logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Pedagogika
  4. Fanda ijod qilish va ilmiy tadqiqot tushunchasi

Fanda ijod qilish va ilmiy tadqiqot tushunchasi

Yuklangan vaqt:

15.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

543 KB
Ko'chirib olish
Fanda ijod qilish va ilmiy tadqiqot tushunchasi Reja : 1. Ijodiy tafakkur va ijtimoiy-ijodiy faoliyat 2. Ilmiy ijodiyotning rasional va norasional tomonlari 3. Ilmiy bilish va tadqiqot tushunchalari 4. Ilmiy tadqiqot: turlari, strukturasi 5. Ilmiy bilish darajalari va shakllari Ijodiy tafakkur va ijtimoiy-ijodiy faoliyat Magistratura ta’limi haqida gapirganimizda, bu bosqichda magistrantlar hal etilmagan, hali ochilmagan yoki yetarli ma’lum bo’lmagan narsa va hodisalarga tegishli muammolarni o’rganishga kirishishlari haqida malohaza yuritdik. Demak, magistrantlar tadqiqotchi sifatida izlanish olib borganlarida yangi tushuncha, xulosa yoki tavsiya ishlab chiqish shaklida ijod qilish bilan shug’ullanadilar. Ular chop etadigan maqolalarda, yozadigan dissertasiyalarida yangicha yondashuv, faktlarni yangicha talqini, yangi mazmunga ega bo’lgan xulosa va tavsiyalar berilishi lozim. Bu esa ilmiy ijodiyot jarayonini anglatadi. Fanda ijodiyot o’ziga xos xususiyatlarga ega. Shu bois, ijodiyot tushunchasiga, ilmiy ijodiyot mohiyatini tushunish masalasiga to’xtalib o’tamiz. Ijodiyot inson faoliyatining yangi narsalar yoki qadriyatlar yaratishga qaratilgan xislatini bildiradi. Inson, jamoa, kishilar va tashkilotlar uyushmasini ijodiyot subyekti, deb atash mumkin. Ijodiyotga aniqroq qilib quyidagi ta’rifni berish mumkin: ijodiyot – bu insonni tobora takomillashib borayotgan xilma-xil ehtiyojlarini qondiradigan yangidanyangi moddiy, ijtimoiy va ma’naviy qadriyatlar yaratish faoliyatidir. Fanda yaratiladigan yangi g’oyalar, nazariyalar va texnologik loyihalar ma’naviy qadriyatlar turiga kiradi. Ijodiyot xususida so’z yuritganda ijodiy tafakkur va ijtimoiy-ijodiy faoliyatni farqlash lozim. Birinchisi ma’naviyat, san’at, fan sohasida yaqqol namoyon bo’ladi. Islohotlarni amalga oshirish, yangi ijtimoiy tuzilmalarni bunyod etish ijtimoiy-ijodiy faoliyatni bildiradi. Fanda ijodiy tafakkur va ijtimoiy-ijodiy faoliyat birlashadi. Bunday birlashishni natijasi sifatida xalqaro ilmiy hamkorlik, fanning tashkiliy strukturalarini takomillashtirish, fan sohasida islohotlarni joriy qilish kabi jarayonlarni ko’rsatish mumkin. Endi ilmiy ijodiyot tushunchasi ta’rifini beramiz: ilmiy ijodiyot-bu bilish shakllari va unsurlarini tafakkurda rasional va norasional tarzda harakatlantirib, yangi ilmiy va texnologik qadriyatlar yaratish faoliyatidir. Bu yerda bilish shakllari va unsurlari deganda,tasavvur,tushuncha,g’oya,nazariy qoidalar va turli uslubiy vositalar ko’zda tutiladi.Bularni hammasi tafkkurda anglash,mulohaza yuritish,tahlil qilish va taqqoslash jarayonida rasional fikrlash tarzida,ya’ni,aqliy,mantiqiy izchillik bilan harakatga keltiriladi,obyekt o’rganiladi.Ayni paytda ruhiyatimizning ong osti qatlamida murakkab muammoli vaziyatda intuitiv va nogahon fahmlash yo’li bilan ham norasional bilish va ijod qilishni amalga oshirish mumkin. Yangilikni ochish, yaratish xarakteriga qarab kashfiyot va ixtironi farqlaydilar. Biror narsa kashf qilinganda oldin ma’lum bo’lmagan obyektlar, xossalar ochiladi. Agarda fanda nazariy g’oyalar va tasavvurlar rivojlangan holatda bo’lsa, unda yangi ochilgan hodisa tadqiqot obyektiga aylanadi va ma’lum vaqt oralig’ida uning mohiyati tushuntiriladi. Lekin, har doim shunday bo’lavermaydi. Niderlandiya olimi Levenguk (1632-1723) birnchi marta o’zi ixtiro qilgan mikroskopda hujayralarni kuzatdi. Vaholanki, hujayrani biologik mohiyatini tushuntiradigan nazariya faqat XIX asrda nemis biologi T. Shvann tomonidan ishlab chiqildi. Shu o’rinda aytish kerakki, Shvanni o’zi ham 1836 yilda me’da shirasi tarkibida pepsin moddasi borligini kashf qildi. Bu moddaning kimyoviy strukturasi va funksiyasi XX asrda aniqlandi va tushuntirib berildi. Ixtiro bevosita bunyodkorlikka olib keladigan ijoddir. Insoniyat yaratgan sun’iy (madaniy) muhitdagi barcha narsalar o’z vaqtida qilingan ixtirolarning natijasidir. Ixtiro shunday ijodki, unda mavjud bilimlar, nazariyalar asosida tabiiy narsa va hodisalardagi modda, energiya va shaklni maqsadga muvofiq ravishda o’zgartirish yo’li bilan u yoki bu funksiyani bajaradigan buyumlar, asbob uskunalar, moslamalar va texnologiyalar yaratiladi. Ilmiy tadqiqot sohasida ixtiro yangi eksperimental uskunalar, izlanish vositalari va usullar, modellar va laboratoriyalarni yaratishda namoyon bo’ladi. Hozirgi fanda, ayniqsa mikro va makroolamni tub asoslarini o’rganishga kirishgan tabiiy fanlarda tadqiqot olib borish uchun katta xarajat va vaqt talab qiladigan eksperimental uskunalarni ishlab chiqish zarurati tug’ilmoqda. Bunga Yer orbitasida aylanayotgan kosmik stansiyalarda joylashtirilgan teleskoplar, fizik eksperimentlarda foydalanilayotgan siklotron va kollayderlarni misol qilib ko’rsatish mumkin. Xo’sh, ilmiy tadqiqotda ijodiy jarayon qanday kechadi? Ilmiy tadqiqotni o’tkazishdan maqsad obyektni kuzatish davomida olingan faktlarni tahlil qilish, unga oid xossa va qonuniyatlarni tushuntirib beradigan gipoteza, g’oya va nazariyalarni ishlab chiqishdan iborat. Maqsadni amalga oshirish ilmiy muammoni qo’yishdan boshlanadi. Bu bilan ilmiy ijod tomon dastlabki qadam qo’yiladi. Muammo tadqiqot obyektiga berilgan savoldir. Motivasiyaga asoslangan ruhiy ko’rsatma tadqiqot energiyasini kashf qilish ufqi tomon yo’naltiradi. Izlanish jarayonida ijod qilinadi, muammo hal etiladi, yangi tasavvur, tushuncha yoki nazariy xulosa hosil bo’ladi. Muammo bilan tanishishdan oldin izlanuvchi tadqiqot yo’nalishi va mavzuni tanlaydi. Mavzuda muammoning mazmuni mujassamlangan («shifrlangan») bo’ladi. Muammoning mazmuni esa tadqiqot predmetini tashkil qiladi. Tabiiy-ki, tanlangan yo’nalish va mavzu bo’yicha tadqiqotchi zamon darajasidagi bilimga ega bo’lishi kerak. Bu ilmiy ijod qilish uchun zarur bo’lgan minumum va ayni paytda, metodologik talabdir. Yana bir muhim talab, tadqiqotchida ijodiy qobiliyatni o’stirish, uni doimo ishlaydigan kreativ xislatga aylantirishdir. Mazkur xislat tadqiqotni barcha bosqichlarida yangilik ochish impulsini hosil qiladi, yechim yoki olingan natijaning nazariy mazmuni va amaliy ahamiyatini chuqur va yangicha anglash imkoniyatini beradi. Psixologlarni ta’kidlashlaricha tadqiqotda