logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Pedagogika
  4. Ilmiy tadqiqot mavzularini asoslash metodologiyasi va ilmiy tadqiqotda axborot izlash va qayta ishlash

Ilmiy tadqiqot mavzularini asoslash metodologiyasi va ilmiy tadqiqotda axborot izlash va qayta ishlash

Yuklangan vaqt:

15.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

116.5 KB
Ko'chirib olish
Ilmiy tadqiqot mavzularini asoslash metodologiyasi va ilmiy tadqiqotda axborot izlash va qayta ishlash Reja : 1. Ilmiy yo’nalish, uning strukturasi va ilmiy muammo, unga qo’yiladigan uslubiy hamda me’yoriy talablar 2. Ilmiy tadqiqot mavzusi va samaradorligini baholash 3. Ilmiy tadqiqot ishlarini asosiy bosqichlari 4. Ilmiy axborot tushunchasi, axborotni izlash va o’rganish 5. Fakt tushunchasi va tadqiqotda faktlar va ilmiy adabiyot bilan ishlash Ilmiy yo’nalish, uning strukturasi va ilmiy muammo, unga qo’yiladigan uslubiy hamda me’yoriy talablar Hozirgi zamon fan murakkab tizimlar, unsurlar va ko’p bosqichli faoliyat turlari kompleksini tashkil qilib, uning yadrosi bo’lgan ilmiy tadqiqotni o’zi ham bir qator strukturaviy epistemologik (bilishga doir) birliklarga bo’linadi. Xususan, ilmiy tadqiqotda yo’nalish, maqsadli dasturiy izlanish kompleksi, muammo va mavzuni farqlaydilar. Ilmiy yo’nalish fannnig ma’lum tarmog’ida ilmiy jamoa tomonidan olib borilayotgan, biron-bir yirik fundamental yoki nazariy-texnologik muammoni xal etishga bag’ishlangan ilmiy tadqiqot sohasidir. Fanda sohaviy bo’linish nisbatan mustaqil ilmiy izlanish tarmoqlarini hosil bo’lishiga olib keladi. Masalan psixologiyada umumiy psixologiya, amaliy psixologiya, muxandislik psixologiyasi, yoshlar psixologiyasi va boshqalar. Fanning tarmoqlarga bo’linishi asosida tadqiqot predmeti doirasidagi yangi o’rganilmagan masalalarni kiritish, olingan natijalarni esa amaliyotga keng tatbiq qilish zaruriyati yotadi. Fan tarmoqlarida kadrlar, ilmiy va texnologik imkoniyatlar birlashtiriladi, yig’ilgan potensial shaxobchalanib borayotgan ilmiy yo’nalishlarni rivojlantirish uchun taqsimlanadi. Ilmiy yo’nalish ilmiy jamoa va ilmiy maktablar faoliyati sohasidir. Bu soha o’zini ma’lum dasturiy va tematik (bir-biri bilan bog’langan mavzular «daraxtiga») yo’naltirilganligi bilan ajralib turadi. Masalan, matematikada topologik tadqiqotlar yo’nalishi, fizikada qattiq jismlar strukturasini tadqiq qilish yo’nalishi, psixologiyada yoshlar psixologiyasini o’rganish yo’nalishi, Markaziy Osiyo tarixida Qadimgi Xorazm sivilizasiyasini tadqiq qilish yo’nalishi va boshqalar. Ilmiy yo’nalishning strukturaviy birliklari – bu kompleks tadqiqot dasturlari, muammolar, mavzular va masalalardir. Kompleks tadqiqot dasturi bir maqsad atrofida birlashtirilgan tarmoqlararo nazariy va ilmiy – texnologik tadqiqotlar, tavsiyalar va amaliy choralar tizimidir. Murakkab ijtimoiy va ilmiy muammolarni hal qilish maqsadida turli sohalarda ishlaydigan mutaxassislar ishtirokida kompleks tadqiqot dasturi ishlab chiqiladi, uni amalga oshirishda bir qancha ilmiy muassasalar va jamoalar jalb qilinadi. Xususan, biron – bir shahardagi ekologik vaziyatni xar tomonlama tadqiq qilish va zarur tadbir-choralarni rejalashtirish, shahar transporti va kommunikasiyasi tizimini takomillashtirish, mintaqaviy ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish rejasini ishlab chiqish kabi masalalar va tadbirlar tizimi tarmoqlararo tadqiqot dasturi turkumiga kiradi. Ilmiy muammo-izlanishning katta sohasini qamrab olgan va samarali istiqbolga ega bo’lgan murakkab masaladir. Muammoni qo’yishda quyidagi savolga javob berish kerak: «Nimani o’rganish kerak, nima tadqiq qilinmagan? ». Javob berish jarayonida bizda ma’lum bilim hosil bo’ladi. Demak, muammo biz bilmagan narsa haqidagi bilim, bilish shakli ekan. Tavsiflangan ilmiy muammo tadqiqotni maqsad tomon yo’naltiradi. Muammoni muammoli vaziyat vujudga keltiradi. Vaziyat shundan iboratki, tadqiqot davomida oldin ma’lum bo’lmagan xodisa haqida axborot (fakt) olinadi, lekin mavjud nazariya (g’oya, ta’limot) uning mohiyatini tushuntirib bera olmaydi. Aytaylik, meteorologik kuzatishlar sayyoramizda iqlimni o’zgarayotganligi, freon tuynugini kengayib borayotganligi haqida ma’lumotlar bermoqda. Ayni paytda bunday o’zgarishlar mohiyati va qonuniyatlarini tushuntirib beradigan nazariya hali ishlab chiqilgan emas. To’g’ri, bu masalada bir-biridan jiddiy farq qiladigan farazlar, nazariy yondashuvlar yo’q emas. Muammoli vaziyat oldingi bilish bilan tushuntirilmagan yangi fakt o’rtasida ziddiyat borligini natijasidir. Ziddiyatni hal qilish uchun muammoni qo’yish, unga oid masalalarni belgilab olish kerak. Ilmiy muammoni qo’yish vaqtida uni xar tomonlama tavsiflashga to’g’ri keladi. Ilmiy muammoni tavsiflash – bu bosh masalani ajratib olish, tadqiqot predmeti bo’yicha ham o’rganlmagan masalalarni aniqlash, kutilayotgan natija va izlanish istiqbolini belgilab olishdan