Tadqiqot metodi va metodologiyasi. Empirik tadqiqot va eksperimental tadqiqotlar usullari sharti - Pedagogika - Referatlar

Tadqiqot metodi va metodologiyasi. Empirik tadqiqot va eksperimental tadqiqotlar usullari sharti

Yuklangan vaqt:

15.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

132 KB

Ko'chirib olish

Tadqiqot metodi va metodologiyasi. Empirik tadqiqot va eksperimental tadqiqotlar usullari sharti Reja : 1. Usul (metod) tushunchasi. Ilmiy tadqiqot va usul 2. Metodologiya tushunchasi va tadqiqot usullari tasnifi 3. Empirik tadqiqot usuli tushunchasi va turlari a) kuzatish b) o’lchash v) taqqoslash d) tavsiflash 4. Eksperimental tadqiqotlar a) eksperiment va uning turlari b) eksperimentni rejalashtirish va tashkil qilish v) eksperiment natijalarini tahlil qilish va baholash 5.Umumilmiy eksperimentlar

Usul (metod) tushunchasi. Ilmiy tadqiqot va usul Bilish inson faoliyatini bir ko’rinishi bo’lib, shu faoliyat natijasida narsa va hodisalar to’g’risida tasavvurlar, obrazlar, tushunchalar xosil bo’ladi, ularning tizimlashgan majmuasi bilimda ifodalanadi. Tasavvur va tushunchalarni bir – bir bilan bog’laydigan, yakka tushunchalardan umumiy tushunchalarni hosil qiladigan ruhiy jarayon tafakkurdir. Inson voqyelikni o’zlashtirar va o’rganar ekan, uning faoliyatiga yordam beradigan vositalar, hatti-harakat tamoyillari, qoidalari shakllanadi, ya’ni faoliyat usuli vujudga keladi. Dastlab, amaliyot usullari, keyinchalik ta’lim, fan sohalarida aqliy faoliyat usullari ishlab chiqildi. Shunisi e’tiborliki, yunon tilida usul (methodos – tadqiqot yo’li, nazariya, ta’limot) nazariy faoliyat qoidasi (tamoyili) ma’nosini bildirsa, arab tilidan olingan «usul» so’zi ko’proq amaliy faoliyat yo’lini, ya’ni, bir narsani yuzaga chiqarish, amalga oshirish yo’li, harakat tarzi, tartibi ma’nolarini ifodalaydi. Shunday qilib, faoliyat bor, faoliyatda qo’llaniladigan usul bor. Mehnat tajribasining umumlashmasi muntazam takrorlanadigan faollik tartibi, qoidasi sifatida asrlar davomida shakllangan. Shu bilan birga aqliy mehnat sohasida ham ixtisoslashgan faoliyat usullari vujudga kelib, ular bilish va tadqiq qilish usullarini paydo bo’lishi uchun zamin bo’lib xizmat qilishgan. Usul – bu amaliy yoki nazariy natijaga erishish maqsadida tatbiq qilinadigan tushuncha, qoida va tamoyillar tizimidir. Bunday tizimdan foydalanish faoliyatimizga oqilonalik, tartibot, yo’nalish va energetik yutuq beradi. Haqiqatan ham faoliyatning qaysi sohasida bo’lmasin, usuldan foydalanish bir qator ijobiy natijalarni beradi: - inson faoliyatini tartiblashtiradi; - natijaga erishish yo’lini qisqartiradi; - faollik yoki izlanish energiyasini tejash imkoniyatini beradi; - samaradorlik koefisiyentini bir necha barobar ko’paytiradi. Usul faoliyat samaradorligini ta’minlaydigan tizimli qurol ekan, uning unsurlari aqliy, amaliy va texnologik

amallar, qoidalar va vositalardan tashkil topgan. Tabiiy-ki, ilmiy tadqiqotda aqliy faoliyat qoidalari, tamoyillari ustuvor o’rinni egallaydi. Tadqiqot usulini turi, xislati o’rganilayotgan obyektning tuzilishi, aniqrog’i, murakkabligi bilan bog’langan. Izlanish obyekti qanchalik murakkab bo’lsa, shunchalik takomillashgan bilish shakllari va usullarni tatbiq qilishga to’g’ri keladi. Usulda obyektiv (obyektni mazmunidan kelib chiqish, xossalari va parametrlari mavjudligini hisobga olish) va subyektiv (izlanish maqsadi, vositalari va qoidalari mujassamlangan yondashuv, tizim) tomonlar birligi mavjud ekan, u ishlab chiqiladi. Shu bois, olimlar har doim tadqiqot usuli masalalari bilan shug’ullanishgan. O’yg’onish davrini buyuk olimi G. Galiley oldingi asrlarda hukm surgan sxolastik ilmi an’analarini ko’zda to’tib, haqiqatni izlashda mushohadali mulohazalarga tayanish, tan olingan obro’li allomalar yozishgan mantlarga ixtibos keltirish emas, balki kuzatish va tajribaga asoslanish zarurligini ta’kidlagan. Shu bilan birga, olimni fikricha obyekt haqida ishonchli bilimga ega bo’lish uchun kuzatish usuli bilan cheklanmasdan, rezolyutiv (tahliliy) va kompozitiv (sintetik, umumlashtiruvchi) usullarni birga qo’shib tadqiqot olib borish kerak. Ayni paytda barcha tadqiqot sohalarigaga tatbiq qilinishi mumkin bo’lgan universal izlanish usulini ishlab chiqishga qaratilgan urinishlar paydo bo’ldi. Fransuz olimi va faylasufi R. Dekart (1596-1650) shunday usul sifatida har qanday narsani shubha ostiga olish usulini tavsiya qildi. Bu usulning asosiy qoidalari: 1. Ishonchli bo’lmagan bilimni haqiqat sifatida qabul qilmaslik, mulohaza tarkibiga aniq, shubha tug’dirmaydigan hukmlarni kiritish kerak. 2. Tadqiqot qilinayotgan har bir muammoni aniq anglash imkoniyatini beradigan darajada qismlarga bo’lish kerak. 3. Predmetni izchil, bir tartibda o’rganish, birlamchi, sodda unsurlarini aniqlashdan murakkab xossani tadqiq qilishga bosqichmabosqich o’tish lozim.