ijod qilish potensiyalini oshiradigan muhim xislat tafakkur teranligidir. Teranlik tadqiqotchi tomonidan turli izlanish usullar va yondashuvlarni, analitik va sintetik (umumlashtiruvchi) fikrlash qobiliyatlarini birlashtirib ishlay bilishda, tafakkurda verbal, obrazli, modelli va mavhumlashtirilgan shakllarda mushohadali (fikrda) eskperimentni qo’ya bilishda namoyon bo’ladi. Bundan tashqari tadqiqotda ijod qilish potensialini to’la ro’yobga chiqarish uchun shart-sharoitlar, vositalar va uskunalar zarurdir. Tadqiqotning har bir bosqichida o’ziga xos yondashuvlar, bilish shakllari va usullardan foydalaniladi. Muammo qo’yilgandan keyin ijod qilish yangi faktlarni ochish va talqin qilishda namoyon bo’ladi. Tadqiqotda eng mas’uliyatli daqiqa muammo yechimi topilgandan keyin izlanish obyektini har tomonlama tushuntirib beradigan, uning keyingi holati va funksiyalarini bashorat qila oladigan bir-butun nazariyani ishlab chiqishdir. Ko’rinib turibdiki, ilmiy tadqiqotdagi ijodiyot avtomatik tarzda sodir bo’ladigan hodisa emas, balki bir qator obyektiv va subyektiv shartsharoitlar, ko’p bosqichli, murakkab izlanish jarayonlarni amalga oshirilishi bilan belgilanadi. Eng muhimi tadqiqotchining ijodiy intellekti. Uning o’rnini hyech narsa, hatto eng mukammal sun’iy intellekt ham egallay olmaydi. Ijodiy jarayon bosqichlari. Izlanish jarayonida ijod qilinadi, muammo hal etiladi, yangi tasavvur, tushuncha yoki nazariy xulosa hosil bo’ladi. Muammo qo’yilgandan keyin ijod qilish yangi faktlarni ochish va talqin qilishda namoyon bo’ladi. Ijod deganda keng ma’noda shaxs yoki jamiyatning tabiiy, ijtimoiy va ma’naviy olamni insonning maqsad va vazifalariga, uning ehtiyojlari, istaklari va imkoniyatlariga muvofiq ravishda o’zgartirish borasidagi bunyodkor faolligi tushuniladi. Shaxs erkinligi, ijodiy izlanishlar va ijod natijalarining tanqid uchun ochiqligi, ijod atrofida fikrlar va g’oyalar kurashi ilmiy, badiiy, texnikaviy ijod rivojlanishining zarur shartidir. Ijod - bu shakllangan stereotiplar, odatlar, an’analar va shartliliklar doirasidan ongli ravishda chiqish demakdir, zero, subyekt ijod jarayonida taraqqiyot yo’lida to’g’anoq bo’lgan eski narsalarni ongli ravishda chetga uloqtiradi. Ijodiy faoliyat tufayli yangi g’oyalar, qarashlar, nazariyalar odamlarning qalbi va aqlida hukm sura boshlaydi, bu esa ijtimoiy taraqqiyotga olib keladi. A.M. Seleznyov ijodiy jarayonda quyidagi fazilatlarni ajratib ko’rsatadi: 1) ilmiy muammoni aniqlash, tadqiqot predmetini tanlash, uning maqsad va vazifalarini ifodalash; 2) axborot to’plash va tadqiqot metodologiyasini tanlash; 3) ilmiy muammoning yechimi yo’llarini izlash; 4) ilmiy kashfiyot, ilmiy g’oyaning paydo bo’lishi, olim tomonidan ochilgan hodisaning ideal modelini yaratish; 5) olingan ilmiy ma’lumotlarni qat’iy mantiqiy tizimiga joylashtirish. I. Teylor (Kanada) fikriga ko’ra ijodiy jarayon quyidagi bosqichlardan iborat: 1) muammoni qo’yish; 2) metaforalar, analogiyalar yordamida muammoni o’rganish, uni yechish; 3) ijodiy mahsulotdan foydalanish va tatbiq etish, ya’ni atrof-muhitning ma’lum qismini o’zgartirish. Ijodiy jarayonning tuzilishi to’g’risidagi yuqorida keltirilgan fikrlar masalani ijodning boshlanishi sifatida qayd etadi. Ular bir tomondan, bu masalaning munozaraliligi, boshqa tomondan esa hodisaning murakkabligi bilan bir-biridan farq qiladi. Ijodga oid adabiyotlarda ko’pincha «Gordon sinektikasi» degan tushunchaga murojaat qilinadi. Gordonning o’zi sinektika nazariyasini ijod jarayonida faoliyat ko’rsatuvchi ongosti psixologik mexanizmlaridan ongli foydalanishga bag’ishlangan nazariya deb ataydi. Gordon kuzatishlariga ko’ra, vazifani yechish yuklatilgan ba’zi olimlar guruhi to’rt turdagi analogiyalardan foydalanar ekan: to’g’ri analogiya, masalan, texnik obyekt biologik obyekt bilan (samolyot – qush bilan) taqqoslanadi; ramziy analogiya, ya’ni bunda taqdim etilgan muammoga umumiy ta’rif berish mumkin bo’ladi; fantastik analogiya, bunda muammo oson yechilishi uchun, hattoki, tabiat qonunlariga zid bo’lgan holda ham fikran ideal vaziyat yuzaga keltiriladi; va nihoyat, shaxsiy analogiya, bunda guruh a’zolari o’zlarini masala yechimiga oid vaziyatning elementlari, deb tasavvur qiladilar. Ba’zan ijodni ijobiy, ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan, insoniyatning taraqqiyot rivojiga xizmat qiluvchi yangilikning paydo bo’lishi, deb hisoblashadi. Bu fikr yuzasidan quyidagi haqli e’tiroz ilgari suriladi: avvalo, har qanday ijod yangilikni keltirib chiqaravermaydi, masalan, bolalar ijodi ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lmaydi. Tarixda ko’plab misollar borki, kishilarning ajoyib ijodiy fikrlari uzoq davr mobaynida ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lmasdan kelgan. Bunga shuni qo’shimcha qilish kerakki, agar ijtimoiylik va individuallik farqlanar ekan, individual qiziqishlar va individual ijodni inkor qilish uchun hyech qanday asos yo’q. Ijodni taraqqiyotga «tiqishtirish» ham ijodga taalluqli tor doiradagi hodisalarni tasvirlash uchun bahona bo’ladi. Hattoki, reaksion-sosial guruhlarning manfaatlari uchun yangiliklar qilgan fan va madaniyat xodimlarini ham ijodkor shaxslar emas, deb bo’lmasa kerak. Ijod shakllarining tavsifi. Albatta, ijod va uning shakllari inson faoliyatining barcha sohalarida namoyon bo’ladi. Ular o’z mohiyati va mazmuni bilan birbirlaridan farqlanadilar. Shu bilan ular umumiy jihatlarga ham egadir. Fanda yangilik bo’lmasa, u ilmiy bilim hisoblanmaydi (tadqiqotchi uchun). Yangilikni yaratish sohalari va xarakteriga qarab ijodiyot bir qancha turlarga bo’linadi. Sohalar bo’yicha: 1. Badiiy ijodiyot; 2. Ijtimoiy ijodiyot (islohotlar, ijtimoiy loyihalar); 3. Texnik ijodiyot; 4.Ilmiy ijodiyot; 5. Muhandislik ijodiyoti; 6. Dizayn va boshqalar. Ijodiyotning asosi va harakatlantiruvchi kuchi tafakkurdir. Tafakkur oliy ruhiy jarayon bo’lib,bunda so’z, obraz, tasavvur va tushunchalar harakati ma’nolarining bog’lanishi orqali voqyelik obrazi, tasviri, g’oyasi (ongda) hosil bo’ladi. Tafakkurda hukm, tushuncha va xulosa hosil qilish, mulohaza yuritish jarayonida fikrlash operasiyasi (amali) sodir bo’ladi. Insonning faoliyati bir qolipga tushib qolgan, biryoqlama xususiyat kasb etgan joyda ijodga o’rin ham bo’lmaydi. Inson o’z ishi, o’z kasbiga butun qalbi, iste’dodi, qobiliyatini baxsh etgan, odamlarga imkon qadar ko’proq foyda keltirishga intilgan joyda