deb hisoblaganlar. Maksvell bu jarayonni o’zgaruvchan magnit oqimi atrofida tutashgan elektr maydoni chiziqlarini vujudga kelishi, deb tushuntiradi. Olim mushohadali nazariy tadqiqotni davom ettirib, shunday xulosaga keladi: o’zgaruvchan magnit maydoni elektron maydonini hosil qiladi. Elektromagnit induksiya nazariyasini yaratilishiga yo’l ochilgan 2 ta muhim postulat ta’riflanadi: 1. Yorug’lik elektromagnit to’lqinidir; 2. Muhitni optik xossalari uning elektromagnit xossalariga bog’liqdir. O’z tadqiqotlaridan Maksvell metodologik xarakterga ega bo’lgan xulosalarga ham keladi. Uning fikricha elektromagnit hodisasini ifodalaydigan tenglamalar mexanika emas, balki fizik jarayonlarning yangi sohalariga oid qonunlarni ifodalaydi. U elektr haqidagi yangi fanni ostonasida turganini anglagan edi. Ilmiy tadqiqotda argumentasiyani ishlatish. Isbotlashning yo’llari va usullari Ilmiy tadqiqotning muhim tomonini olingan faktlarni qayta ishlash, olg’a surilgan yangi g’oyalarni tekshirib chiqish, tahlil qilish tashkil qiladi. Bu ishda samarali yordam beradigan mantiqiy vosita-argumentasiya, ya’ni, bildirilgan fikrni asoslash va isbotlashdir. Fikrni chin yoki nochin ekanligini aniqlash imkoniyatini beradigan usul, uni tarkibiga kiradigan qoida va tamoyillar mantiq fanida ishlab chiqilgan. Olg’a surilgan g’oyalarni, tadqiqot doirasiga kirgan yangi tushunchalarni asoslashga qaratilgan amal argumentasiya, deb ataladi. «Argument» so’zi lotincha isbotni asosi ma’nosini bildiradi. Argumentasiya biron-bir fikr yoki g’oyani asoslash uchun chin hukmni keltirish jarayonidir. Bunda hukm argument (asoslash, isbotlash) rolini o’ynab, boshqa fikrni chinligini asoslaydi. Argument – bu chinligi tajribada yoki aniq faktlar bilan tekshirilib isbotlangan fikr bo’lib, boshqa fikr yoki hukmni asoslash uchun keltirilishi mumkin. Argument sifatida ma’lum nazariy tizimda qabul qilingan aksiomalardan ham foydalanish mumkin. Argument har qanday isbotni tarkibiy qismini tashkil qiladi. Tabiiy-ki, argument ishlatilishidan oldin isbotlangan bo’lishi lozim. Hukm argument bo’lishi uchun 2 ta talabni qondirish lozim: 1) isbotlanishi lozim bo’lgan fikr uchun yetarli asos bo’lishi; 2) chinligi mustaqil isbotlangan, isbotlanishi kerak bo’lgan fikrga bog’liq bo’lmasligi. Mantiq qoidalariga zid kelgan fikr argument sifatida ishlatilmaydi. Argumentda bu qator xislatlar mavjud: chinlik, isbotlanganlik, ishonchli bo’lishi, bir ma’noga ega bo’lishi. Argumentasiya tarqiqotning barcha bosqichlarida ijodiy topilma yoki bironbir tasavvurni asoslashda katta rol o’ynaydi. Aytaylik, ilmiy muammoni qo’yish va va tavsiflashda ma’lum g’oya turtki bo’lib xizmat qilishi mumkin. O’z navbatida cheklangan, lekin argument sifatida qabul qilingan faktual hukm (tajribaviy ma’lumot) obyektning ma’lum tomonidan noma’lum tomonga o’tish, ya’ni izlanishga oid masalalarni aniqlash, tadqiqot predmetini belgilash imkoniyatini beradi. Muammo tavsiflangandan keyin izlanish jaaryonida obyekt xossasini tushunish yoki tushuntirishga qaratilgan gipoteza olg’a suriladi. Ilmiy faraz asoslangan, tajribada tasdiqlangan tushunchalar va faktlar yordamida, ya’ni, argumentasiyalash jarayonida tekshiriladi. Nazariy tahlil amalga oshirilgandan keyin ilmiy faraz tarkibiga yangi aniqlangan