4. Natijaga bo’lgan ishonchni mustahkamlash uchun tadqiqotda uchraydigan ziddiyat va nomuvofiqliklarni to’la ro’yxatini tuzish, paydo bo’lganlarini aniqlab, bartaraf etish kerak. Universal tushuntirish usuli bo’lishga da’vo qilgan yana bir usullardan biri mexanisizm bo’lib, bu usulga shu qadar keng ma’no berish asosida barcha narsalarning xossalari va harakati mexanik qonuniyatlarni amal qilishi bilan belgilanadi, degan g’oya yotadi. XX asrda klassik fanlar paradigmasidan noklassik izlanish paradigmasiga o’tish, uslubiy yondashuvlar xilma-xilligiga erishish jarayonida universallikka da’vo qiladigan tadqiqot usulini bo’lishi mumkin emasligi ayon bo’ldi. Obyektlarni, shu jumladan inson yaratgan sun’iy muhit va tuzilmalarni cheksiz xilma-xilligi, izlanish predmeti doirasiga oldin ma’lum bo’lmagan tizimlar va xossalarni to’xtovsiz kiritilishi uslubiy yondashuv plyuralizmi, ya’ni, tadqiqot usullarini gorizontal va vertikal xilma-xilligi g’oyasini qaror topishiga olib keldi. Hox tabiiy fanlarda, hox ijtimoiy-gumanitar fanlarda bo’lmasin tadqiqot jarayoni va izlanish tadbirlarini turli daraja va bosqichlarga bo’linib ketishi hatto bir tadqiqot dasturi doirasida induksiya va deduksiya, analiz va sintez, analogiya, mavhumlashtirish va boshqa usullarni izchil tatbiq qilish zaruriyatini taqozo etmoqda. Ko’rinib turibdiki, tadqiqot va usul o’rtasida uzviy bog’lanish mavjud. Tadqiqot yangi xossalar, hodisalar va qonuniyatlarni ochadi, ularni ifodalaydigan g’oyalar, tushunchalar, tamoyillar ishlab chiqiladi. Keyingi tadqiqotlarda bu tushunchalar va tamoyillar uslubiy qoida, tushuntirish usuli rolini o’ynaydi. Masalan, 1924 yilda fransuz olimi Lui de Broyl atom fizikasi yo’nalishi bo’yicha o’tkazilagan tadqiqotlar natijasini umumlashtirib elementar zarrachalarning korpuskulyar – to’lqin dualizmi g’oyasini olg’a surdi. Aniqlanishicha, har bir elementar zarracha ayni vaqtda ham korpuskulyar (modda), ham to’lqinli (maydon) xossasiga ega. Korpuskulyar – to’lqin dualizmini har tomonlama tahlil qilib, nemis olimi V. Geyzenberg 1927 yilda nomuayanlik tamoyilini ishlab chiqdi. Tamoyilning

mazmuni shunday iboratki, mikrozarracha bo’lgan elektronni koordinatasi va impulsini bir vaqtda baravariga o’lchash, aniqlash mumkin emas. Elektronning fazoviy koordinatasini aniqlash ayni vaqtda impulsi qiymatini topishni imkonsiz qiladi va aksincha, impulsi qiymatini har qancha aniqlik bilan topilsada elektronning fazoviy koordinatasini aniq belgilash mumkin emas. Gap asbob-uskunaning yoki matematik hisoblash usulini kamchiligida emas. Elektron ikki xil, o’zaro ziddiyatli xossaga – zarracha va to’lqinli xislatga ega. Shu bois, ayni vaqtda elektronning (shu jumladan boshqa mikrozarrachalarning) ham impulsi, ham fazoviy koordinatalari qiymatini baravariga aniq belgilash mumkin emas. Geyzenberg kashf etgan nomuayanlik tamoyili yadro fizikasida usul darajasiga ko’tarilib, unga ko’ra tadqiqot natijalarini qayd qilishda koordinata va impuls qiymatlari faqat bir-birini to’ldirishi mumkinligini hisobga olish talab qilinadi. Tadqiqot usuli izlanish samaradorligini ko’taradigan muhim omildir. Shuning uchun tadqiqot dasturi ishlab chiqilganda tatbiq qilinadigan usullar, ularning izlanish obyekti va predmetiga muvofiqligi ko’rib chiqiladi. Tadqiqot usullarini tanlashda bir qator metodologik talablarni inobatga olish lozim: - izlanish predmeti, maqsadi va vazifalarini belgilash; - o’rganilayotgan obyektning sifat va miqdoriy xususiyatlarini aniqlab tadqiqot strategiyasini tuzish; - izlanishda tatbiq qilinadigan har bir usulni o’rni va funksiyalarini belgilash; - tadqiqot usullaridan foydalanish tartibini ishlab chiqish kabi qoidalar bajariladi. Tadqiqot usuli obyektga berilgan savolga javob olish vositasidir. Javoblar miqdor, qiymat, koeffisiyent, model, umumlashma, xulosa, tushuncha shaklida ifodalandi. Natijada obyekt, uning xossalari va qonuniyatlari haqida aniq, konkret tasavvur hosil qilamiz, nazariy, amaliy, texnolgogik tavsiya va loyihalar ishlab chiqish imkoniyatiga ega bo’lamiz.