esa, aksincha, ijodiy, norasmiy, ilhom bilan yondashish hollariga duch kelish mumkin. Bilish jarayonidagi ijodda insonning barcha ma’naviy kuchlari: ong, aql-idrok, tasavvur, fantaziyalar, xotira, intuisiya, sog’lom fikr va hayotiy tajriba bevosita faol ishtirok etadi. Borliqning sirini bilishga intilishda insonning mahorati, topqirligi, ustomonligi va uddaburonligi bilish jarayonidagi ijodning ko’rinishlarini tavsiflaydi. Odamlar obyektning u yoki bu jihatlari va xossalari haqida yangi bilim olib, bilish jarayonidan va uning natijalaridan behad lazzatlanadilar, ularda bilish jarayonining natijalarini ijodiy tahlildan o’tkazib, tushunib va ulardan o’z amaliy faoliyatida faol foydalanib, olg’a harakatlanish istagi tug’iladi. Subyektning bilish qobiliyatining ijodiy salohiyati cheksiz, ijodiy bilish jarayonining o’zi esa ko’pgina odamlar, ayniqsa, ijodkor uchun behad qiziqarlidir. Ijod usuli-voqyelikni badiiy baholosh va umumlashtirish qoidalari, badiiy uslub esa shakl yaratish qoidalari yig’indisi bo’lib, badiiy uslub mohiyatini anglash uchun ijodiy usul xususiyatlarini tushunib olish zaruriyati paydo bo’ladi. Tashqi va ichki nafosat hamohangligi, me’yor tuyg’usining bexatoligi, qismlar o’zaro qat’iy mutanosibligi, yaxlitlikning tugalligi kabilar badiiy usulning tub belgilari hisoblanadi. Ilmiy ijodiyotning rasional va norasional tomonlari Ijodiyotning asosi va harakatlantiruvchi kuchi tafakkurdir. Tadqiqot olamiga qadam quygan magistrant izlanishning bunyodkori bo’lgan tafakkur faoliyati va qonuniyatlarini yaxshi bilsa, o’zini o’rganish, ijod qilish potensialini boyitadi. Tafakkur oliy ruhiy jarayon bo’lib,bunda so’z, obraz, tasavvur va tushunchalar harakati, ma’nolarini bog’lanishi orqali voqyelik obrazi, tasviri, g’oyasi (ongda) hosil bo’ladi. Tafakkurda hukm, tushuncha va xulosa hosil qilish, mulohaza yuritish jarayonida fikrlash operasiyasi (amali) sodir bo’ladi. Ilmiy tadqiqotda tafakkur faoliyati aqliy bilish sifatida namoyon bo’ladi. Analiz va sintez, umumlashtirish va farqlash, mavhumlashtirish, gipotezani olg’a surish, isbotlash, nazariya ishlab chiqish-bularni hammasi tafakkur tufayli amalga oshadigan aqliy bilishdir. Aqliy bilish tafakkurning rasionallik (lot. aqliy, oqilonalik) xislatini namoyon etadi. Rasionallikning asosiy belgisi mantiq qonun qoidalariga rioya qilib fikrlash, anglash, ilmiylik normalariga asoslanib mulohaza yuritishdir. Bu qanday normalar? Bular quyidagilardir: 1. Isbotlanganlik. 2. Mantiq qonun qoidalariga asoslanib fikrlash. 3. Asoslanganlik. 4. Tushuntirish va bashorat qilishga qobil bo’lish. 5. Olingan natijalarni tajribada tasdiqlanishi. 6. Eksperimental ma’lumotlarga, faktlarga tayanish. Asoslanganlik normasiga (talabiga) misol keltiraylik. Mantiqda zarur va yetarli asosni farqlaydilar. Hukmni haqiqat ekanligi asosga bog’liq bo’lsa, unda asos zarur hisoblanadi. Asosni birligidan boshqa hukmni haqiqat ekanligi kelib chiqadi, unda bunday asos yetarli bo’ladi. Masalan, to’rt burchakni kvadrat bo’lishi uchun, uning tomonlari teng bo’lishi zarurdir. Lekin, bu yetarli asos emas, chunki har qanday rombning tomonlari ham teng bo’ladi. To’rt burchakni kvadrat, deb hisoblash uchun qaysi belgilar yetarli asos bo’ladi? To’rt burchakni kvadrat deb hisoblash uchun, unda to’g’ri turtburchaklar va teng tomonlarni mavjud bo’lishini aniqlash lozim, shuni qayd qilinishi zarur va yetarli asos bo’ladi. Bu yerda biz ilmiy rasionallik normalariga (qoida va talablariga) mos ravishda fikrlashni namoyish qildik. Tadqiqot jarayonida olingan faktlar va ma’lumotlarni rasionallik normalari asosida tahlil qilish va umumlashtirish yangi xulosa, g’oya yoki tasavvurni hosil bo’lishiga olib keladi. Izlanishda asoslash, isbot qilish, tushuntirish, yetarli asos keltirish orqali ham yangi bilimga kelish mumkin. Bu yerda ilmiy ijodiyotning rasionallik xislatlari namoyon bo’ladi. Tadqiqot amaliyotida shunday vaziyatlar ham bo’lib turadiki, rasionallik normalari (masalan, mantiq qonun-qoidalari) nihoyatda murakkab, ziddiyatli muammolarni xal qilishda, obyektni yangicha tushuntiradigan g’oyani olg’a surishda yetarli bo’lmay qoladi. Buni atom fizikasi tarixidan misol keltirib ko’rsatish mumkin. XX asrni boshlarida atom strukturasini o’rganish boshlanganida uni o’zi qanday shaklga ega ekanligi noma’lum edi. 1897 yilda ingliz olimi Djozef Tomsen elektronni kashf etdi. Atom tarkibida elektron bor ekanmi, demak u qandaydir strukturaga ega bo’lishi kerak. Konkret xulosaga kelish uchun esa faktlar ham yetarli emas edi. Bunday sharoitda tasavvur qilish, ong osti bilish kuchi faollashadi. O’zini intuisiyasiga asoslanib, Tomson atomni olxo’ridan pishirilgan pudingga (tovada tayyorlanadigan ovqat) o’xshatdi. Bu mushohadali model bo’yicha atom elektronlar singdirilgan (o’rnashgan) va musbat zaryadlangan moddani tashkil qiladi. Mazkur mushohadali modelni ishlab chiqilishi shuni ko’rsatadiki, aqliy (mantiqiy) bilishni kuchi yetmagan hollarda tadqiqotchilar norasional bilish shakllaridan, ya’ni, tasavvur yoki g’oyani bir muammoli sohadan boshqa tarmoqdagi muammoli sohaga ko’chirish, fantaziya qilish yoki intuisiyadan foydalanadilar. Norasionallikka misol keltirishni davom ettiramiz. Tomson bilan bir vaqtda tadqiqot olib borgan yapon fizigi Xanataro Nagaoka (1865-1950) atomni tuzilishini Quyosh sistemasi tuzilishiga o’xshatdi. Bunda olim atom fizikasidan yiroqda bo’lgan Maksvellning Saturn planetasi xalqalarining barqarorligi haqidagi ta’limotidan foydalandi. Bu astronomik ta’limotdan to’g’ridan-to’g’ri atom strukturasiga oid g’oya kelib chiqmaydi. X.Nagaoka noodatiy yondashuvni (norasional tasavvur qilishni) amalga oshirib, atomda markaz bo’lishi va u bilan ta’sirda bo’lgan elektron haqidagi gipotezani intuitiv, nogohon payqash tarzida planetar tizim g’oyasi bilan bog’ladi. Shunday qilib, rasionallik aql bilan bog’langan mantiq va ilmiylik normalariga, qoida va talablarga bo’ysunadigan onglilikdik. Norasionallik esa aql nazorat qilmaydigan, mantiq, ilmiylik normalari amal qilmaydigan ruhiy holatdir, anglash jarayonidir. Norasionallikka nogahon fahmlash, muammoni to’satdan yechilishi, ong tafakkur, ijodiy tush ko’rish, g’oyibona (qalban) bilish va boshqalar kiradi. Biz ikki ruhiy olamni-onglilik va noonglilik (ong osti) jabxalarini mavjudligini aniqladik. Bu ikki olam rasional (iqliy-mantiqiy) va norasional (nogahon, intuitiv) bilish darajalarini tashkil qiladi. Norasional bilish, ong osti qatlamdagi jarayonlar xususiyati va mohiyati hali kam o’rganilgan. Har ikkala jabxada kechadigan ijodiy bilish jarayonini strukturaviy modeli 1rasmda berilgan. Ong osti qatlamida sodir bo’ladigan ijodiy jarayon ko’lami va dinamikasi tadqiqotchi izlanish faoliyatini katta qiziqish va muttasil olib borishi bilan belgilanadi. Tadqiqotchilar faoliyatida muammoni intuitiv yechimi ko’p hollarda kutilmagan paytda topiladi. Fransuz olimi A. Puankare matematik funksiyalar ustida olib borgan tadqiqot ishlari samara bermay turdi. 