tasavvurlar, qoidalar, tamoyillar qo’shiladi. Natijada mavjud ishchi gipoteza nazariy tizim darajasiga ko’tariladi. Hosil bo’lgan nazariy tizim mantiqiy argumentasiyalashtirish qonunqoidalari asosida qayta ko’rib chiqildi. Mana shu tarzda fanda yangi nazariya vujudga keladi, shakllanadi. Argumentasiyalashtirish amali aslida mulohaza yuritganda isbotlashning qoidalari, yo’llari va usullaridan foydalanishni bildiradi. Mana shu amalni mantiqiy mexanizmini ko’rib chiqamiz. Isbotlashning yo’llari va usullari. Isbot bir fikr chinligini boshqa fikr yoki hukmlar orqali ososlashga qaratilgan mantiqiy jarayondir. Isbotlash xulosa chiqarishga nisbatan qarama-qarshi turgan mantiqiy mulohazadir. Bunda xulosa ikki hukmni natijasi sifatida namoyon bo’ladi. Masalan: Barcha metallar elektr toki o’tkazish xossasiga ega. Kumush elektr toki o’tkazish xossasiga ega. Demak, kumush elektr toki o’tkazish xossasiga ega. Xulosani chinligi keltirilgan hukmlarning hajmi va turdoshligiga bog’liq. Isbotni to’g’riligi esa argumentlarni, asos bo’lib xizmat qiladigan hukmlarning chinligidan kelib chiqadi. Har qanday isbot uch qismdan iborat: tezis, dalil va namoyish (mantiqiy asoslash). Tezis – chinligini isbot qilish kerak bo’gan fikr yoki hukmdir. mulohaza yoki munozara doirasiga tortilgan tezis bir qator qoidalarga mos bo’lishi kerak: 1) tezis ayon, aniq ifodalangan hukm bo’lishi lozim. 2) Tezis aynan, ya’ni, butun isbotlash jarayonida bir xil mazmunga ega bo’lishi lozim. 3) Tezis o’zida mantiqiy ziddiyatni saqlamasligi kerak. 4) Tezis faktlar bilan asoslangan bo’lishi kerak. Dalil – chinligi tekshirilgan va isbotlangan, shu bois tezisni chinligi yoki nochinligini asoslash uchun keltirish mumkin bo’lgan fikrdir. (argument). Dalil quyidagi xislatlarga ega bo’lishi lozim: 1) dalillar tezis uchun yetarli asos bo’lishi lozim; 2) dalillar tezisdan mustaqil ravishda asoslangan fikrlardan iborat bo’lishi kerak. Dalil sifatida quyidagilardan foydalanadilar: 1. Tasdiqlangan faktlar, ya’ni, obyektga doir statistik ma’lumotlar; ilmiy axborot, guvohlarning aytganlari va boshqa faktlar; 2. Har bir fanda beriladigan tushunchalarning ta’riflari. 3. Aksioma va postulatlar (chinligi asoslangan, isbot ishlab qilmaydigan hukmlar). 4. Fan qonunlari va teoremalar. Mantiq fanida ishlatiladigan «dalil» tushunchasi isbotlash nazariyasidagi «dalil» tushunchasidan farq qilish qabul qilingan. Argumentasiyada isbotlash amalidan tashqari asoslash, rad etish kabi mantiqiy mulohazalardan foydalanish mavjud. Namoyish – tezisni chinligi yoki nochinligini dalillardan kelib chiqishini tavsiflaydigan (ko’rsatadigan) mantiqiy mulohazadir. Namoyishda tezis va dalil o’rtasidagi mantiqiy bog’lanish asoslanadi. Namoyishni amalga oshirish jarayonida mantiq qoidalariga rioya qilinadi. Qoidalar deganda biz mantiq qonunlarini – ayniyat, zidiyat, yetarli asos, uchinchisi istisno qonunlarini tushunamiz. Biron-bir tezis isbotini ko’rib chiqaylik: Masalan «barcha metallar elekt toki o’tkazadi» tezisini isbotlash kerak. Dalil sifatida keltiriladigan hukm, birinchidan, chin bo’lishi, ikkinchidan, undan boshqa chin tezis kelib chiqishi kerak. Shunday dalil sifatida quyidagi hukmlarni qabul qilamiz: «o’zlarini kristallik panjaralarida erkin elektronlarga ega bo’lgan barcha moddalar elektr tokini o’tkazadi» va «barcha metallar o’zlarini kristallik panjaralarida erkin elektronlarga egadirlar» xulosaga ega bo’lgan isbot quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi. 1.O’zlarini kristallik panjaralarida erkin elektronga ega bo’lgan barcha moddalar elektr toki o’tkazadilar. 