iboratdir. Muammoni tavsiflashda bir qator me’yoriy talablarga rioya qilinadi. Shakliy (stilistik) me’yorlar: - qaytarish va tavtologiyalarga yo’l qo’ymaslik, ko’p ma’noli atamalarni ishlatmaslik; -shartli belgilar birligini saqlash; -nostandart belgi va birliklarni ishlatmaslik. Muammo mazmuniga oid me’yorlar: -hukm va mulohazalarni chin bo’lishi; -muammoni aniq va ravshan ifodalash; -muammodan masala va savollarni keltirib chiqarishda izchillik talabiga rioya qilish; -tatbiq qilinayotgan vositalar va usullarni tadqiqot maqsadi va natijasiga mos kelishi. Qayd etilgan me’yoriy talablarga rioya qilgan holda ilmiy muammoni tavsiflash, matnda bayon qilish uning sifat ko’rsatkichlari va ahamiyatini oshiradi, mantiqiy va nazariy asoslanganlik darajasini ko’taradi. Yana bir muhim metodologik masala muammoni ishlanganlik darajasini aniqlashdir. Ayrim ma’lumotlarga ko’ra ixtiro qilinganlik haqida yuborilgan talabnomalarni 40-50% u yoki bu darajada hal qilingan masalalarni takrorlaydilar. Fanda yakka tartibda ishlaydigan tadqiqotchilar orasida ishlangan mavzuni tanlab, takrorlash hodisasiga yo’l qo’yadigan izlanuvchilar oz emas. Odatda ish yaxshi, yuqori saviyada tashkil qilingan ilmiy jamoalarda bunday kamchiliklar deyarli uchramaydi. Ilmiy tadqiqot mavzusi va samaradorligini baholash Muammoning tarkibiy qismini ilmiy tadqiqot mavzusi tashkil qiladi. Mavzular orqali ilmiy muammo masalalarga bo’linib ketadi. Mavzuni o’zi nima? Mavzu ilmiy tadqiqotning ma’lum sohasini qamrab oladigan, bir-butun mazmunga ega bo’lgan masaladir. Ilmiy muammo izlanish darajasi va miqyosiga qarab bir qator mavzular va masalalarga bo’linib ketar ekan, har bir tadqiqotchi oldida mavzuni tanlash vaziyati paydo bo’ladi. Bunda izlanuvchi birinchi navbatda e’tiborini mavzuni dolzarbligi, yangiligi, naqadar unda qiziqish o’yg’otganligi kabi xislatlarga qaratishi kerak. Mavzuni tanlash masalasiga batafsilroq to’xtaladigan bo’lsak, quyidagi metodologik qoidalarga rioya qilish kerak. 1. Mavzuni dolzarbligi, ya’ni uning nazariy va amaliy ahamiyati zamon talabiga mos kelishini, ijtimoiy va ilmiy vazifalarni bajarishga qaratilganlik darajasini aniqlash lozim. 2. Mavzuni yangiligi. Mavzuda mujassamlangan masala, masalani biron-bir tomoni umuman ishlanmagan bo’ladi, bunday vaziyatda izlanish obyekti va predmeti, ishlatiladigan usul, vosita, ma’lumotlar bazasi, olingan natija ham yangiligi bilan ajralib turadi. 3. Mavzu ilmiy jamoa olib borayotgan tadqiqot yo’nalishiga mos kelishi lozim. Shu bilan birga fanda ilmiy maktab yoki yo’nalishlar monopologiyasiga yo’l qo’ymaslik kerak. Monopoliya holati g’oyalar raqobatiga g’ov bo’ladi, nazariy va uslubiy ko’pxillikka yo’l qo’ymaydi. 4. Mavzuning muhim xislatini ilmiy tadqiqot natijalarini ishlab chiqarishga, fanga, o’quv jarayoniga tezlik bilan tatbiq qilish imkoniyati tashkil qiladi. 5. Mavzu ahamiyati muhim me’yoriy ko’rsatkich sifatida ilmiy tadqiqot salohiyati darajasini namoyish etadi. 6. Tadqiqot mavzusi dolzarbligi, yangiligi va ahamiyatining obyektiv ko’rsatkichini jiddiy jurnallarda muammo yo’nalishi bo’yicha chop etilgan maqolalar sonidan ham bilish mumkin. 7. Mavzuni ahamiyati, dolzarbligi va istiqbolini belgilashda ekspert baholash usuliga murojaat qiladilar. Ekspertlar (7-10 kishi) ballar shkalasidan foydalanib, qo’yilgan muammo ahamiyati, yangiligi, tatbiq qilinishi koeffisiyentini chiqarish yo’li bilan mavzuni baholaydilar. Tadqiqot muammosi va tanlangan mavzu salohiyatini oshiradigan omil ilmiy baxs, muhokama va tanqiddir. Baxs jarayonida hal etilmagan masalalar ochilib qoladi, sayoz, ahamiyati yo’q muammo tadqiqot doirasidan chiqariladi (va aksincha, izlanish sohasiga kiritilmaydi), tadqiqot energeyasi samarali natijaga yo’naltiriladi. Mavzu samaradorligini baholash. Mavzuni muhim tomonini olingan natijalarni ishlab chiqarishga tatbiq qilish tezligi va ko’lami tashkil qiladi. Mavzuni bu xislati tadqiqot samaradorligini belgilaydi. Tadqiqot mavzusining samaradorligi bir qator iqtisodiy, ijtimoiy va ilmiy ko’rsatkichlarda ifodalanadi. Mavzu tanlangandayoq bo’lajak izlanishning dolzarbligi, asoslanganligi, ijtimoiy, nazariy, amaliy (texnologik) ahamiyati hisobga olinishi kerak. Tanlangan mavzu samaradorligi birinchi navbatda olingan natijaning ijtimoiy ishlab chiqarish (korxona va muassasalarda) va iste’mol qilish (o’quv jarayoni, tadqiqot va axborot resurs markazlari) sohalarida qo’llanilishi miqyosi bilan o’lchanadi. Qo’lga kiritilgan natija qanchalik keng va ko’p miqyosda tadbiq qilinsa uning samaradorligi shunchalik yuqori bo’ladi. Iqtisodchilar mavzu va olingan natija samaradorligini aniqlovchi formulani ishlab chiqishgan. Rn In Xt Bu yerda Rn – kutalayotgan natija koeffisiyenti In – iqtisodiy natija Xt – tadqiqot uchun ketgan xarajat Iqtisodiy ko’rsatkich tanlangan mavzu istiqbolini belgilaydigan muhim talabdir. Lekin fundamental va nazariy izlanish