1-rasm Xuddi shu paytda geologik Rasional va norasional ijod qilish modeli ekspidisiyaga qatnashishi uchun Kutans shahriga borishga to’g’ri keladi. Yo’l mashaqqatlari bois olib borgan tadqiqoti uning xayoliga ham kelmaydi. Poyezddan tushib, belgilangan manzilga borish uchun izvoshning zinasiga qadamini qo’yayotganida tafakkurida muammoni topa olmagan yechimi to’satdan paydo bo’ladi. Shunisi qiziqki, Puankare suhbatdoshi bilan gapni buzmaslik uchun «topilgan» yechimni tahlil qilib ham o’tirmaydi. Manzilga yetib borganidan keyin favqulotda paydo bo’lgan yechimni tegishli matematik vositalar bilan tekshiradi va uning to’g’riligiga ishonch hosil qiladi. Muammo ustida tinmay ish olib borish ong osti ruhiy jarayonlarni jadallashtiradi, xattoki tush ko’rish mexanizmi ham bu jarayondan chetda qolmaydi. Uyqudagi ruhiy noaqliy faoliyat (ijodiy tush ko’rish) ba’zida uyg’oqlikdagi aqliy faoliyatdan farq qilib, sifat jihatidan samaraliroq bo’lishi mumkin. Bizga yetib kelgan manbalarga ko’ra Ibn Sino va AlXorazmiy kabi allomalar ko’p muammolar javobini tush ko’rish paytida olishar ekan. Ibn Sino o’zini tarjimai holida shunday deydi: «Agar bir oz uyquga ketsam, tushimda, o’ngimdagi masalalarni ko’rar edim va ko’p masalalar tushumda ayon bo’lardi». Xuddi shuningdek, D.I. Mendeleyev ham kimyo asoslarini yetuk darajada bilmaganida davriy sistema jadvalining to’g’ri varianti tushida aniq namoyon bo’lmas edi. Ko’plab rasional-mantiqiy urinishlar natijasiz bo’lgan bir sharoitda, intellektning faoliyat energiyasi passayganida, uyquda miya yarim shartlarining tormozlanmagan hujayralari ong osti tafakkurni faollashtiradi va bu noongli ruhiy faoliyat oqibatida D.I. Mendeleyev tushida kimyo elementlari davriy tizimining to’g’ri varianti «ko’rinadi», hosil bo’ladi. Shu o’rinda tadqiqotda yangilik yaratish bosqichlari ko’rib chiqsak. Fan bilan shug’ullanishda ikki turdagi bosqichni – tadqiqot rejasida belgilangan bosqich va ilmiy ijodning davriy bosqichlarini farqlash lozim. Birinchi turga quyidagilar kiradi: 1. Muammoni belgilash yoki tanlash. Shundan keyin tadqiqot rejasi tuziladi. Muammo masalalarga ajratiladi, uning nazariy va amaliy ahamiyati aniqlanadi. 2. Ilmiy tadqiqotda muammoni qo’yishdan boshlab to yangi natijalarni rasmiylashtirishgacha bo’lgan izlanish bosqichlari. 3. Yangi g’oya, xulosa yoki kashfiyotni talqin qilib, nazariy tizim holatiga keltirish. 4. Ilmiy yutuqni qabul qilingan talab va qoidalar asosida rasmiylashtirish va informasion kanallar orqali ilmiy jamoatchilikka yetkazish. Ikkinchi turdagi ilmiy ijodiyot bosqichlarida kashfiyot qilinadi, yangi g’oya va tasavvur asoslanadi, ular nazariy tizim shakliga keltiriladi. Bu yerda qayd etilgan bosqichlar «ilmiy ijodiyot sikllari» deb ham ataladi. Birinchi sikl: Muammoni ijodiy istiqbolini o’ylab ko’rish, yangilik jihatlarini tahlil qilish va asoslash. Ikkinchi sikl: muammo yechimini rasional va norasional tafakkur faoliyati orqali izlash. Intensiv izlanish jarayonida yechim yoki uning unsurlari ong osti qatlamda «tug’iladi», paydo bo’ladi. Bu ijodiyotning inkubasion davri bo’lib, uning ichida vaqti-vaqti bilan qizg’in mantiqiytahliliy fikrlash va norasional yorishish chaqnoqlari o’rin almashib turadi. Uchinchi sikl: muammo yechimini nogahon topishi, ya’ni bilish insayti (birbutun, o’la yorishish) bosqichi. Bu bosqichda oldin sodir bo’lgan nogohon yorishish chatqnoqlari yechim matrisasiga, ya’ni, g’oya, kashfiyot yoki ixtiroga aylanadi. To’rtinchi sikl: yangi g’oya, yechimni mantiqiy-normativ qoidalar va talablar asosida isbotlash, tizimga keltirish va rasmiylashtirish. Yangi natijaga muqobil nazariy shakl beriladi, xulosa qilinadi, imkoniyat bo’lgan taqdirda ilmiy bashorat amalga oshiriladi. Shunday qilib, yangi g’oyani tug’ilishi, ya’ni ilmiy ijodiyot siklik (davriy) qonuniyatlarga bo’ysunadigan murakkab ruhiy jarayon ekan. Bu jarayonni u yoki bu darajada namoyon bo’lishi tadqiqotchining qobiliyati, bilimi va tajribasiga bog’liq. Ilmiy bilish va tadqiqot tushunchalari Inson qanday faoliyat ko’rsatmasin, birinchi navbatda u tevarakatrofdan axborot oladi. Axborot tafakkurda obraz va tasavvur shaklini oladi, fikrlash jarayonida hukmlar tuziladi, mulohaza yuritiladi. Shu yo’l bilan hosil bo’lgan bilim insonning har qanday xarakati yoki faoliyatini intellektual zaminini tashkil qiladi. Xosil bo’lgan bilim voqyelikni inson ongida u yoki bu aniqlik darajada in’ikos etadi. Bu yerda «voqyelik» tushunchasi keng ma’noda olingan bo’lib, moddiy, madaniy va ma’naviy olamlardagi xolatlar, jarayonlar va jabxalarni ifodalaydi. Shunday qilib, bilish inson faoliyatini tarkibiy qismi bo’lib, tushunchalar, g’oyalar va nazariyalar ishlab chiqish orqali voqyelikni ongda in’ikos etish jarayonini bildiradi. Soha va faoliyatni xususiyatiga qarab, bilish mifologik, diniy, badiiy, falsafiy, maxsus ilmiy va boshqa turlarga bo’linadi. Tabiiyki-ki, murakkab faoliyatni amalga oshirish uchun maxsus bilim kerak. Shunga muvofiq bilish jarayoni ham murakkablashadi. Bunday bilish o’rganilayotgan va uzlashtirilayotgan obyektning har tomonlama va chuqur in’ikosini (tasvirini, modelini) beradi. Aniqlik, chuqur va har tomonlama asoslanganlik mezonlaridan kelib chiqadigan bo’lsak, ixtisoslashmagan va ixtisoslashgan bilishni farqlash mumkin. 1. Ixtisoslashmagan bilish asosan kundalik hayot va muloqot ehtiyojlarini qondiradi, aniqlik va mantiqan asoslanganlik nuqtai nazaridan ilmiylik mezonlariga javob bera olmaydi. 