2.Barcha metallar o’zlarini kristallik panjaralarida erkin elektronlarga egadirlar. 3.Demak, barcha metallar elektr toki o’tkazadi. Mazkur xulosani chinligi dalil sifatida ishlatilgan hukmlarning chinligidan kelib chiqadi. Isbotni bir turini raddiya tashkil qiladi. Raddiya – biron – bir tezisni nochinligi yoki isbotlanmaganligini aniqlash maqsadiga ega bo’lgan va unga qarshi qaratilgan mulohazadir. Keng qo’llaniladigan raddiya – bu tezislardan kelib chiqadigan xulosani noto’g’riligini ko’rsatishdir. Raddiyani yana bir turi – rad etilayotgan tezis inkorini chinligini isbotlashdir. Masalan, koinotdagi har bir planeta o’zini yo’ldoshiga ega deyilayotgan bir paytda, yo’ldosh bo’lmagan bittagina planetani aniqlash va ko’rsatish tezisni rad etish uchun kifoya. Raddiyada tezisni asoslash uchun keltirilgan dalil tanqid qilinadi. Agar bu amalga oshsa, tezisni isbotlanmaganligi ayon bo’ladi. Shunday ham bo’lishi mumkin-ki, aslida to’g’ri g’oyani tasodifiy yoki kuchchiz argumentlar bilan himoya qilishadi. Bunda g’oyani noto’g’riligini emas, balki u tayangan asosni ishonchli emasligini ko’rishimiz mumkin. Ayrim paytlarda raddiya argument va tezis o’rtasidagi bog’lanishga qarshi qaratilgan bo’lishi mumkin. Bunda tezis uni tasdiqlash uchun keltirilgan asosdan kelib chiqmasligi ko’rsatiladi. Agar argument (dalil) va tezis o’rtasida mantiqiy aloqa bo’lmasa, unda tezisni isboti mavjud emas. Ilmiy tadqiqotda baxs va diskussiya Qarama-qarshi fikr va mulohazalarni asoslash shakli, masalani hal qilishning oqilona yo’li sifatida baxs qadimgi sivilizasiyalarning ma’naviyat o’choqlarida paydo bo’lgan. Qadimgi Hindistonda turli diniy mazxab koxinlari o’zlarining ta’limotlarini ustunlgi, haqligi borasida ko’p baxslar olib borishgan. Qadimg Yunonistonda baxslarni xususiyati o’zgardi. Ularni doirasiga dunyoviy, jumladan, huququiy, siyosiy, ilmiy, falsafiy muammolar kira boshladi. Baxslar xilma-xilligini zamini-antik demokratiya edi. Erkinligi, huquqlari himoyalangan fuqaro har qanday mavzuda baxs olib borish imkoniyatiga ega bo’lgan. Miloddan oldin V-IV asrlarda bir tomondan sofistlar Protagor, Gorgiy, Antifont, ikkinchi tomonidan Platon va Aristotel o’rtasida o’tkir baxslar olib borishgan. Har ikkila tomon mantiqiy mulohaza yurtish qoidalariga, ularni tartibga keltirishga katta e’tibor berishdi, baxs san’atiga doir dastlabki ko’rsatmalarni ishlab chiqishdi, shakliy mantiq ilmi vujudga keldi. Sofistlar kuchi kam bo’lgan argumentni kuchli argumentdan ustun qiladigan baxs olib borish qoidalarini ishlab chiqishga harakat qilishdi. Protagorning «Baxs ilmi» asari baxsni tashkil qilish va olib borishga bag’ishlangan dastlabki risolalardan biri bo’ldi. Aristotel «Sofistik raddiyalar xususiyada» asarini yozib, unda baxslar ustida olib borilgan kuzatishlarni umumlshtiradi. O’rta asr va yangi zamonda ham baxs san’ati diqqat markazida bo’lgan. Xususan O’rta va Yevropa universitetlarida qadimgi yunonlar ishlab chiqqan baxs olib borish taktikasi o’rganilgan, ilmiy, mantiqiy