Metodologiya tushunchasi va tadqiqot usullari tasnifi Ilmiy tadqiqot bilan shug’ulanadigan mutaxassis izlanish obyekti, predmeti, tadbiq qilinadigan usullar, uslubiy va konseptual vositalar to’g’risida mulohaza yuritadi. Bunday mulohaza metodologiya ilmi predmetini tashkil qiladi. Metodologik mulohazalarga bo’lgan ehtiyojni tadqiqotni ko’p bosqichli va ko’p tomonlama jarayonga ko’p bosqichli aylanishi, izlanish obyekti, obyektni tushuntiradigan g’oyalar va nazariyalarni tobora murakkablashib borishi, tadqiqot usulini roli va ahamiyatini ortib borishi taqozo etadi. Metodologiyani o’zini quyidagicha ta’riflash mumkin: metodologiya – insonning ilmiy va amaliy faoliyatini tashkil qilish, tadqiqot faoliyati samaradorligini ta’minlaydigan usullar, ularning bilishdagi roli va ahamiyati, izlanishda vujudga keladigan nazariy va uslubiy muammolarning xususiyati haqidagi ta’limotdir. Tadqiqotda ma’lum mantiqiy qoidalar, tafakkur shakllari va usullaridan foydalaniladi. Bular orqali olingan ma’lumotlarni tahlil qilamiz, qayta ishlaymiz. U yoki bu usuldan foydalanish uslubiy faoliyatni bildiradi. Uslubiy faoliyat esa tadqiqot faoliyatini tarkibiy qismini tashkil qiladi. Oldingi bo’limda biz ilmiy tadqiqot va usul o’rtasidagi bog’lanish, usulni tadqiqotda amalga oshiradigan funksiyalari xususida mulohaza yuritdik. Aslida bunday mulohazalar metodologik mulohaza turiga kiradi. Metodologiyaning mazmuni, predmeti va vazifalarini chuqur anglashga yordam beradigan fan falsafadir. Falsafa metodologiyaning metanazariy asosidir. Ayniqsa, fan bir tarixiy tipdan boshqasiga, xususan, noklassik ilmiy bilish bosqichidan postnoklassik ilmiy bosqichga o’tish davrida tadqiqot obyekti, predmeti, tafakkur tarzi va boshqa tarkibiy qismlarda katta o’zgarishlar sodir bo’ladi. Bu o’zgarishlarga talqin berish, ularning mohiyatini ochib berish falsafani vazifasidir. Bundan tashqari falsafa metodologiya masalalari mazmuni, istiqboli, paradigmal yangilanishini tahlil qilib beradi, yangi falsafiy -metodologik muammolarni o’rtaga tashlaydi.

Shunday qilib, tadqiqot metodologiyasi ilmiy bilish jarayonida bevosita tatbiq qilinadigan umumilliy va sohaviy usullar, yondashuvlar, ilmiy faoliyatni tashkil qilish shakllari va modellari, tadqiqot tuzilishi va samaradorligi masalalari bilan shug’ullanadi. Tadqiqot metodologiyasiga oid nazariy va amaliy bilish usullari, modellari va dasturiy loyihalarni o’rganish mutaxassislarni yangi ilmiy tamoyillar, ko’rsatmalar va izlanish vositalari bilan qurollantiradi. Hozirgi zamon fan har tomonga ildiz otgan, gorizontal va vertikal aloqalarga ega bo’lgan, cheksiz kataklardan iborat global golografik tuzilmani eslatadi. Tadqiqot obyekti, predmeti, qo’yilgan maqsad va ishlab chiqarishga tatbiq qilish xususiyatiga qarab bunday tuzilma bilish sohalari, tarmoqlari va yo’nalishlarga bo’linib ketadi. Ularni tasniflashda birinchi navbatda fundamental va amaliytexnologik fanlarni farqlaydilar. Fundamental fanlarda (metematika, fizika, umumiy sosiologiya va boshqalar) nazariy bilish usullardan, amaliy-texnologik fanlarda (texnikashunoslik, qishloq xo’jaligi fanlari, tibbiy fanlar va boshqalar) tajribaviy – eksperimental usullardan foydalanish ustuvor ahamiyatga ega. Tatbiq qilish sohalariga qarab izlanish usullari 3 ta katta guruhga bo’linadi. Birinchisiga eng umumiy tadqiqot usullari-falsafiy izlanish usullari kiradi. Bular plyuralistik yondashuv, tanqidiy rasionalizm, dialektik, germenevtik, fenomenologik va boshqa falsafiy tadqiqot usullari bo’lib, ular nazariy tafakkurni yuqori qatlamlarida amal qiladi. Bu qatlamda ilmiy tadqiqot usullarini mohiyati, funksiyalari, o’zlariga xos xususiyatlari tahlil qilinadi, yangi g’oyalar va tamoyillarning nazariy va uslubiy mazmuni, evristik (ijodiy) istiqbollari muhokama qilinadi. Ikkinchisiga umumilliy tadqiqot usullari kiradi. Bu tadqiqot usullaridan fanning turli sohalari va tarmoqlarida foydalanadilar, shu bois ular fanlararo, tarmoqlararo tatbiq qilish xislatiga ega. Umumilmiy tadqiqot usullarini tasniflash ilmiy bilish darajalari tushunchasi bilan bog’langan. Xususan, empirik bilish darajasida kuzatish, taqqoslash,