sohalarida, masalan: -matematikada biron-bir algebraik yoki topologik teoremani isbotlash; -fizikada elementar zarrachalarni guruhlashtirish va tasniflash masalasi; -biologiyada populyasiyasion evolyusiya nazariyasi; -adabiyotshunoslikda badiiy usulni o’rganish muammosi; -sosiologiyada ijtimoiy xarakatchanlik dinamikasi masalalari va boshqalarda iqtisodiy natija koeffisiyenti ko’rsatkichi yetarli emas, u faqat taxminiy mulohaza shaklini olishi mumkin. Shu bois, yuqorida qayd etilgan ekspertli baholash usulidan foydalanadilar. Ekspertli baholovchilar sifatida yo’nalish bo’yicha tan olingan yirik mutaxassislar faoliyat ko’rsatib, ular mavzu va kutilayotgan natija samaradorligini aniqlaydilar. Ilmiy tadqiqot ishlarini asosiy bosqichlari Ilmiy tadqiqot ishi ma’lum tizimli tartibda amalga oshiriladi. Bu tartib qo’yilgan maqsad va ish rejasini tuzishdan olingan natijalarni rasmiylashtirishgacha o’tgan vaqtda sodir bo’ladigan faoliyat bosqichlarini o’z ichiga oladi. Dastlab ilmiy muammoni ko’rib chiqish jarayonida tadqiqot mavzusi belgilanadi. Mavzuga oid masalalar ajratib olinadi, o’rganish lozim bo’lgan manbalar aniqlanadi. Ilmiy tadqiqot boshlang’ich bosqichini muhim qismi mavzuni nazariy, ilmiy va ijtimoiy ahamiyatini ko’rsatish, asoslab berish tashkil qiladi. Tadqiqotni dolzarbligi, yangiligi va ahamiyatini asoslash ma’lum strukturaga ega. Bunda mavzu predmetini tadqiq qilish sabablari ko’rsatiladi, ishlanganlik darajasi va oldingi tadqiqotchilar tomonidan erishilgan natijalar, adabiyot va manbalar aniqlanadi. Yechilmagan masalalar va muammolarga, ularning asoslanganligi, adabiyotlar tahliliga alohida e’tibor beriladi. Shundan keyin tadqiqot maqsadi va vazifalar batafsil belgilanadi. Bunda manbalar bibliografiyasi, ularning annotasiyasi tuziladi. Shu bilan birga muammoni ishlanganlik darajasini qiyoslab ko’rsatadigan referet yozish maqsadga muvofiqdir. Bular asosiy nazariy tadqiqot olib borishga yordam beradigan boshlang’ich ishlardir. Boshlang’ich tadqiqot ishi tarkibiga izlanish faoliyati rejasini tuzish kiradi. Ishni rejalashtirish mohiyati shundan iboratki, izlanuvchi tadqiqot oldiga qo’yilgan bosh maqsadni bir qator strukturaviy vazifa va tadbirlar sxemasini tuzish orqali konkretlashtiradi. Tadqiqot maqsadini amalga oshirish rejasini tuzishda 2 ta ro’yxatga ega bo’lish kerak: 1. Quyilgan vazifalarni bajarish uchun kerak bo’ladigan barcha ishlar, tadbirlar ro’yxati; 2. Bajariladigan barcha ishlarni bir-biri bilan bog’laydigan aloqalar, ularni ketma-ketligini ifodalaydigan kalendar muddatlari ro’yxati. Mazkur ro’yxatlarga asoslangan holda tuzilgan reja samarali faoliyat dasturi sifatida xizmat qiladi. Shuni aytish kerakki, ilmiy tadqiqot bosqichlarini konkret soni izlanish turi va xarakteriga qarab o’zgarishi, farqlanishi mumkin. Biz ilmiy tadqiqot ishlari bosqichlarini standart modelini keltiramiz. 1. Tanlangan tadqiqot mavzusini asoslash, masalalarni belgilash. Tadqiqotga doir adabiyotlar va manbalar bilan tanishish, mavzu dolzarbligi va yangiligini asoslash. Ilmiy tadqiqotni kalendar rejasini tuzish, mavzu bo’yicha kutilayotgan natija, uning samaradorligini belgilash. 2. Empirik tadqiqotlarni bajarish, faktlar va ma’lumotlarni yig’ish, ularni o’rganish, kerakli vositalar va asbob-uskunalarni tayyorlash, obyektni o’rganish usullarini belgilash. 3. Tajribaviy tadqiqotlarni amalga oshirish, eksperimentni o’tkazish, materiallarni yig’ish va tasniflash. 4. Tadqiqot obyekti xossalarini ifodalayligan modellarni ishlab chiqish, olingan natijalarni matematik, kompyuterli va tahliliy qayta ishlashni amalga oshirish. 5. Olingan ma’lumotlar va faktlar asosida obyektning asosiy xossalarini nazariy talqinini berish, yangi ochilgan xossalar, doimiyliklar, funksional qiymatlarni tushuntirish, obyektni bir butun tavsifi va nazariyasini ishlab chiqish. Bu bosqich fanda ixtiro yoki kashfiyot bilan yakunlanadi. 6. Tadqiqotga yakun yasash, olingan natijalarni rasmiylashtirish. Tadqiqotni batafsil tavsiflaydigan ilmiy xisobotni yozish, taqrizdan o’tkazish. Olingan natijalarni amaliyotga tatbiq qilish yo’llari va shakllarini belgilash, ularning iqtisodiy, ijtimoiy va ilmiy samaradorligini baholash. Shu ishlar bajarilgandan keyin yutuq va natijalarni e’lon qilish maqsadida maqolalar, risolalar va monografiyalar yoziladi, ilmiy nashrlarda chop etiladi. Demak ilmiy tadqiqotlar tuzilmasi va mantig’ini quyidagicha belgilaymiz: 1 bosqich. Tadqiqot muammosi bilan umumiy tanishish asosida uning dolzarbligi, o’rganilganlik darajasi asoslanadi; tadqiqot mavzusi, obekti va predmeti aniqlanadi; tadqiqotning umumiy va oraliq maqsadlari, ular bilan bog’liq vazifalar shakllantiriladi. 2 bosqich. Tadqiqotning ilk ilmiy konsepsiyasi (metodologiyasi), uning borishini belgilovchi tayanch nazariy qoidalar va ko’zda tutilgan natijalar (mo’ljallar) hamda tadqiqiy yondashuvlar tanlanadi. 