2. Ixtisoslashgan bilish faoliyatida narsa va xodisalarning xossalari, xarakat va o’zgarish qonuniyatlari maxsus til, vosita va usullar yordamida o’rganiladi, obyekt mohiyatini tushuntirib beradigan g’oyalar, ta’limotlar va nazariyalar ishlab chiqiladi. Ijtimoiy ishlab chiqarishning turli sohalarida, xususan, madaniyat, san’at, menedjment, texnologiya, fan va boshqa jabxalarda mehnat qilayotgan mutaxassislar ixtisoslashgan bilimga ega bo’ladilar. Ixtisoslashgan ilmiy bilish– bu o’rganilayotgan obyektning xossasalari, tuzilishi, xarakati va o’zgarishi qonuniyatlarini ilmiylik mezonlariga asoslangan holda tushuntirib beradigan g’oyalar, tasavvurlar va nazariyalarni ishlab chiqarish faoliyatidir. Ilmiy bilishni muntazam asosda tashkil qilish tadqiqot faoliyatini namoyon etadi. Demak, ilmiy bilish olib borilayotgan tadqiqotning mazmuni va mohiyatini anglatadi. Tadqiqot va ilmiy bilish tushunchalarini umumlashtirib ilmiy tadqiqot tushunchasini hosil qilamiz. Ilmiy tadqiqot-bu inson va jamiyat ehtiyojlarini qondirish uchun zarur bo’lgan, sohalar bo’yicha ixtisoslashgan yangi bilim va texnologiyalarni ishlab chiqish faoliyatidir. Ilmiy tadqiqot tushunchasini tarix va zamon nuqtai nazarida turib ham talqin qilish mumkin. Bunday tadqiqot intellektual faoliyatning bir ko’rinishi bo’lib, tarixan ijtimoiy taraqqiyotning ma’lum bosqichida, ya’ni birinchidan, yangi bilim va texnologiyalarga katta ehtiyoj tug’ilganda, ikkinchidan fanning institusional tuzilmalari (olimlar hamjamiyati, ilmiy to’garaklar, oliy o’quv yurtlari va akademiyalar qoshidagi tadqiqot bo’limlari, laboratoriyalar va hokazolar) shakllanganda vujudga keladi. Ilk bor tom ma’nodagi ilmiy tadqiqotlar Pifagor maktabi, Platon akademiyasi, Aristotel liseoni, hamda, Aleksandriya shahridagi Muzeon kabi ilm maskanlarida olib borilgan. O’rta asr musulmon Sharqida Ma’mun akademiyasi, Bog’doddagi «Bayt ul hikma» deb atalgan ilm dargohi va Ulug’bek akademiyasida muntazam ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Yangi zamonda Galileo Galiley faoliyatidan boshlab eksperimental tabiiy-ilmiy tadqiqotlarga asos solindi. XVIII asrdan boshlab fan bevosita ishlab chiqarish kuchiga aylanadi. Tadqiqotchi kasbi ommaviy kasblar qatoridan o’rin ola boshlaydi. Bunday sharoitda tadqiqot asosini tashkil qilgan ilmiylik tamoyillari va mezonlarini ishlab chiqish fan taraqqiyotini muhim sharti va omili bo’lib qoldi. Ilmiylik mezonlarini amal qilishi ilmiy bilishni boshqa turdagi bilimlardan farq qiluvchi xislatlarga ega bo’lishni taqazo etadi. Bular quyidagilardan iboratdir: -obyektivlik; -aniqlik; -isbotlanganlik; -mantiqan asoslanganlik; -doimo yangi bilimga yo’naltirilganlik; -olingan natijalarni (shu jumladan usuli, yo’li va mazmunini) boshqa muassasa yoki laboratoriyada qayta tiklash mumkinligi. Hozirgi paytda ilmiy tadqiqot, uninig nazariy va texnologik natijalari globallashuv jarayonlar tarkibiga kiradi. Fan jamiyatda ma’lum darajada oqibatini bashorat qilsa bo’ladigan ilmiy, ma’naviy, madaniy va texnologik qadriyatlar yaratadigan muhim va salohiyati infratuzilmaga aylangan. Ilmiy tadqiqot: turlari, strukturasi Ilmiy tadqiqot maqsadi, amalga oshirish xususiyati va tatbiq qilish sohalariga qarab bir qator turlarga bo’linadi. Aytaylik, hozirgi texnologiyalar ko’p bosqichli jarayon va ko’p parametrli tizimlardan iborat bo’lib, ularni loyihalashtirish va kompyuterli modellashtirish uchun chuqur nazariy va texnik bilimga ega bo’lish kerak. Fundamental-nazariy teoremalar, aksiomalar va yondashuvlarga asoslangan holda texnologik loyihalar ishlab chiqish rejalashtiriladi. Ko’p turdagi funksional, texnik moslamalar loyihalarini tayyorlash maqsadida texnologik tadqiqotlar o’tkaziladi. Tadqiqotlar texnologik modellarni yaratish bilash yakunlanadi. Modellarni sinash eksperimental tadqiqotlarni amalga oshirishni taqozo etadi. Muhitni ekologik holatini tadqiq qilish uchun bir qancha fan yo’nalishlari mutaxassislari faoliyat ko’rsatishlariga to’g’ri keladi. Bunda nazariy, tajribaviy va eksperimental tadqiqotlar birlashtiriladi. Bu esa kompleks (ko’p tomonlama) tadqiqotlar guruhiga kiradi. Xuddi shunday holat global muammolarni tadqiqot qilish sohasida kuzatiladi. Global muammolar tarkibiga kosmik, ekologik, xalqaro iqtisodiy, texnologik, geosiyosiy vaziyatlar, holatlar va masalalar kiradi. Mashhur Rim klubi, AQShda Forrester guruhi, Rossiyadagi Globalistika yo’nalishi mutaxassislari bir necha yildan beri sivilizasiyamiz taraqqiyoti dinamikasining ijobiy va salbiy oqibatlari, ularni bashorat qilish masalalari bo’yicha tadqiqotlar olib borishgan. Shunday qilib, o’ziga xos xususiyatiga ega bo’lgan quyidagi ilmiy tadqiqot turlarini farqlash mumkin: -fundamental-nazariy tadqiqotlar; -empirik tadqiqotlar; -eksperimental tadqiqotlar; -amaliy-tajribaviy tadqiqotlar; -texnologik tadqiqotlar; -texnik-loyihalashtirish tadqiqotlari; -kompleks tadqiqotlar va boshqalar. Fanda tadqiqotlar qanchalik xilma-xil bo’lmasin, ularning nazariy, amaliy va ijtimoiy ahamiyati olingan natijalarni ishlab chiqarishga tatbiq qilish miqyosi bilan belgilanadi. Ilmiy faoliyat obyektlar, hodisa (jarayonlar)ning xususiyatlari, o’ziga xosliklari va qonuniyatlarini aniqlash maqsadida borliqni o’rganish va olingan bilimlarni amaliyotda qo’llashga yo’naltirilgan faoliyat hisoblanib, fundamental va amaliy tadqiqotlardan iboratdir. Fundamental tadqiqotlar tabiat, jamiyat va insonning tuzilishi, shakllanishi va rivojlanishiga oid asosiy qonuniyatlar haqida yangi bilimlar olish, ular o’rtasidagi o’zaro aloqadorlik, shuningdek, muayyan faoliyat natijasida yaratilgan obyektlarni o’rganishga yo’naltirilgan nazariy va (yoki) tajribaga yo’naltirilgan faoliyat hisoblanadi. Fundamental tadqiqotlar - jarayonlarning qonuniyatlarini ilmiy- nazariy ochib beradigan, ilmiy bilimlarni chu- qurlashtirishga, fan metodologiyasini rivojlantirishga, uning yangi sohala- rini ochishga yo’naltirilgan va bevosita amaliy maqsadlarni ko’zlamaydigan tadqiqotlardir. Amaliy tadqiqotlar amaliy maqsadlarga erishish va aniq vazifalarni hal etish uchun, asosan, yangi bilimlar va fundamental tadqiqotlar natijalarini qo’llashga yo’naltirilgan faoliyat hisoblanadi. Amaliy tadqiqotlar – ishlb chiqarish texnologiyalari bilan bog’liq ayrim nazariy va amaliy muammolarni hal qiladigan tadqiqotlardir. Amaliy tadqiqotlar fan va amaliyotni, fundamental va tadqiqotlar hamda ishlanmalarni bir-biriga bog’laydi. Ilmiy tadqiqot tarkibi va jarayonlar ketma-ketligi jihatidan murakkab strukturaga ega. Har bir strukturaviy unsur yoki daraja o’ziga xos tuzulish, funksiya va mazmun bilan ajralib turadi. Fundamental va amaliy tadqiqotlar – bu o’zining ijtimoiymadaniy yo’nalishlari, bilimlarni shakllantirish va yetkazish shaklida va shunga mos ravishda har bir turga xos bo’lgan tadqiqotchilar va ularning birlashmalari o’rtasidagi o’zaro