eksperiment usullari qo’llaniladi. Nazariy tadqiqot sohasida tuzimli yondashuv, aksiomalashtirish, mavhumlashtirish, formallashtirish usullaridan foydalanadilar. Hozirgi paytda umumilmiy maqomga ega bo’lgan obyektlarni sinergetik yondashuv tamoyillari asosida o’rganish keng tarqalmoqda. Ayni paytda sinergetik tadqiqot metodologiyasi ham shakllanmoqda. Shunday usullar mavjudki, ular ham empirik, ham nazariy bilish darajasida qo’llaniladi. Masalan, axborotli (informasion) yondashuv, modellashtirish, kompyuterli eksperiment va boshqalar. Uchinchi guruhni maxsus ilmiy tadqiqot usullari tashkil qiladi. Barcha ilmiy yo’nalishlarda konkret tizimlar, xossalar va qonuniyatlarni o’rganish maqsaida juziy (maxsus) ilmiy usullar ishlab chiqiladi. Aytaylik, fizikada spektral tahlil usuli, biologiyada xromatografik tahlil va modellashtirish usuli, matematikada tenzor hisoblash usuli, madaniyatshunoslikda komparativistik tadqiqot usuli va boshqalar shular jumlasidandir. Xulosa qilib aytganda, fanda ilmiy yutuq va samaradorlikka erishishni muhim shartini tadqiqot usulini ishlab chiqish va tatbiq qilish, fan va texnologiya taraqqiyotiga javoban usul va uslubiy yondashuvlarni yangilash tashkil qiladi. Tadqiqot usuli fanda o’ziga xos richag (pishang) rolini o’ynaydi, obyektni yangi xislatlari va qonuniyatlarini ochish, olingan ma’lumotlarni tavsiflash, tahlil qilish, gipoteza, g’oya va nazariyalar ishlab chiqish imkoniyatini beradi. Shu bois tadqiqot usuli masalalarini qo’yish, ularni ishlab chiqish, samaradorligini ko’tarish fanda ustuvor vazifalardan biri hisoblanadi. Empirik tadqiqot usuli tushunchasi Tadqiqot oldiga qo’yiladigan maqsadlardan biri izlanish obyektidagi xossa va qonuniyatlarini ochish, ularni tushuntiradigan nazariyani ishlab chiqishdir. Lekin izlanish obyekti bo’lgan xossalar, qonuniyatlar va funksional munosabatlar «yashiringan» bo’ladi, ularni bevosita mushohada qilib bo’lmaydi. Oddiy savol. Arximed qonuni ko’rinadimi yoki biron-bir asbob yordamida qayd qilsa bo’ladimi? Yo’q albatta. Yoki, A. Eynshteynning Ye =M.S 2

formulasida ifodalangan massa, energiya va harakat tezligi o’rtasidagi bog’lanish qonuniyatini bevosita mushohada qilish mumkinmi? Kashf etiladigan xossalar, qonuniyatlar va funksiyalar aslida hodisalar, belgilar va qiymatlar ortida «yashiringan» bo’ladi. Hodisalar va xossalar qayd etilgan faktlar bayoni berilgandan keyin ular tahlil qilinadi, umumlashtiriladi. Umumlashtirish jarayonida qonun va qonuniyatlar ochiladi, g’oya, nazariya ishlab chiqiladi. A. Eynshteyn o’zini mashhur formulasini ishlab chiqishdan oldin fizika fanida qo’lga kiritilgan ko’plab empirik va eksperimental tadqiqot natijalarini o’rgandi, faktlarni shakllanayotgan yangi fizik tamoyillar asosida tahlil qildi. Demak, har qanday nazariy kashfiyot, umumlashma va xulosani «tomiri» empirik tadqiqotlarga borib taqaladi. Tadqiqot ashyosi bo’lgan empirik ma’lumotlar va faktlarni qo’lga kiritish, qayta ishlab chiqish, nazariy tahlilga tayyorlash ham ma’lum faollikni, izlanish vositalari va usullaridan keng foydalanishni taqazo etadi. Bo’lib ham, hozirgi zamon fani tobora murakkab, ko’p bosqichli, kompleks tadqiqotni talab qiladigan obyektlarni izlanish doirasiga kirib bormoqda. Shunga muvofiq perarxik (sodda va ko’p tarkibli usullar tizimi) ko’rinishiga ega bo’lgan, bir qancha funksional amallarni bajarishga mo’ljallangan usullar keng tatbiq qilinmoqda. Biotexnologiya, ekologiya, muxandislik psixologiyasi, notexnokologiya, virtualistika kabi fan tarmoqlarida shunday holat kuzatilmoqda. Tadqiqotni boshida turgan, izlanish dasturi va rejasida birilganlardan bo’lib foydalanish ko’zda tutilgan empirik tadqiqot usullari obyektga oid dastlabki ma’lumotlarni olish va birlamchi qayta ishlash amallarini bajarish imkoniyatini beradi. Empirik tadqiqot usulini bilishdagi asosiy roli nimadan iborat? Bu savolga quyidagi ta’rif bilan javob berish mumkin. Empirik tadqiqot usuli – bu obyektning bevosita yoki asboblar yordamida idrok qilsa bo’ladigan unsurlari, belgilari va xossalari haqida ma’lumotlar olish, faktlarni guruhlashtirish, tavsiflash, tasniflash amallarini bajaradigan izlanish vositasidir. Bunday usulning qimmatli tomoni shundan iboratki, obyektni tuzilishi, mohiyati yoki funksiyaonal qonuniyatlarini