3 bosqich. Tadqiqotning nazariy tuzilishi va chinligini isbotlashi lo- zim bo’lgan amaliy faraz ilgari suriladi. 4 bosqich. Tadqiqot metodlari tanlanadi; tadqiqot predmetining dast- labki holatini aniqlash maqsadida ta’kidlovchi ilmiy-tajriba o’tkaziladi. 5 bosqich. Shakllantiruvchi ilmiy-tajriba tashkil yetiladi va o’tkazi- ladi. 6 bosqich. Tadqiqot natijalari tahlil qilinadi, izohlanadi va rasmiy- lashtiriladi. 7 bosqich. Amaliy tavsiyalar ishlab chiqiladi. Ilmiy tadqiqot ishlarini asosiy bosqichlarini tavsiflash shuni ko’rsatadiki, fan sohasidagi mehnat murakkab struktura va jarayonlar ketma-ketligini bildiradigan faoliyatatdir. Bularni barchasi asosiy maqsadga – amaliyotga tadbiq qilishga, texnika va texnologiyalar ishlab chiqishga zamin bo’ladigan yangi tushunchalar, g’oyalar va nazariyalarni ishlab chiqish, innovasion texnologiyalarni yaratishga bo’ysundirilgan. Ilmiy axborot tushunchasi, axborotni izlash va o’rganish Obyektni kuzatishdan olingan birlamchi mushohadali axborot matnda qayd qilingandan keyin ikkilamchi yozilgan axborotga aylanadi. Keyinchalik bu axborot tahlil qilinadi, tadqiqot jarayonida qayta ishlab chiqilgan, mavjud nazariy tasavvurlar doirasida umumlashtiriladi. Olingan yangi natija kompyuter saytlariga o’tkaziladi, ilmiy nashrlarda chop etiladi. Axborot tizimiga o’tkazilgan tadqiqot natijalari ilmiy axborotga aylanadi. Faoliyatni qaysi turi bo’lmasin, barchasi axborot qabul qilish va qayta ishlashga asoslangan. Insoniyat, u bunyod etgan ijtimoiy tuzilmalar axborot manbalari va oqimlari bilan o’ralgan. Demak, biz o’zimiz yaratgan axborot olamida yashaymiz. Bu olamni biosfera, neosfera va texnosferadan farq qilish uchun «informosfera» deb ataydilar. Axborotni o’zi nima? Kibernetika fani asoschisi N.Viner axborot materiya ham emas, energiya ham emas, axborot bu axborotdir, degan edi. Bu ta’rif axborotni o’ziga xos xodisa ekanligiga ishora qiladi xolos, lekin bu o’ziga xoslik nimadan iborat bo’lishini ko’rsatmaydi. Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, axborot mohiyatan o’z-o’zini tashkil qiluvchi tizimlarning (jonzot, inson, jamiyat, ijtimoiy tuzilmalar va boshqalar) funksional xossasi, ya’ni faoliyat ko’rsatish vositasi bo’lib, shu xossa orqali tizimlarda harakat, o’zgarish, o’zaro ta’sir, o’z-o’zini tiklash, aloqa va muloqot qilish amalga oshiriladi. O’z-o’zini tashkillashtiradigan tizimlar uchta fundamental asos – moda, energiya va axborotdan foydalanish orqali turli funksiya va amallarni bajaradilar. Jamiyatda ishlab chiqariladigan axborotlar majmuasi ijtimoiy axborot, deb ataladi. Ijtimoiy axborotni bir ko’rinishini ilmiy axborot tashkil qiladi. Fan tizimida qo’lga kiritilgan yangi natijalar matnda qayd qilinib, ilmiy nashrlarda chop etiladi, aloqa kanali yoki internetga uzatilgandan keyin ilmiy axborot aylanadi. Axborot bilishni zaminida turadi. Axborotda bilim, aniqrog’i uning mazmuni ifodalanadi, aloqa kanalida bir subyektdan boshqasiga yetkaziladi. Shunday qilib, aloqa kanalida bilim axborotga aylanadi. Muloqatni ikkinchi subyekti iste’molchi sifatida axborotni qabul qiladi, uni o’qib, anglab bilimga aylantiradi. Ayrim adabiyotlarda «axborot» va «bilim» tushunchalari aynanlashtiriladi. Vaholanki, bilim axborot emas, u ongdagi obrazlar, tushunchalar va tasavvurlardan iborat bo’lib, nutqda, aloqa kanalida axborotni mazmuni bo’lib qoladi. Fanda ilmiy axborotni hosil qlish va iste’molchilarga uzatish ishlarini axborot texnologiyasi tizimlari bajaradi. Axborotni qog’ozli va qog’ozsiz vositalarda saqlash va uzatish tizimlari mavjud. Hozirgi vaqtda qog’ozsiz texnologiyalar (kompyuter, internet, megafon, fleshka va boshqalar) axborotni ishlab chiqarish, izlash va uzatishda ustuvor texnologik tizimga aylanmoqda. Axborotni geometrik progressifda ko’payib borayotgan, shu bois, axborotni joylashtirish, saqlash va izlash texnologiyalarini taraqqiy etishi sharoitida axborot bilan ishlash ko’nikmasini shakllantirish aqliy mehnat sohiblari uchun muhim ahamiyatni kasb etmoqda. Aytish kerakki, axborotlar okeanida kerakli ma’lumotni izlash tizimi murakkablashib bormoqda. Unga oid maxsus bilish yo’nalishi – informatika esa har tomonga tarmoqlanib ketayotgan texnologik bilimlar kompleksiga aylangan. Axborotni izlash, u bilan ishlashni tashkil qilishda ba’zi – bir uslubiy qoidalarga e’tibor berish kerak. 1. Hozirgi zamon axborot texnologiyasi tizimlarini yaxshi bilish, ular bilan ishlash uquviga ega bo’lish. 2. Ilmiy-texnik axborot tizimlari to’g’risida aniq tasavvurni hosil qilish. 3. Mutaxassislik bo’yicha axborot manbalirini mumkin qadar to’liq bilish. 4. Axborotni izlashning eng oqilona yo’lini tanlash, uni qayta ishlash usuli va vositalarni o’ylab ko’rish, tayyorlash. 