va falsafiy munozaralarda tatbiq qilingan. Musulmon Sharqida falsafa, kosmologiya fizika masalalariga bag’ishlab Beruniy va Ibn Sinoni bir-birlariga yozgan xatlari ilmiy va falsafiy baxsni yaqqol namunasi bo’lib qoldi. Hozirgi zamon bilish nazariyasi va ilmiy tadqiqot metodologiyasida baxs diskussiya (lot. diskussio-ko’rib chiqish, tadqiq qilish) deb ataladi. Bizni bevosita ilmiy diskussiya qiziqtiradi. Ilmiy diskussiya turli qarashlar va nuqtai nazarlarni olg’a surish, birbiriga qarama-qarshi qo’yish va tanqidiy mulohaza yuritish orqali biron-bir muammo yechimini birgalikda izlash vositasidir. Diskussiyada ilmiy bilish faoliyatini jamoaviy xaarkteri namoyon bo’ladi. O’z tabiatiga ko’ra diskussiya muloqotni bir ko’rinishidir. Turli nazariy va metodologik mavqyelarda turgan tadqiqotchilarning muloqoti va baxslari muammoni aniqlash, olingan natijalarni tanqidiy baholash, gipoteza va nazariyalarni tekshirish va takomillashtirish imkoniyatini beradi. Ayniqsa fan paradigmasi almashishi, tadqiqotlarda murakkab muammoli vaziyat va nazariiy noaniqliklar (paradigma inqirozi) paydo bo’lganda diskussiya ilmiy izlanishni samarali vositasi bo’lib xizmat qiladi. Diskussiya turli shakl va ko’rinishda amalga oshirilishi mumkin. Shu bilan birga mantiq va fan metodologiyasida uning oqilona modeli ishlab chiqilgan. Bu modelga ko’ra: - muhokamani predmeti va maqsadi aniqlanadi; - himoya qilinadigan va asoslanadigan tezislar keltiriladi; - tezis isbotining tanqidiy tahlili, ikki tomondan keltirilgan tezislarni taqqoslash, ularni qarama-qarshi qo’yish amalga oshiriladi; - izlanayotgan haqiqat aniqlanadi; - diskussiya natijalari muhokama qilinadi, baholanadi, yechilmagan muammolar va tadqiqotni keyingi vazifalari belgilanadi. Diskussiya asosan ikki xil jaaryonni – isbot va raddiyani amalga oshirishni bildiradi. Bunda bir qator qoidalarga rioya qilish lozim; - masalani to’g’ri belgilash, baxs predmetini aniq ifodalab berish; - muhokama qilinayotgan muammo xususida keng miqyosda ma’lumot va tasavvurga ega bo’lish; - olg’a surilayotgan g’oyani tegishli tezislar bilan ifodalaganda ma’no ma mantiqiy izchilligiga e’tibor berish; - muxolifni (opponentni) qarashlarini adekvat (to’la, aniq) qabul qilish; - isbot va raddiyaning mantiqiy qoidalarini bilish. Diskussiyani olib borishda tolerantlik (lot. tolrrantia-bardosh, sabtoqat) tamoyiliga tayanish muhim ahamiyatga ega. Bu tamoyilga ko’ra boshqalarni fikrlarini xolisona qabul qilish, opponentga hurmat ko’rsatish, muxolif nuqtai nazarini tan ola bilish, o’zini g’oyasini asosli tanqiddan keyin o’zgartirishga tayyor bo’lish kabi xislatlarga ega bo’lish lozim. Xulosa : - Obyektning qaysi tomonlarini o’rganish maqsad qilib qo’yilganiga qarab, izlanish empirik va nazariy tadqiqot turlariga bo’linadi. Empirik tadqiqotda obyektning tashqi, o’zgaruvchan, bevosita yoki priborlarda kuzatsa bo’ladigan, faktlarda qayd qilinadigan belgilar va xossalar o’rganiladi. Nazariy tadqiqotda aynrim xossa yoki o’zgarishlarni keltirib chiqaradigan, o’zlarini bevosita kuzatib bo’lmaydigan, lekin hodisalarning o’zgarishi va yo’nalishini boshqaradigan sababiy bog’lanishlar, qiymatlar, qonuniyatlar ochiladi, ularning mohiyati tushuntiriladi. - Nazariy tadqiqotning asosiy quroli tahlil qilish, mavhumlashtirish, tafakkurda