namoyon etadigan xossalar, ularning miqdoriy va me’yoriy qiymatlari xususida bevosita axborot olinadi. Shu turdagi empirik ma’lumot nazariy tadqiqot doirasiga kiritiladi, oqibatda jiddiy kashfiyotlar qilinadi, texnologik loyihalar, tuzilmalar ishlab chiqiladi. Dastlabki qimmatli ma’lumotlar beradigan empirik usullar qatoriga kuzatish va o’lchash kiradi. a) kuzatish; Kuzatish empirik tadqiqotda birlamchi fakt va bilim beradigan manba va usuldir. Manba sifatida kuzatish obyekt xususida har tomonlama, ya’ni uning idrok qilsa bo’ladigan unsurlar va xossalariga oid axborot va faktlarni olish imkoniyatini beradi. Usul sifatida kuzatish qanday funksiyani bajaradi? Buni quyidagi ta’rifdan bilish mumkin. Kuzatish – bu reja asosida faol, tizimli va maqsadga muvofiq bevosita yoki asbob yordamida obyektning tashqi yoki ichki, o’zgaruvchan yoki barqaror xossalari, tuzilishi, miqdoriy qiymatlarini qayd etish, olingan axborotni ilmiy faktga aylantirish usulidir. Obyekt va uni o’rganish jarayoni qanchalik murakkab bo’lmasin, kuzatish usuliga birlamchi tadqiqot yondashuvi sifatida har doim o’rin qoladi. Kuzatish usuli tarkibiga kirgan bir qator metodologik talablar mavjud: - faollik, ya’ni tadqiqotchini qiziqtiradigan xislatlarni izlash va qayd qilish; - bir maqsadga yo’naltirilganlik, diqqat e’tibor faqat qiziqish o’yg’otadigan hodisalarga qaratish; - kuzatishni rejali va oldindan mo’ljallangan bo’lishi; - tizimli bo’lishi, ya’ni obyektni belgilangan rejimda izchillik bilan qo’yilgan maqsad uchun yetarli miqdorda idrok qilish. Kuzatish jarayoni va natijalarini nazorat qilish, uni ya’ni, idrok qilish va qo’lga olingan faktlarni boshqa joy va vaziyatda qaytarish mumkinligi muhim metodologik qoida hisoblanadi. Kuzatish usuli bir qancha turlarga bo’linadi:

- qayd qiluvchi (ayrim tomonlar va holatlarni) va obyektni bir butunligicha idrok qiluvchi kuzatish; - bevosita (obyekt xossasini to’ppa-to’g’ri, bevosita idrok qilish) va bilvosita (obyektni o’zi emas, qoldirgan izi yoki oqibatini) kutazish; - bevosita sezish organlari va bilvosita asboblar yordamida kuzatishni olib borish. Alohida e’tiborga molik metodologik masala – bu ijtimoiy fanlarda kuzatish usulidan foydalanish. Bu sohada kuzatuvchi va obyekt munosabatini kuzatuvchi va kuzatiluvchi munosabati shaklida namoyon bo’ladi. Bu yerda kuzatiluvchi shunchaki idrok qilish obyekti bo’lmasdan, balki jarayonning faol ishtirokchisi sifatida hatti-harakatni amalga oshiradi, kuzatishga nisbatan o’z munosabatini bildirishi, kuzatuvchi bilan muloqot qilishi mumkin. Sosiologiyada kuzatishni o’ziga xos usuli ishlab chiqilgan. Bunda kuzatuvchi o’rganilayotgan guruhni hayoti va faoliyatiga qo’shilib, jarayonni ichkaridan idrok qiladi, material yig’adi, faol muloqot qiladi. b) o’lchash. Har qanday tadqiqot obyekti sifat va miqdor birligini tashkil qiladi. Sifat obyektning bir butunligi, barqaror muayyanligi, mohiyatli tomonini bildiradi. Bir xil sifatga ega bo’lgan narsalar miqdorga ega bo’ladilar. O’xshash yoki aynan xossa, tomon, unsurlarni birlashtirsak to’plam, son, hajm, sur’at darajasida namoyon bo’ladi. Har bir xossa, sifat o’zini me’yoriy chegarasiga ega. Me’yoriy chegara ma’lum miqdor doirasida namoyon bo’ladi. Miqdorni qanday o’lchash mumkin? O’lchashni amalga oshirish uchun o’lchash etaloni (namunaviy) biriligi mavjud bo’lishi kerak. Bunda izlanayotgan ko’plik yoki son etalon birligi bilan taqqoslanadi. Masalan, daraxt bo’yi x ko’plikka ega. Biz etalon sifatida metr birligini olib o’lchashimiz – bu 900 sm yoki 9 metrni tashkil qiladi.