ta’sir shakllari bilan farq qiluvchi tadqiqot turlari. Biroq barcha farqlar tadqiqotchi ishlaydigan muhit bilan bog’liq bo’lib, haqiqiy tadqiqot jarayoni (ilmiy faoliyatning asosi sifatida yangi bilimlarni egallash) tadqiqotning har ikkala turida bir xil tarzda kechadi. Fundamental tadqiqotlar jamiyatning intellektual salohiyatini yangi bilimlarni egallash va undan foydalanish hamda deyarli barcha zamonaviy kasblar bo’yicha mutaxassislar tayyorlash orqali rivojlantirishga qaratilgan. Insoniyat qo’lga kiritgan tajribaning hyech bir shakli madaniyatning muhim tarkibiy qismi bo’lgan fan o’rnini bosa olmaydi. Amaliy tadqiqotlar zamonaviy sivilizasiya ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining asosi sifatida innovasion jarayonni intellektual qo’llabquvvatlashga qaratilgan. Amaliy tadqiqotlarda olingan bilimlar faoliyatning boshqa sohalari (texnologiya, iqtisodiyot, ijtimoiy menejment va boshqalar) da bevosita foydalanishga yo’naltirilgan. Fundamental va amaliy tadqiqotlar – mutaxassislarni tayyorlashning yagona tizimi va asosiy bilimlarning yagona to’plami bilan ajralib turadigan, kasb sifatida fanni amalga oshirishning ikki shaklidir. Bundan tashqari, ushbu tadqiqot turlari bo’yicha bilimlarni tashkil qilishdagi farqlar har ikkala tadqiqot yo’nalishini intellektual boyitishga to’sqinlik qiluvchi omillarni keltirib chiqarmaydi. Fundamental tadqiqotlarda faoliyat va bilimlarni tashkil etish ilm-fan tizimi va mexanizmlari bilan belgilanadi, ularning harakati tadqiqot jarayonini maksimal darajada intensivlashtirishga qaratilgan bo’ladi. Mazkur holatda ilmiy bilimga da’vo qiluvchi tadqiqotlar natijalari ekspertizasiga ilmiy jamoatchilik ishtirokini ta’minlash eng muhim vosita hisoblanadi. Innovasion tadqiqotlar – fanning aloqa mexanizmlari ma’lum natijalarga erishgan tadqiqotlardan qat’i nazar, ushbu turdagi ekspertizaga yangi natijalarni kiritish imkonini beradi. Shu bilan birga, fundamental fanlar qatoriga kiritilgan ilmiy natijalarning muhim qismi amaliy tadqiqotlar davomida olingan bilimlardan iborat. Amaliy tadqiqotlarning ilmiy faoliyatning tashkiliy jihatdan o’ziga xos sohasi sifatida shakllanishi, uning maqsadli-tizimli rivojlanishi XIX asrning oxirlariga to’g’ri keladi va Germaniyadagi J. Liebig laboratoriyasining yaratilishi va faoliyati bilan bog’liq. Birinchi jahon urushidan oldin yangi texnologiyalar turini (birinchi navbatda harbiy) rivojlantirish uchun asos bo’lgan amaliy tadqiqotlar umumiy ilmiy va texnologik rivojlanishning ajralmas qismiga aylandi. XX asr o’rtalarida ular asta- sekin milliy iqtisodiyot va boshqaruvning barcha tarmoqlarini ilmiy-texnik jihatdan ta’minlashning muhim elementiga aylanadi. Amaliy tadqiqotlarning ijtimoiy funksiyasi, oxir-oqibat, ilmiy, texnikaviy va ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotga yangiliklarni yetkazib berishga qaratilgan bo’lsa-da, har qanday tadqiqot guruhi va muassasasining bevosita vazifasi ushbu tashkiliy tuzilma (alohida olingan davlat firmasi, korporasiyasi) ning raqobatdosh ustunligini ta’minlashdir. Ushbu vazifa tadqiqotchilar faoliyatidagi ustuvor yo’nalishlarni belgilaydi: muammolarni tanlash, tadqiqot guruhlari tarkibi (odatda, fanlararo), tashqi aloqalarni cheklash, oraliq natijalarning maxfiyligini ta’minlash hamda tadqiqot natijalari, shuningdek, intellektual mahsulotlar (patentlar, lisenziyalar va boshqalar) ning yuridik himoyasini amalga oshirish. Amaliy tadqiqotlarning tashqi ustuvor yo’nalishlarga yo’naltirilganligi va olimlar jamiyatidagi aloqalarning cheklanganligi ichki axborot jarayonlarining samaradorligini keskin pasaytiradi (xususan, ilmiy tanqid ilmiy bilimlarning asosiy harakatlantiruvchi kuchi sifatida). Tadqiqot maqsadlarini izlash ilmiy-texnik prognoz qilish tizimiga asoslangan bo’lib, u bozorning rivojlanishi, ehtiyojlarning shakllanishi va u yoki bu yangiliklarning istiqbollari to’g’risida ma’lumot beradi. Ilmiytexnik ma’lumotlar tizimi amaliy tadqiqotlarni fundamental fanning turli sohalaridagi yutuqlari hamda lisenziyalangan darajaga yetgan so’nggi amaliy ishlanmalar bilan boyitib boradi. Amaliy tadqiqotlar natijasida olingan bilimlar (oraliq natijalar to’g’risidagi vaqtincha maxfiy ma’lumotlar bundan mustasno) ilm-fan (texnika, tibbiyot, qishloq xo’jaligi va boshqa fanlar) uchun universal bo’lgan ilmiy fanlar shaklida tashkil etilib, mutaxassislarni tayyorlash va asosiy qonuniyatlarni izlash imkonini beradi. Ilm-fanning birligi har xil turdagi tadqiqotlarning mavjudligi bilan buzilmaydi, aksincha hozirgi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish bosqichiga mos keladigan yangi shaklga ega bo’ladi. Fundamental (nazariy) tadqiqotlar atrof-borliqdagi yangi qonunlarni ochishga, hodisalararo aloqalarni aniqlashga, yangi nazariya va tamoyillar yaratishga yo’naltiriladi. Ular ijtimoiy bilimni kengaytirishga, tabiat qonunlarini yanada chuqurroq anglashga imkon beradi. Bu tadqiqotlar fanning ichida ham, ijtimoiy ishlab chiqarishda poydevor va asos (fundament) hisoblanadi. Amaliy tadqiqotlarning ilmiy negizi (bazasi) ishlab chiqishga yo’naltiriladi. Mazkur negiz ishlab chiqarishning yangi vositalari (uskunalar, mashinalar, materiallar va texnologiyasi) ni yaratish yoki mavjudlarini takomillashtirish bilan bevosita bog’liq. Bu tadqiqotlar jamiyatning muayyan ishlab chiqarish tarmoqlarini rivojlantirishga bo’lgan talablarini qondirish maqsadida bajariladi. Rossiyalik olim V.P. Branskiyni fikricha tadqiqot strukturasi 3 ta o’zaro bog’langan qismlardan iborat: -subyekt; -tadqiqot qurollari va sharoitlari; -obyekt Subyekt va obyektning izlanish jarayonida sodir bo’ladigan o’zaro ta’sirlari tadqiqot qurollari va sharoitlari orqali amalga oshadi. Tadqiqot qurollari – bu turli asboblar, o’lchagichlar, eksperimental uskunalar, kompyuterlar va hokazo. Sharoitlar-moddiy va instrumental ta’minot, bino, ish joyi, adabiyotlar, kuzatish va axborot yig’ish vositalari bo’lib, tadqiqot obyektlari murakkablashib borar ekan, ularni roli ham tobora ortib boradi. Tadqiqot obyekti – o’rganilishi lozim bo’lgan narsa, xossa, jarayon yoki tabiiy va sun’iy xarakterdagi tizim. Izlanish obyekti tanlangan muammo va ishlab chiqilgan ilmiy-tadqiqot dasturi asosida belgilanadi. Klassik va noklassik fanlarda obyekt sifatida alohida olingan xossalar, munosabatlar va strukturalar o’rganilgan bo’lsa, hozirgi postnoklassik ilmiy izlanishlarda ko’p sifatli xislatga ega bo’lgan, o’zida nomuvozanat holat va kooperativ (jamoaviy) harakatni namoyon etadigan obyektlar tadqiq qilinmoqda. Subyekt faol izlanish olib boradigan tadqiqotchi, u maxsus tadqiqot usullaridan, mavjud bilim va axborot bazasidan foydalanib ilmiy-nazariy va amaliytajribaviy muammolar ustida ish olib boradi. Demak, ilmiy tadqiqotning asosiy tarkibiy qismlari: Ilmiy tadqiqotning asosiy tarkibiy qismlari: 1) tadqiqot mavzusi – o’rganilayotgan sohaning qisqa va aniq cheklangan jihati. Mavzu dolzarb bo’lishi, ya’ni uni shakllantirish davrning obyektiv talablari bilan belgilanishi va o’rganilayotgan masala bo’yicha fan oldin ish- lab chiqilgan javobga ega bo’lmasligi kerak. 