faktlar va obrazlarni taqqoslash va umumlashtirishdir. Shu jarayonda obyektni tushuntiradigan dastlabki tasavvurlar va g’oyalar shakllanadi. - Keng va tor ma’noda ishlatiladigan nazariyalar mavjud bo’lib, ular birbiridan ichki konseptual tuzilishi, tushuntirish va bashorat qilish miqyosi, g’oya va tamoyillarini aniqligi, yetukligi bilan farqlanadi. - Yetuk xolatga erishgan nazariya 3-ta funksiyani – tavsiflash, tushuntirish va bashorat qilish vazifalarini bajaradi. - Nazariy tadqiqotlar asosini faktlar tashkil qiladi. Fakt obyekt haqida ma’lum aniqlik darajasida axborot beradi. Axborotni o’rganish, faktlarni taqqoslash va umumlashtish jarayonida nazariy umumlashmalar, xulosalar va g’oyalar ishlab chiqiladi. Fakt va nazariyani bir-biridan farqi: fakt axborot beradi, yechimni tasdiqlaydi, nazariya esa tavsiflaydi, obyektga doir xossa va qonuniyatlarni tushuntiradi, uning bir-butun tasvirini beradi. - Ilmiy g’oyalarni asoslashga qaratilgan mantiqiy amal argumentasiya deb ataladi. Argumentasiyada bir g’oyani (tezisni) chingligini isbotlash uchun mantiqan to’g’ri tuzilgan boshqa fikr (hukm) keltiriladi. - Isbot bir hukm chinligini boshqa hukm yordamida asoslashga qaratilgan mantiqiy fikrlashdir. - Raddiya isbotni turi bo’lib, unda biron-bir tezisni nochinligi ko’rsatiladi. Raddiyada tezisni asoslash uchun keltirilgan dalil tanqid qilinadi. - Tadqiqot natijalarini tushunish va tushuntirish imkoniyatini beradigan muhim qurol – bu bois va diskussiyadir. Baxs ma’naviyat va fan olamida keng tarqalgan hodisadir, shu bois tafakkur teranligini hosil qilish va takomillashtirish vositasi bo’lib kelgan. - Diskussiyalar dinamikasini yuksalishi fan paradigmasini almashinuvi davriga to’g’ri keladi. Diskussiyalar samaradorligini ta’minlashda mantiq va tadqiqot metodologiyasida qabul qilingan qoida va tavsiyalarga amal qilish lozim. Adabiyotlar : 1. O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi. -T.: “O’zbekiston”, 2019 2. Karimov I.A. Yuqori malakali mutaxassislar taraqqiyot omili. T.: 1995. 3. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. - Toshkent: ―O’zbekiston, 2017. -491 b. 4. Alemasov V., Mamadaliyev Sh.O. «Ilmiy tadqiqot: metodologiya, metodika, ijodiyot» kursidan katta ilmiy xodimlar-izlanuvchilar va mustaqil izlanuvchilar uchun o’quv qo’llanma. – T.: O’zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2015. – 102 b. 5. Davronov Z., M.Primov “Ilmiy tadqiqot metodologiyasi” fanidan O’quv-uslubiy majmua. – Toshkent: Moliya instituti. – 2014 y. 6. Koxanovsiy V.P. Filosofiya i metodologiya nauki. – Rostov na Donu.: Feniks, 1999. – S 576. 7. Peregudov L.V., Saidov M.X., Aliqulov D.Ye. Ilmiy ijod metodologiyasi. – Toshkent: «Moliya» nashriyoti, 2002. 8. Saifnazarov I., Muxtarov A., Boboyev A. Iimiy tadqiqot metodologiyasi. O’quv- uslubiy qo’llanma. -T.: TDIIJ, 2017. - 129 b. 9. Saifnazarov I., Nikitchenko G, Kasimov B. Metodologiya nauchnogo tvorchestva. –T.: Yangi asr avlodi, 2004

O'xshashlar

Ilmiy tadqiqotda modellashtirish va nazariy tadqiqot usullari
Pedagogik tadqiqotda ilmiy dalillar
Ilmiy tadqiqot mavzularini asoslash metodologiyasi va ilmiy tadqiqotda axborot izlash va qayta ishlash
Pedagogik tadqiqotning metodologik tamoyillari
Fanda ijod qilish va ilmiy tadqiqot tushunchasi