5. Yordamchi bibliografik va axborot materiallaridan foydalanish uquviga ega bo’lish. Bugungi kunda tadqiqotchi ixtiyorida turli daraja va miqyosga ega bo’lgan axborot texnologiyasi tizimlari va manbalari mavjud. Asosiylari quyidagilardan iborat: 1. Ilmiy axborotni ishlab chiqarish va saqlash tizimi-ilmiy-texnik axborot markazlari, ixtisoslashgan axborot resursi muassasalari. Bularda ilmiy yutuqlar, yangi natijalar, ixtirolar, ilmiy va texnologik loyihalar axborot shakliga keltiriladi va saqlanadi. 2. Axborot mahsuloti – chop etilgan, resurs markazlarida to’plangan, internet saytlariga o’tkazilgan axborot majmuasi (ilmiy hisobotlar, to’plamlar, monografiyalar, loyihalar). 3. Axborot texnologiyasi tizimlari. Bu soha ilmiy axborotlarni tarqatish bo’yicha ixtisoslashgan tizim bo’lib, uning tarkibiga zamonaviy axborot va aloqa texnologiyasiga ega bo’lgan ilmiy muassasalar, axborot resurslari, nashriyot, referativ qaydnomalar va ekspress-jurnallar kiradi. 4. Ilmiy axborot kommunikasiyasi. Turli ilmiy markazlar internet yoki maxsus aloqa kanallari orqali muntazam ilmiy aloqalar o’rnatadilar, anjuman va masofaviy ilmiy muloqot o’tkaziladi. Axborotni hujjatli manbalari. «Ilmiy axborot manbai» deb biron – bir ma’lumot mavjud bo’lgan hujjat tushuniladi. Hajjat maqomiga ega bo’lgan manbada ilmiy va amaliy faoliyatda foydalaniladigan ma’lumotlar saqlanadi. Har qanday ilmiy tadqiqot muayyan ilmiy yo’nalish bo’yicha ilmiy texnikaviy axborotni izlashdan boshlanadi. Adabiyotni to’plash va tahlil etish uchun ilmiy texnikaviy axborot manbalari bo’lib quyidagilar hisoblanadi: - kitob (darslik, o’quv qo’llanma, monografiya, broshyura) lar; - davriy matbuot (jurnallar, byulletenlar, institutlarning ilmiy ishlari, ilmiy to’plamlar); - me’yoriy hujjatlar (standartlar, andozalar, texnikaviy shartlar, yo’riqnomalar, me’yoriy jadvallar, muvaqqat ko’rsatmalar va b.); - katalog va preyskurantlar; - patent hujjatlari; - ilmiy tadqiqotlar va tajribaviy konstruktorlik ishlari haqidagi hisobotlar; - axborot nashrlari (ITI to’plamlari, analitik sharhlar, axborotli varaqalar, ekspress axborot, ko’rgazmalarning prospektlari va b.); - xorijiy ilmiy-texnikaviy adabiyotlarning tarjimasi va asl nusxalari; - dissertasiyalar, avtoreferatlar; - ilmiy-texnikaviy anjumanlar va ishlab chiqarish yig’ilishlarining ilmiy- texnikaviy materiallari; - ikkilamchi hujjatlar (referativ sharhlar, bibliografik kataloglar, referativ jurnallar va b.). Sanab o’tilgan hujjatlar ulkan axborot oqimini hosil qiladi, uning sur’ati yildan-yilga oshib boradi. Bunda yuqorilama va quyilama axborot oqimi bir- biridan farqlanadi. Axborotning yuqorilama oqim i ijrochilar (ITI, oliy o’quv yurtlari va boshq.) dan qayd etuvchi idoralar tomon yo’naladi, quyilama oqim esa bibliografik sharhlar, referativ va boshqa ma’lumotlar ko’rinishida ijrochilarga ularning talabiga ko’ra yo’naltiriladi. Axborot manbalarida yangi ilmiy va ilmiy-texnikaviy ma’lumotlarning keskin sur’atda o’sib borishi munosabati bilan axborotning “eskirishi” kuzatiladi. Chet el tadqiqotchilarining ma’lumotlariga ko’ra, axborot qiymatining pastga tushib ketish jadalligi, ya’ni “eskirishi” ro’znomalar uchun kuniga 10%, jurnallar uchun oyiga 10% va kitoblar uchun yiliga 10% ni tashkil qilar ekan. Shu sababdan axborotning juda katta oqimida aniq mavzuning yangi, ilg’or yechimlarini topish murakkab masala hisoblanadi. Zarur axborotni izlash ijodiy jarayon bo’lib, shundan uni avtomatlashtirish va shakllantirishning murakkabligi kelib chiqadi. Axborotni izlash deganda tanlangan mavzu ustida tadqiqot olib borish maqsadida zarur hujjatlarni qidirish bo’yicha harakatlarning yig’indisi tushiniladi. Bu jarayon qo’lda, mexanik ravishda va avtomatlashtirilgan tarzda amalga oshirilishi mumkin. Axborotni qo’lda qidirish oddiy bibliografik kartochkalar, kartotekalar va bosma ko’rsatkichlar bo’yicha olib boriladi. Mexanik ravishda axborot tashuvchilar bo’lib perfokartalar xizmat qiladi. Mexanizasiyalashtirilgan tarzda axborotni qidirishda hisob-perforasiya mashinalari, avtomatlashtirilgan tarzda qidirishda esa EHM yordamga chiqadi. Bugun internet – ilmiy tadqiqot manbaiga aylangan, desak mubolag’a bo’lmaydi. Axborotni tarqatishda internet texnologiyalarning quyidagicha bir qator afzalliklari tufayli vujudga keldi: - aloqa kanallari orqali axborot uzatishning yuqori tezligi; - hujjatlarni elektron shaklda saqlashning nisbatan (qog’oz bilan taqqoslaganda) arzonligi va qulayligi; - veb-texnologiyalardan foydalangan holda axborot resurslaridan foydalanishning soddaligi va qulayligi; - ma’lumotlar bazalarida ma’lumot qidirishning qulayligi; - cheksiz nusxa ko’chirish imkoniyati va boshqalar. Axborot texnologiyalarining rivojlanishi bilan ko’plab davlatlar rasmiy bosma ommaviy axborot vositalarining elektron versiyasini nashr etishga murojaat qilishdi. Shu bilan birga, bepul elektron nashr, uning kunning istalgan vaqtida mavjudligi, Internet (ommaviy kutubxonalar) ga kirish huquqiga ega bo’lmaganlarning huquqlarini ta’minlash, bosma va elektron ma’lumotlarning identifikasiyasini kafolatlash asosiy prinsiplardir. Shuningdek, bir