2) tadqiqot obyekti - izlanish doirasi (sohasi). Bu obyektlar tizimlar, hodisalar, jarayonlar ularning xususiyatlari bo’lishi mumkin. 3) tadqiqot predmeti – obyekt ichidagi izlanish sohasining cheklan- gan jihati; o’rganilayotgan hodisalar, tarkibiy qismlar, aloqalar va munosa- batlar majmuining kechishi yoki amalga oshishi jarayonlari; obyektning yechim talab qilayotgan muammosi sohasidagi tarkibiy qismlar va munosabatlar majmui hisoblanadi; 4) tadqiqot muammosi – javob berilishi kerak bo’lgan savol (masala); o’rganilayotgan hodisada noma’lum bo’lgan narsani aniq ifoda qilish (ta’rif- lash); 5) tadqiqotning maqsadi – tadqiqotning asosiy g’oyasi (rejasi, mo’l- jali); tadqiqot yakunida olinishi kerak bo’lgan ilmiy natija. Sabab-oqibat bog’lanishlari va qonuniyatlarni ochish, nazariyalar va metodikalar yaratish; 6) tadqiqotning vazifalari – tadqiqotning oldindan mo’ljallangan, cheklangan natijasi (o’rganish, aniqlash, ochish, umumlashtirish, tajriba-si- nov ishida tekshirish va baholash kabilar). Ilmiy tadqiqotni ko’p bosqichli jarayon ekanligini ko’zda tutib, uning boshqa turdagi strukturaviy modelini ko’rsatish mumkin: -yo’nalish va mavzuni tanlash, uning dolzarbligini asoslash; -tadqiqot maqsadi, vazifalari va masalalarini belgilash; -tadqiqot rejasini tuzish, zarur usul, vositalar va ta’minot masalalarini aniqlash; -tadqiqotni o’tkazish; -tadqiqot jarayonini tavsiflash; -tadqiqot natijalarini muhokama qilish; -xulosa chiqarish, olingan natijalarni baholash. Izlanishning qayd etilgan strukturaviy darajalari tadqiqotni bosqichmabosqich amalga oshiriladigan, izchil va ko’p tomonlama xislatga ega bo’lgan faoliyat ekanligini ko’rsatadi. Ilmiy bilish darajalari va shakllari Ilmiy tadqiqotning asosan ikki-empirik va nazariy izlanish darajalari mavjud. Empirik yoki xissiy-tajribaviy bilish darajasida jonli mushohada, xissiy bilish birlamchi rol o’ynaydi. Shu bilan birga xissiy bilish darajasidagi empirik izlanish faoliyati nazariy ko’rsatma yoki dasturiy tamoyillar tomonidan yo’naltiriladi, olingan ma’lumotlar qayta ishlanadi. Demak, tadqiqotchi xissiy bilish obyekti va jarayoniga «aql ko’zi» bilan qaraydi, faktlarni nazariy bilish doirasiga kiritadi. Shunday bo’lsada, tadqiqotning boshlang’ich bosqichida xissiy-tajribaviy bilish ustuvor vazifa va muammo bo’lib qolaveradi. Faktlarni yig’ish, ularni tafsilotini berish va birlamchi umumlashtirish, kuzatish va eksperimentdan olingan materiallarni tartibga solish, tasniflash va tavfislash empirik bilishning assiy belgilari hisoblanadi. Empirik bilish darajasida tadqiq qilinayotgan obyektning tashqi belgilari, o’zgaruvchan xossalari, xissiy qabullash va jonli mushohada qilsa bo’ladigan xossalari va tomonlari in’ikos etiladi. Bunda foydalaniladigan turli priborlar va o’lchagichlar tadqiqotchining xissiy qabullash qobiliyatini kuchaytirgichlari rolini o’ynaydilar. Masalan, mikroskop tadqiqotchining ko’rish, analizator esa sezish qobiliyatini 10,100 karra kuchaytirib ma’lumot beradi. Empirik bilish darajasida qo’llaniladigan usullar qatoriga asosan kuzatish, o’lchash, taqqoslash, tajriba va eksperiment o’tkazish, tasniflash kiradi. Nazariy bilish darajasi. Bu darajada tushuncha, tamoyil, aksioma, nazariya kabi tafakkur shakllari bilan ishlash ustuvor tadqiqot faoliyatiga aylanadi. Empirik bilish darajasida olingan faktlar, ma’lumotlar tahlil qilinadi, umumlashtiriladi, obyektdagi kuzatilmagan xossalar tushuntiriladi, qonun yoki qonuniyat kashf etiladi. Shu yo’sinda mexanika, elektr xodisalari qonunlari ochilgan, mohiyati tushuntirilgan. Ilmiy bilish shakllari: muammo, g’oya, gipoteza va nazariya. Ilmiy tadqiqotning ijodiy tomoni muammo, undan kelib chiqadigan masalalar va savollarni qo’yish qobiliyatida namoyon bo’ladi. Ilmiy tadqiqot muammoni belgilashdan boshlanadi. Muammo hal qilinishi kerak bo’lgan murakkab nazariy yoki amaliytexnologik masalalar majmuasidir. Muammo belilanganda biz bilishimiz kerak bo’lgan hodisa, vaziyat haqidagi bilim masalalar shaklida qo’yiladi va anglaniladi. Muammo savol yoki masala tarzda tuzilgan hukmlar ketma-ketligini tashkil qilib, ulardan xosil bo’lgan mulohazalarda biz hozirgacha bilmagan narsa (xossa, hodisa, mohiyat), uni bilish yo’llari aniqlanadi. Ilmiy bilishning yana bir muhim shakli g’oyadir. G’oya – intuitiv (nogahon) ravishda hosil bo’ladigan ilmiy faraz va nazariyaning konseptual asosini ifodalagan bilish shakli bo’lib, u masalani qo’yish, tajribaviy ma’lumotlarni umumlashtirish, murakkab muammoli vaziyatni tushunish imkoniyatini beradi. G’oyaning asosiy vazifasi o’rganilayotgan narsa va hodisalarni tushunish va tushuntirishga yordam berishdir. G’oya ruhiyatda yangi fikr tarzida vujudga keladi. Paydo bo’lish shakliga ko’ra g’oya ijodiy tafakkur hosilasidir. Har qanday yangi fikr, faraz, muammoni qo’yilishi va yechimi dastlab g’oya shaklida hosil bo’ladi. Gipoteza. Gipoteza faraz qilish orqali namoyon bo’ladigan ilmiy bilish shaklidir. Gipoteza –isbotlash kerak bo’lgan, o’rganilayotgan predmet xususida cheklangan faktlar asosida qilingan faraz, taxminiy fikrdir. Haqiqiy ilmiy gipoteza bir qator talablarga javob berishi lozim. 1. Fandagi oldin kashf etilgan qonunlarga zid kelmasligi kerak. 2. Gipoteza cheklangan doirada bo’lsa ham faktik ma’lumotlarga mos kelishi lozim. 3. Gipoteza shakliy mantiqiy ziddiyatlardan holi bo’lishi kerak. 