Demak, o’lchashni amalga oshirish uchun etalonda ifodalangan standart birliklari mavjud bo’lishi kerak. Masalan, metr, santimetr, millimetr yoki soat, minut, sekund birliklari. Vaqt o’tsa ham yoki ijtimoiy tizim o’zgargan bo’lsa ham etalon o’zgarmasligi kerak. Standart birliklari bilan shug’ullanadigan soha metrologiya (yunon. Metrom – me’yor, logiya ta’limot) deb ataladi. Metrologiya o’lchovlar, ularning birligi va talab qilinayotgan aniqlikka erishish haqidagi fandir. Metrologiyaning asosiy vazifalari: - o’lchashni umumiy nazariyasini yaratish; - fizik qiymat birliklari va birliklar tizimini yaratish; - o’lchash birliklari va etalonlarni bir xilligini ta’minlash asoslarini ishlab chiqish; - o’lchash vositalari etalonlarini yaratish, o’lchashlar me’yori va vositalarini tekshirish. O’lchashda o’lchov shkalasi – daraja ko’rsatkichi ishlatiladi. Shkala (lot. scala - - narvon) birliklar ifodalangan chizg’idir. Shkala orqali tadrijiy yoki sakrashsimon tarzda ko’payib yoki kamayib boruvchi holatlarni ifodalaydigan raqamlar, belgilar qayd etiladi. Har qanday model singari, o’lchov shkalalari o’rganilayotgan obyekt xislatlarini to’g’ri, mos holda ifodalashi lozim. Tadqiqotda 4 xil o’lchov shkalalaridan foydalanadilar. 1. Nominal, ya’ni, nomlar, ifodalar shkalasi. Bu shkala bir-birini kesib o’tmaydigan guruhlarni ifodalaydi. Masalan, jins va millati, ma’lumot bo’yicha mutaxassis, qaysi rangni afzal ko’rish va boshqalar. Mazkur atamalarni belgilashda ko’p – oz ko’rsatkichlari ishlatilmaydi, ular raqamlar, hafrlar, so’zlar yordamida ifodalanadi. Nominal shkalani funksiyasi obyektlarni aynan yoki turli guruhlarga tegishli ekanligini qayd qilishdir. Tadqiqotda nominal shkaladan obyektlarni tasniflash, ularni guruhlarga, sinflarga, sohalarga bo’lish maqsadida foydalanadilar.

2. Tartib shkalasi. Bu shkala nafaqat obyektlarni sinflarga (turlarga) bo’lish, balki ulardgi belgilarni o’sishi yoki kamayishiga qarab tartiblashtirish, aniqlanilayotgan xislat qaysi obyektlarda ko’p yoki oz miqyosda xos ekanligini qayd qilish imkoniyatini beradi. Masalan, kimyoviy elementlarni guruhlashtirish, minerallar qattiqligi, jismlardagi moda zichligi, bo’ron yoki zilzila kuchi kabi qiymatlar tartib shkalasi asosida belgilanadi. 3. Interval (oraliq) shkalasi. O’lchanadigan hodisani qiymati yoki miqdori nol raqami bilan boshlanadigan, keyingi darajalar o’sish yoki kamayish sonlari bilan belgilaydigan o’lchagichlar (termometr, spektrofotometr va boshqalar) yordamida aniqlanadi. Hodisani bir holatdan ikkinchi holatga o’tishi oraliq daraja qiymatida namoyon bo’ladi. oraliq holatlar o’zgarishi ko’tarilishi yoki pasayish moyilligiga ega. O’lchagichlardagi simvollar (raqamlar) bunday o’zgarishlarni qayd qiladi. 4. Munosabat shkalasi. Bunda munosabatlar darajasi miqdor shkalalari yordamida belgilanib, bir obyektdagi xislatlar qiymati boshqasidagidan qanchalik ko’p yoki oz ekanligi raqamlarda ifodalanadi. Masalan, demografik tadqiqotlarda oilalardagi bolalar soni, psixologik eksperimentda sinalayotgan guruh a’zolarining intellektual natijalari koeffisiyenti, test sinovlari natijalari munosabat shkalasi simvollari yordamida aniqlanadi. Ilmiy tadqiqotda kompyuterdan foydalanish o’lchash usuliga inqilobiy xarakterga ega bo’lgan tub o’zgartirish kiritmoqda. Izlanish sohasida kompyuter texnologiyasini tatbiq qilish shunday holatga olib keladiki, bunda o’lchashni amalga oshirishda subyektni bo’lishi shart emas. Axborot tizimi kompyuterga ulanib, undagi maxsus dastur olinayotgan ma’lumotlarni mustaqil qayta ishlab chiqishi mumkin. v) taqqoslash; Empirik tadqiqotda amalga oshirilgan kuzatish va o’lchash natijalari taqqoslash va tavsiflash usullari yordamida qayta ishlanadi. Buning oqibatida obyekt haqidagi tasavvur yanada konkretlashadi. Taqqoslash jarayonida obyektlardagi, bir tomondan o’xshashlik, umumiylik, moslik, aynanlik, ikkinchi tomondan, farq, xususiylik, o’ziga xoslik (indivuduallik) kabi birlashtiruvchi yoki ajratuvchi belgilar, xossalar aniqlanadi.