qator davlatlar Internetda davlat hokimiyati organlari tomonidan qabul qilingan hujjatlarga kirishni ta’minlaydilar va ko’pincha, bu nafaqat o’zlarining veb-saytlarining rasmiy organlar tomonidan olib borilishini ta’minlaydi, balki milliy vebsaytda ularning birlashtirilgan versiyasi mavjudligidan ham dalolat beradi. Qonun hujjatlariga kirish faqat normativ matnlarni nashr etishga bag’ishlangan maxsus saytlarda jamlanadi. Odatda, qog’oz va elektron versiyalar rasmiy manbalar hisoblanadi. Shu bilan birga, Vengriyaning elektron vositalari orqali ma’lumot olish erkinligi to’g’risidagi qonunga binoan, bu tafovut yuzaga kelgan taqdirda aynan bosma (qog’oz) variant yetakchi hisoblanadi. Chet el tajribasini o’rganish hozirgi paytda Internetdagi saytlarda elektron chop etish usuli an’anaviy – bosma usulni to’ldirishini ta’kidlash imkonini beradi. Agar ularning haqiqiyligiga shubha tug’ilsa, aksariyat hollarda qog’oz versiyasi ustunlikka ega bo’ladi. Hujjatning kuchga kirishi uchun yetarli bo’lgan elektron nashr tartib-qoidasi faqat bir nechta mamlakatlarda mavjud va juda ixtisoslashgan yoki individual xarakterdagi cheklangan miqdordagi hujjatlarga nisbatan qo’llaniladi. Internet – bu axborotni masofadan turib olish va uni kompyuter texnologiyalari va aloqa tizimlari yordamida vizualizasiya qilishning bir usuli. Insoniyat birinchi marta Internetdan foydalanish bilan bog’liq holda deyarli barcha faoliyat sohalarida munosabatlarni tartibga solish zarurati bilan duch kelmoqda. Ijtimoiy hayotga bunday qisqa tarixiy davrda ilm-fan va texnologiya yutuqlari hyech qachon bunday darajada ta’sir ko’rsatmagan. Axborotni samarali tarzda o’zlashtirish, ya’ni o’rganish, eslab qolish va tahlil etish uchun bir qator shartlar bajarilishi zarur: - maqsadni aniqlab olish . Ushbu psixologik omil fikrlashni faollashtiradi, o’qilayotgan materialni aniq tushunishga va qabul qilishga yordam beradi; - ilhomlanish, ruhlanish . Bu holat ijodiy yondashishning asosini tashkil qiladi, axborotni o’zlashtirish samarasini oshiradi; - diqqat-e’tiborni bir joyga qaratish . Ushbu holat, ayniqsa, yangi, qiyin va murakkab matnni o’qish jarayonida asosiy shart hisoblanadi. Materialni to’liq o’zlashtirish uchun uni qayta-qayta o’qishga to’g’ri keladi; - to’g’ri ish rejimini yaratish . 1-2 soatlik aqliy ishdan so’ng 5-7 minutli tanaffus uyushtirish tavsiya etiladi, bunda jismoniy mashqlar, chuqur nafas olish markaziy asab tizimini rag’batlantirib, ishlash qobiliyatini oshiradi. Hujjatli ilmiy axborot birlamchi va ikkilamchi manbalarda mavjud bo’ladi. Birlamchi hujjatli manbalarda yangi ilmiy va maxsus ma’lumotlar saqlanadi, ikkilamchi manbalarda esa birlamchi hujjatlarni qayta ishlashda hosil bo’lgan ma’lumotlar (masalan, katalog, lug’at, tahliliy umumlashtiruvchi referativ to’plamlar va boshqalar) qayd etiladi. Birlamchi hujjatli axborot manblari: Kitoblar, monografiyalar, darslik, o’quv qo’llanmalar. Davriy matbuot nashrlar – jurnallar, byulletenlar, ilmiy to’plamlar. Ilmiy tadqiqotlar va tajribaviy konstruktorlik ishlar haqidagi hisobotlar. Me’yoriy hujjatlar, standartlar, texnikaviy yo’riqnomalar, jadvallar. Ixtisoslashgan ilmiy-texnik katalog va preyskurantlar. Patent hujjatlari. Informasiyaviy nashrlar, ekspress-axborot. Xorijiy ilmiy-texnikaviy adabiyotlar, asl nusxalar va tarjimalar. Ilmiy anjuman materiallari. Ikkilamchi axborot manbalari. Qomusiy va ixtisoslashgan lug’atlar. Dissertasiya avtoreferatlari. Tahliliy va umumlashtiruvchi referativ to’plamlar. Bibliografik kataloglar. Axborotni izlashni bibliografik manbalarni tanlashdan boshlash kerak. Odatda bunday ishni tadqiqotning konkret vazifasiga mos kelishini, hamda, izlanish rejasini hisobga olgan holda, tizimli ravishda amalga oshiradilar. Tizimsiz, noizchil izlanish har doim ko’p vaqtni oladi. Adabiyotni izlash qanday tartibda - xronologik yondashuv asosidami yoki boshida hozirgi dolzarb muammolarga bag’ishlangan adabiyotlarni ko’rib chiqib, keyin oldinroq chop etilgan materiallarni tahlil zaruriyati mavjudligiga bog’liq. Axborot manbalari, turli katalog va bibliografik ko’rsatkichlarni bilish ish rejasiga, konkret maqsadga to’g’ri keladigan adabiyotlarni izlash, ular bilan ishlash sxemasini tuzib chiqishni osonlashtiradi. Fakt tushunchasi va tadqiqotda faktlar va ilmiy adabiyot bilan ishlash Axborot va fakt bir-biri bilan bog’langan. Tadqiqotda bu bog’lanish shu darajaga boradiki, hatto ularni aynan ma’noda tushunadilar. Vaholanki, axborot va fakt bir narsa emas. Faqat tadqiqot doirasiga kirgan axborot faktga aylanadi. Fakt tadqiqot zaxirasi sifatida axborot majmuasidan ajratib olinadi. Bundan tashqari har qanday fakt ham ilmiy fakt bo’la olmaydi. Ilmiy faktni o’ziga xos sifat belgilari mavjud. Faktni o’zi nima? «Fakt» atamasi ikki ma’noda ishlatiladi. 1. Haqiqatda sodir bo’lgan hodisa haqida ma’lumot. 