4. Gipoteza tasdiqlash yoki rad etilishi imkoniyatiga ega bo’lishi kerak. Keyingi izlanishlarda yangi faktlar yig’iladi, umumlashtiriladi, natijada gipoteza tasdiqlanadi yoki rad etiladi. Tasdiqlangan gipoteza ishlab chiqiladigan nazariyani tarkibiy qismiga aylanadi. Nazariya. Ilmiy tadqiqotning eng muhim natijasi nazariyadir. Nazariya ilmiy bilishning eng murakkab, bir butun shaklidir. Mohiyatan nazariya obyektlarning sababiy aloqadorliklari, xossalari va funksiyalarini tushuntirib beradigan g’oyalar, fan qonunlari, tamoyillari va tushunchalar tizimidir. Nazariya darajasiga erishgan bilim tushunish, tushuntirish va va bashorat qilish qobiliyatiga ega bo’ladi. Ishlab chiqilgan nazariya asosida tadqiqotlar amalga oshiriladi, texnologik tuzilmalar loyihalashtiriladi, tadqiqot qilingan obyektning keyingi holati yoki o’zgarish qonuniyati bashorat qilinadi. Shu bois, nazariyani bilish va amaliyotdagi roli, izlanishdagi metodologik ahamiyati nihoyatda katta desak mubolag’a bo’lmaydi. Bunda nazariyaning tarkibiy unsurlari – tushuncha, aksioma, tamoyil turli xarakterdagi metodologik vazifalarni bajaradi. Xulosa : 1. Fanda ijodiyot yangi g’oyalar va nazariyalarni ishlab chiqishga, texnika va texnologik tizimlarni loyihalashtirish yaratish va tatbiq qilishga qaratilgan intellektual faoliyatdir. 2. Sohalariga qarab yangilikni yaratish ijtimoiy, ilmiy, badiiy va boshqa turlarga bo’linadi. Yangilik ochilsa, u birinchi marta kuzatish obyektiga aylansakashfiyot hosil bo’ladi, agarda oldin mavjud bo’lmagan tuzilma yaratilsa, unda ixtiro iujudga keladi. 3. Ilmiy tadqiqotda davriy, muntazam qaytariluvchi va betakror yaratish, yangi tasavvurlarni ishlab chiqish jarayonlari mavjud. Ijodiyot ilmiy tadqiqotni barcha bosqichlarida namoyon bo’lishi mumkin. Masalan, muammoni yangicha qo’yish, natijalarni yangi usulda umumlashtirish va hokazo. 4. Tafakkurni ikkita-rasional (aqliy-mantiqiy) va norasional (noongli, ong osti) turlari mavjud. Tafakkurni o’zi oliy ruhiy jarayon bo’lib, voqyelikni bilish, ya’ni, ifodalash, tushunish va o’zlashtirishni ma’naviy (ideal) shaklidir. 5. Tafakkurning rasional, aqliy-mantiqiy jihatlari tadqiqotda mantiq qoidalariga, ilmiylik normalari asosida izlanishlar olib borishda namoyon bo’ladi. Qachonki, ong osti jarayonlar, intuisiya, tasavvurlar ishga tushganida tafakkurning norasional, noongli xislatlari harakatga keladi. Har ikkila xislat - aqliy – mantiqiy va noongli, intuitiv fikrlash qizg’in olib boriladigan tadqiqotlarda yaratuvchanlik funksiyalarni bajaradilar. (1-rasm) 6. Tadqiqotchilik faoliyatida izlanish samaradorligi, birinchidan, mantiq va metodologik qoidalariga qanchalik rioya qilinishiga bog’liq bo’lsa, ikkinchidan, norasional tafakkur imkoniyatlaridan foydalanish ko’lami bilan belgilanadi. 7. Tadqiqotda ikkita sikl- 1) tadqiqot rejasida belgilangan izlanish bosqichlari; 2) ilmiy-ijodning davriy bosqichlari mavjud. 8. Ilmiy ijodiyotning ikkinchi (inkubasion davr) va uchinchi (insayt) sikllari hal qiluvchi bosqichlaridir. Shu bosqichlarda kashfiyotning chaqnoqlari, yechim matrisalari hosil bo’ladi. 9. Ham aqliy-mantiqiy fikrlash, ham norasional tafakkur faolligi jarayonida namoyon bo’ladigan ijod qilish dinamikasi va ko’lami tadqiqotchi tafakkuri teranligi, uning muntazam va jiddiy mehnat qilishi bilan belgilanadi. 10. Bilish inson bajaradigan har qanday faoliyatni tarkibiy qismini tashkil qiladi. Soha va faoliyat mazmuniga qarab, bilish ko’p turlarga bo’linadi. Aniqlik, chuqur va har tomonlama asoslanganlik xislatlarini mavjud bo’lishiga qarab ixtisoslashmagan va ixtisoslashgan bilish turlarini farqlaydilar. 11. Ilmiy bilishni hosil qiladigan tadqiqot ilmiylik mezonlariga javob beradigan yangi bilim va texnologiyalarni ishlab chiqarish faoliyatidir. Tadqiqot mezonlari (obyektivlik, aniqlik, isbotlanganlik, mantiqan asoslanganlik, yangi bilimga yo’naltirilganlik va boshqalar) izlanishga ilmiylik sifatini beradigan xislatlardir. 12. Maqsadi, predmeti, qo’llaniladigan usullari va tatbiq qilish sohalariga qarab fundamental-nazariy, empirik, eksperimental, texnologik, kompleks, amaliytajribaviy tadqiqot turlarini farqlaydilar. 13. Ilmiy bilishni boshqa turdagi bilimlardan farq qiladigan ilmiylik mezonlari (obyektivlik, aniqlik, isbotlanganlik va boshqalar) mavjud. Ilmiy tadqiqot tarkibi va bajariladigan vazifalarni ketma-ketligi jihatidan ma’lum strukturaga ega. 14. Tabiiy va ijtimoiy gumanitar fanlarda tadqiqotni birinchi bosqichida empirik izlanish (kuzatish, o’lchash, taqqoslash va boshqalar) olib borilib, obyektning tashqi, o’zgaruvchan xossalari haqida birlamchi ma’lumot to’planadi, tasniflanadi, faktlar qayta ishlab chiqiladi. Nazariy bilim darajasida olingan ma’lumotlar tahlil qilinadi, umumlashtiriladi, obyektdagi bevosita kuzatilmagan xossalar (masalan, atom strukturasida zarrachalarning orbitalarini mavjud bo’lishi) va qonuniyatlar kashf etiladi. 15. Tadqiqotda materiallar, faktlar, konseptual unsurlar (tushunchalar, aksiomalar, tamoyillar va boshqalar) bilish shakllari bo’lgan muammo, g’oya, gipoteza va nazariyalar doirajasida tahlil qilinadi va yangi muammo qo’yiladi, yangi g’oyalar, gipotezalar olg’a suriladi, yangi nazariyalar ishlab chiqiladi. Adabiyotlar : 1. O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi. -T.: “O’zbekiston”, 2019 2. Karimov I.A. Yuqori malakali mutaxassislar taraqqiyot omili. T.: 1995. 3. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. - Toshkent: ―O’zbekiston, 2017. -491 b. 4. Alemasov V., Mamadaliyev Sh.O. «Ilmiy tadqiqot: metodologiya, metodika, ijodiyot» kursidan katta ilmiy xodimlar-izlanuvchilar va mustaqil izlanuvchilar uchun o’quv qo’llanma. – T.: O’zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2015. – 102 b. 5. Davronov Z., M.Primov “Ilmiy tadqiqot metodologiyasi” fanidan O’quv-uslubiy majmua. – Toshkent: Moliya instituti. – 2014 y. 6. Koxanovsiy V.P. Filosofiya i metodologiya nauki. – Rostov na Donu.: Feniks, 1999. – S 576. 7. Новиков А.М. Как работать над диссертацией / Пособие для аспирантов и соискателей. – М.: Эгвес, 1-е изд. 1994, 2-е изд. 1997, 3-е изд. 1999. 8. Новиков А.М., Новиков Д.А. Методология научного исследования. – М.: Либроком.2010. – 280 с. 9. Peregudov L.V., Saidov M.X., Aliqulov D.Ye. Ilmiy ijod metodologiyasi. – Toshkent: «Moliya» nashriyoti, 2002. 10. Saifnazarov I., Muxtarov A., Boboyev A. Iimiy tadqiqot metodologiyasi. O’quv- uslubiy qo’llanma. -T.: TDIIJ, 2017. - 129 b.

O'xshashlar

Ilmiy tadqiqotda modellashtirish va nazariy tadqiqot usullari
Ilmiy tadqiqot metodologiyasi fanining maqsadi va vazifalari
Ilmiy tadqiqot natijalarini rasmiylashtirish va joriy qilinishi
Ilmiy tadqiqot ishlarini amalga oshirish va yakuniy natijalari
Ilmiy tadqiqot mavzularini asoslash metodologiyasi va ilmiy tadqiqotda axborot izlash va qayta ishlash