Taqqoslash usuli obyektlarni guruhlash, umumlashtirish, aniqlash va tasniflashda muhim rol o’ynaydi. Bundan tashqari bu usul analogiya, induksiya, deduksiya va boshqa rasional – mantiqiy fikrlash va xulosa chiqarish operasiyalarida ham faol ishlatiladi. Taqqoslash usuli tadbiq qilinganda quyidagi qoidalarga amal qilinadi: - faqat bir turdagi obyektlar taqqoslanishi lozim; - obyektlarning eng muhim xossalari bo’yicha taqqoslash amalga oshiriladi; - bir turga oid, lekin har xil perarxik darajada turgan obyektlarning parametrlari va funksiyalari taqqoslanadi. Taqqoslash usuli tadqiqot predmetini o’rganishda ustuvor ahamiyatga ega bo’lgan ilmiy yo’nalishlar ham mavjud. Masalan, qiyosiy psixologiyada hayvonlar va inson psixologiyasini vujudga kelishi va rivojlanishida namoyon bo’ladigan umumilliy va farq o’rganiladi. Taqqoslash va qiyosiy tahlil natijasida qo’lga kiritilgan natijalar tavsiflash yo’li bilan matnga tushiriladi. Bunda tavsiflashga oid bir qator qoida va talablar borki ularni bajarish obyektdagi xossa va funksiyalarni bir butun tizim sifatida tasvirlash mumkin bo’ladi. g) tavsiflash; Predmetni tavsiflash – bu obyektning belgilari va xossalariga doir axborot va faktlarni ma’lum qoidalar asosida matnda qayd qilib, u haqda to’la yoki to’liqsiz tasavvur hosil qilishdir. To’liq tasavvur obyektning xossalari va qonuniyatlarini tushuntirish uchun zamin bo’lsa, to’liqsiz tasavvur uni tushuntirish yoki tushunishga yordam beradigan g’oyani, gipotezani ishlab chiqishga xizmat qiladi. Tavsiflash izlanishda 2 xil funksiyani bajarishi mumkin: 1) obyektlarni kuzatish, o’lchash, ular bilan eksperiment o’tkazish natijasida olingan axborot va faktlarni tabiiy-tarixiy yoki sun’iy, formallashtirilgan tilda bayon qilish; 2) obyektlarning ichki xislatlari va bog’lanishlarini anglashga yordam beradigan tahliliy bayonni amalga oshirish. Birinchisi empirik tavsiflash, ikkinchisi nazariy tavsiflash deb ataladi.

Tavsiflash predmetni ta’riflash emas, u tushuntirishni ham o’rnini bosmaydi. Tavsiflashni uslubiy funksiyasi obyektning xolisona va mumkin qadar to’la tasvirini berishdir. Bu bilan tavsiflash ta’rif va tushuntirishni to’ldiradi. Tavsiflashda bir qator uslubiy qoidalarga rioya qilish kerak: - tavsif maqsadga yo’naltirilgan va xolis bo’lishi lozim; - tavsifda mantiqiy ziddiyat bo’lmasligi kerak, aks holda izchillik va xolislik talablari buziladi; - tavsifni tarkibiy qismlari tartiblashgan va tizim holatiga keltirilgan, bayon tarzi esa sodda va ravshan bo’lishi kerak. Shakl va mazmun jihatidan tavsiflash bir qancha turlarga bo’linadi. Xususan, biologik, sosiologik, madaniyatshunoslik, psixologik tadqiqotlarda sifatiy va va miqdoriy, strukturaviy va funksional, morfologik va genetik, to’la va to’liqsiz, empirik va nazariy tavsiflash amalga oshiriladi. Tavsiflash nazariyaga olib boradigan, unga muqaddima bo’ladigan izlanish faoliyatidir. Tavsiflash tarkibiga hodisa sababini ko’rsatadigan bayonni kiritish uni nazariyaga yaqinlashtiradi. Tavsif har qanday tadqiqotning muhim bosqichi va bo’g’ini sifatida o’z ahamiyatini har doim saqlab qoladi. Eksperimental tadqiqotlar a) eksperiment va uning turlari; Antik va o’rta asr fanlari tizimida bilishning asosiy usuli idrok qilingan hodisalar ustida mulohaza yuritish va deduktiv fikrlash bo’lgan. To’g’ri, o’rta asr alximik izlanishlarda kimyoviy tajribalar o’tkazilgan, hatto turli priborlar yaratilgan. Lekin, bilish strategiyasi amalga oshirib bo’lmaydigan maqsadga – «falsafiy tosh» va «hayot, mangu yoshlik» eleksirini (sehrli suyuqlik) topishga qaratilgan. Uyg’onish davrida birinchilardan bo’lib F. Bekon (1561-1626) tajribaviy fanlar metodologiyasini ishlab chiqdi. Galiley esa eksperimental tabiatshunoslikka asos soldi, tadqiqot usullari xususida ayrim metodologik g’oyalarni olg’a surdi.