2. Xulosa chiqarish uchun xizmat qiladigan, tajribada tasdiqlangan xodisa xususida bildirilgan hukm. Fanda ishlatiladigan fakt tadqiqot obyekti haqidagi bilim bo’lib, birinchidan, chin gipotezani olg’a surish, empirk bilimlarni umumlashtirishda asos bo’lib xizmat qiladi, ikkinchidan, nazariyaning u yoki bu qoidasini tasdiqlovchi hukm rolini o’ynaydi. Shunday qilib, tadqiqot doirasiga kiritilgan fakt ilmiy fakt, deb ataladi. Ilmiy faktning qanday sifat belgilari, xususiyatlari mavjud? Bular: 1. Yangiligi 2. Ishonchli bo’lishi 3. Aniqligi Ilmiy faktning yangiligi. Oldin ma’lum bo’lmagan hodisa, biron-bir qiymat (ko’rsatkich) haqida axborot beradigan ilmiy fakt yangi bilim beradi. Yangi ma’lumot beradigan fakt qayerdan paydo bo’ladi? Obyektni kuzatish va tajribada olingan ma’lumotlarni oldin ma’lum bo’lgan hodisa yoki xislat bilan taqqoslash natijasida o’zida yangilikni saqlagan fakt aniqlanadi. Yangi ma’lumot axborot ko’rinishida qayd qilingandan keyin u ilmiy faktga aylanadi. Ilmiy faktlarni ishonchli bo’lishi, unda qayd etilgan hodisani real mavjudlgi, o’xshash sharoit va vaziyatda uni takrorlash mumkinligi bilan belgilanadi. O’tgan asrning boshlarida yapon bakteriologi Xideo Naguchi sariq bezgak kasalni qo’zg’atadigan mikroorganizmni kashf etganini e’lon qildi. Bu axborotni sinchkovlik bilan tekshirishganda fakt va shu bilan birga Noguchi da’vo qilgan kashfiyot tasdiqlanmadi. Aslida organizmda kasalni filtrlovchi virus qo’zg’atar ekan. Faktni aniqligi. Obyekt haqida to’liq, batafsil tasavvurga ega bo’lishda faktni aniqligi muhim rol o’ynaydi. Faktlarni mumkin qadar aniq bo’lishiga tadqiqot vositalari va usullarini takomillashtirish, obyektning miqdoriy qiymati va sifat belgilarini to’la qayd etish orqali erishadilar. Faktlar aniqligini baholashda «yorqin fakt», «mutlaqo ishonchli fakt», «fundamental fakt» kabi iboralarni ishlatadilar. Faktlarni to’plash va qayta ishlash. Faktlar qanchalik ko’p to’plansa, obyekt shuncha konkret va har tomonlama tavsiflanadi, gipoteza yoki g’oya tasdiqlanadi. Faktlarni qayta ishlash jarayonida gipiteza, g’oya va nazariya asosini tashkil qilgan empirik bilim hosil bo’ladi. Statistik qiymatga ega bo’lgan faktlarda noaniqlik, xatolik uchrashishi mumkin. Bu holda ularni hosil bo’lishini aniqlashga va kerakli tuzatish kiritishga yordam beradigan matematik usul ishlab chiqiladi. Faktlarni tahlil qilish va umumlashtirish g’oya, gipoteza va qoida (xulosa, aksioma) ko’rinishiga ega bo’lgan nazariy bilimni hosil bo’lishiga olib keladi. Keyingi tadqiqotlarda faktlarga shu nazariy bilim «ko’zi» bilan qaraydilar. Shunday ham bo’ldiki, agarda yangi faktlar mavjud nazariya tomonidan tushuntirilmasa, unda ularning mohiyatini ochib beradigan nazariyani ishlab chiqishga to’g’ri keladi. Tadqiqot obyekti aniqlangandan keyin uni o’rganishda, faktlarni yig’ish va qayta ishlashda usul, xususan, empirik bilish usullari va vositalarini ahamiyati ortib boradi. Shu bois, ilmiy tadqiqotda samarali usul va vositalarni tanlash, tayyorlash, ular bilan ishlash malakasiga katta e’tibor berish kerak. Axborot va faktlarni ma’lum qismi, ularni talqini adabiyotlarda, manbalarda qayd qilingan. Demak, adabiyot bilan ishlash uquvini shakllantirish tadqiqotchi uchun birinchi navbatda zarur bo’lgan talabdir. Adabiyotlar ichida eng muhim manba va tadqiqot quroli kitobdir. Kitobni o’qishga kirishganda, asarni nomi, muallifi, nashriyot, chop etilgan vaqt, undagi mundarija, asar kompozisiyasi, annotasiyasi tuziladi, ilmiy apparat, eng muhim bo’limlari aniqlanadi. Shundan keyin uni batafsil tanqidiy yondashuv asosida o’qish, kitobda berilgan g’oyalarni o’rganish boshlanadi. Belgilangan tartibda kitob bilan ishlash vaqtni tejash, u haqda umumiy tasavvur hosil qilish, asarni o’rganish yo’lini aniqlash imkoniyatini beradi. Ilmiy adabiyotni o’qish usuli masalasida 2 ta yondashuv mavjud. 1. Asar mazmuni bilan tez, ko’z yugurtirish tarzida tanishib chiqish. Bunda asarni faktologik va nazariy qiymati, uni naqadar diqqat bilan o’rganish zarurati borligi aniqlanadi. 2. Matnni diqqat bilan o’qish, asosiy joylari yoki bo’limlarini konspekt qilish, foydalanish uchun sitatalar tayyorlash, asarda ifodalangan g’oya mazmunini chuqur anglash. Bu ishni shu darajaga yetkazish kerakki, muhokama qilinayotgan masala bo’yicha kitobxonni fikrlari asar muallifi fikrlariga qo’shilib bir butun bilim tuzimini hosil bo’lishiga olib kelsin. O’qish jarayonida muallif fikrining izchilligi, keltirgan isbotining mantig’i, g’oyasini asoslaydigan faktlarni yetarli bo’lishiga alohida e’tibor qaratish muhim ijodiy samara beradi. Xulosa : - Fanning muhim bilish irmog’ini ilmiy yo’nalish tashkil qiladi. O’z navbatida ilmiy yo’nalish bilimlarni sohaviy tarmoqlarga bo’linishidan kelib chiqadi. Fan____fan tarmoqlari _____ fan yo’nalishi. - Ilmiy yo’nalish ilmiy jamoa va ilmiy maktab shug’ullanadigan fan tarmog’ini bir sohasidir. Ilmiy yo’nalishni o’zi bir qator struturaviy birliklardan tashkil topgan. Bular: kompleks tadqiqot dasturi, muammo, mavzu, masala. - Ilmiy muammo ma’lum izlanish sohasini qamrab olgan, samarali istiqbolga ega bo’lgan murakkab masaladir. - Ilmiy muammoni manbai tadqiqotda vujudga keladigan muammoli vaziyatdir. Muammoli vaziyat yangi fakt va uni tushuntiraolmaydigan nazariya yoki ta’limot o’rtasidagi ziddiyatdir. - Tadqiqotni samarali bo’lishi ko’p jihatdan muammoni me’yoriy talablarga rioya qilgan holda tavsiflashga bog’liq. - Mavzuni tanlash murakkab nazariy va metodologik faoliyat bo’lib, uning ma’lum talablari va me’yoriy ko’rsatkichlari mavjud. Dolzarbligi, yangiligi, mantiqiy izchilligi, tatbiq qilish imkoniyati va boshqalar. - Mavzu samaradorligini baholash ilmiy tadqiqot faoliyati unumdorligini oshirish, bilish va amaliyotga tatbiq qilish imkoniyatlarini kuchaytirish uchun zarurdir. - Ilmiy tadqiqot mavzusi va izlanish natijalari samaradorligini baholashda unumdorlik koeffisiyenti yetarli bo’lmasa, ekspertli baholash usulidan foydalanadilar. - Ilmiy tadqiqot ma’lum bosqichlar ketma-ketligidan iborat bo’lib, har bir bosqichda rejada belgilangan tadbirlar amalga oshiriladi. Tadqiqotning standart modeliga ko’ra izlanish 6 ta bosqichdan iborat. Ish reja tuzishdan boshlanib, olingan natijalarni rasmiylashtirish, hisobot yozish, maqolaga chop qilish bilan yakunlanadi. - Tadqiqotchi birlamchi va ikkilamchi shakllarda namoyon bo’ladigan axborot bilan ishlaydi. Kuzatishda birlamchi axborot, matnda tahlil qilish uchun keltirilgan ma’lumot ikkilamchi axborot shaklida hosil bo’ladi. - Axborot har qanday o’z-o’zini tashkillashtiradigan tizimning aloqa, ta’sir o’tkazish, strukturani tiklash funksiyalarini amalga oshiradigan xossadir. Fan ham shunday tizim qatoriga kiradi. - Insoniyat yaratgan axborot olamini bitta jabhasi ilmiy axborot qatlamidir. Ilmiy axborot tadqiqot faoliyatini quroli, vositasi, zaminidir. - Bilish axborotni qabul qilish va qayta ishlashga asoslanadi. Bilim va axborot aynan emas, ular bir-biridan farq qiladi. - Axborot bilan ishlashni uslubiy qoidalari mavjud: 1) axborot bilan ishlash uquvini shakllantirish; 2) axborot tizimlari to’g’risida aniq tasavvurga ega bo’lish; 3) axborot manbalarini mumkin qadar to’liq bilish va boshqalar. - Tadqiqotchini ixtiyorida turli xil axborot texnologiyasi tizimlari va manbalari mavjud. Ulardan foydalana bilish ilmiy tadqiqot faoliyati samaradorligini oshiradi. - Axborot manbalaridan foydalanishda birlamchi va ikkilamchi hujjatli axborot manbalarini, chop etilgan va qo’lyozma huquqiqa bo’lgan (hisobotlar, dissertasiya avtoriferatlari) ishlari farqlash kerak. - Axborotni izlashdan oldin bibliografik manbalarni aniqlashga, uni qanday tartibda o’rganish va axborot bilan ishlash sxemasini ishlab chiqishga e’tibor berish lozim. - Faktlarni tahlil qilish, olingan bilimlarni umumlashtirish nazariy qoida va xulosalarni ishlab chiqish, nazariy umumlashmalar esa faktlarga yangicha yondashish, ularni yangicha talqin qilish imkoniyatini beradi. - Ilmiy adabiyot bilan ishlashni uslubiy qoidalari va yondashuvlari mavjud bo’lib, ularni bilish tadqiqotchi oldiga qo’yilgan muhim talablardan biridir. - Ilmiy asar bilan tanishishni asar haqidagi ma’lumotlarni (nomi, muallifi, chop qilingan joyi va vaqti, annotasiyasi, mundarijasi va boshqalar) bilish, u bilan ishlash rejasi va shaklini tuzib chiqishdan boshlash kerak. Adabiyotlar : 1. O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi. -T.: “O’zbekiston”, 2019 2. Karimov I.A. Yuqori malakali mutaxassislar taraqqiyot omili. T.: 1995. 3. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. - Toshkent: ―O’zbekiston, 2017.-491 b. 4. Alemasov V., Mamadaliyev Sh.O. «Ilmiy tadqiqot: metodologiya, metodika, ijodiyot» kursidan katta ilmiy xodimlar-izlanuvchilar va mustaqil izlanuvchilar uchun o’quv qo’llanma. – T.: O’zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2015. – 102 b. 5. Davronov Z., M.Primov “Ilmiy tadqiqot metodologiyasi” fanidan O’quv-uslubiy majmua. – Toshkent: Moliya instituti. – 2014 y. 6. Koxanovsiy V.P. Filosofiya i metodologiya nauki. – Rostov na Donu.: Feniks, 1999. – S 576. 7. Новиков А.М. Как работать над диссертацией / Пособие для аспирантов и соискателей. – М.: Эгвес, 1-е изд. 1994, 2-е изд. 1997, 3-е изд. 1999. 8. Новиков А.М., Новиков Д.А. Методология научного исследования. – М.: Либроком.2010. – 280 с. 9. 9.Peregudov L.V., Saidov M.X., Aliqulov D.Ye. Ilmiy ijod metodologiyasi. – Toshkent: «Moliya» nashriyoti, 2002. 10. Saifnazarov I., Muxtarov A., Boboyev A. Iimiy tadqiqot metodologiyasi. O’quv- uslubiy qo’llanma. -T.: TDIIJ, 2017. - 129 b.

O'xshashlar

Ilmiy tadqiqotda modellashtirish va nazariy tadqiqot usullari
Ilmiy tadqiqot metodologiyasi fanining maqsadi va vazifalari
Pedagogik tadqiqotda ilmiy dalillar
Ilmiy tadqiqot natijalarini rasmiylashtirish va joriy qilinishi
Fanda ijod qilish va ilmiy tadqiqot tushunchasi