XX asrgacha olimlar (Nyuton, Faradey, Makeavell va boshqalar) nazariy xulosalar va g’oyalarni tekshirish uchun o’zlari oddiy predmetlardan uskunalar yasab eksperiment o’tkazishgan. O’tgan asrni boshlarida olimlar tajriba priborlarini takomillashtirib, oldin ma’lum bo’lmagan obyektlar olamini kashf eta boshladilar. Fan taraqqiyoti jarayonida tadqiqotlar doirasiga shunday obyektlar jalb qilindiki, ular to’g’risida kuzatish, idrok qilish orqali axborot olish murakkablashadi, hatto mumkin bo’lmay qoladi. 1874 yilda Dj. Stoney elektr toki manfiy zaryadlangan zarrachalar oqimi, deb faraz qildi. 1891 yilda olim bu zarrachalarni elektronlar, deb atadi. Bu ko’rinmas zarrachalar haqidagi ilmiy farazni faktga aylantirish uchun eksperiment o’tkazishga to’g’ri keldi. Djon Tomson 1897 yilda katod, anod, elektrod va ekrandan iborat bo’lgan pribor yasab eksperiment o’tkazadi va elektronni kashf qildi. Lyuminissentli ekranda paydo bo’lgan dog’lar, ularning harakatini o’rganib, olim elektron zaryadi va nisbiy massasini aniqladi. Shunday qilib, eksperiment orqali tadqiqotchilar ko’rinmas mikroobyektalar olamiga kirishdi, eksperimental uskunalarni murakkablashtirib, bu olamni o’zlashtirish, uni inson maqsadiga bo’ysundirishga olib keladigan atom va elektron texnologiyalar yaratish davrini ochib berdilar. Endi «eksperiment» tushunchasini talqiniga o’tamiz. Eksperiment lot. «yexperimentum» so’zidan olingan bo’lib, «sinov», «tajriba» ma’nolarini anglatadi. Tajriba voqyelikni empirik bilish turi bo’lib, unda bilish, tadqiqot amaliyoti va tadqiqotchining mohirligi birlashadi. Eksperimental ilmiy yo’nalish vujudga kelgandan keyin «eksperiment» tushunchasi yangi ma’noga ega bo’ldi. Ya’ni, eksperimentni shunchaki sinov yoki tajriba (tadqiqot amaliyoti) emas, balki obyekt sun’iy sharoitga qo’yilib, unga turli ta’sir ko’rsatishdan kelib chiqadigan oqibatlarni o’rganish usuli sifatida talqin qilina boshlandi. Eksperiment eng faol empirik bilish usulini tashkil qiladi. Bu usulni qo’llashda obyekt sun’iy yaratilgan sharoitga quyiladi, nazorat rejimida(ostida)

bo’lgan ta’sirlar o’tkaziladi, sodir bo’lgan o’zgarishlarni o’rganish jarayonida uning tadqiqotgacha ma’lum bo’lmagan xossalari ochiladi, aniqlanadi. Shunday qilib, eksperiment – bu obyektni sun’iy sharoitga quyib, nazorat qilinadigan ta’sirlar o’tkazilgandan keyin sodir bo’lgan o’zgarish larni o’rganish, yangi xossala va qonuniyatlarni ochish, olg’a surilgan ilmiy faraz yoki nazariy xulosani tasdiqlash usulidir. Eksperimentda tadqiqotchini obyekt bilan bog’laydigan, yangi hodisani ochishga olib keladigan asosiy tomon asbob (pribor), texnologik uskuna va tizimlardir (masalan, kollayder). Bu usul ilmiy tadqiqot samaradorligini keskin ko’tarishga, foydalanish maqsadida oldindan belgilangan xossalarni qo’lga kiritishga, tadqiqot obyektiga har tomonlama ta’sir ko’rsatish qurollari va texnologiyalarini yaratishga olib keldi. Eksperimentga xos bo’lgan asosiy xislatlar quyidagilardan iborat: 1) ikkinchi darajali yoki halaqit beradigan omillarni sun’iy yo’l bilan bartaraf qilib, xodisani «sof» holda o’rganish; 2) obyektni sun’iy tarzda yaratilgan eksperemal (eng past yoki eng yuqori darajadagi ko’rsatkichga ega bo’lgan) sharoitga quyib tekshirish; 3) izlanayotgan natijaga erishish uchun obyektga ko’rsatiladigan ta’sirni reja asosida o’zgartirish; 4) eksperimental jarayonni qat’iy belgilangan va qaytariladigan sharoitda ko’p marta takrorlash.Eksperimentning manna shu xislati mikro-,makrova mega olamlarga kirish,ularni har tomonlama o’rganish imkoniyatini beradi. Eksperiment tasnifi. Fan tarmoqlari, tarkibi, namoyon bo’lishi va funksiyalariga qarab eksperiment bir qator turlarga bo’linadi: - tarmoqlar bo’yicha: fizik, kimyoviy, biologik, psixologik, ijtimoiy va hokazo eksperimentlar; - sharoitni tashkil qilish bo’yicha: tabiiy, sun’iy eksperimentlar; - tadqiqot maqsadiga qarab: o’zgartiruvchi, aniqlashtiruvchi, nazorat, hal qiluvchi, xulosa yoki farazni to’g’riligini tekshiruvchi eksperimentlar; - obyekt va tadqiqot tarkibiga qarab: sodda, murakkab eksperimentlar;

- obyektga ko’rsatilayotgan ta’sirni xususiyatiga qarab: moddiy, energetik va axborotli (axborotni aylanishini tekshiruvchi) eksperimentlar; - o’rganilayotgan modellar turi bo’yicha: moddiy, mushohadali va kompyuterli modellashtirilgan eksperimentlar; - obyektga ko’rsatilayotgan ta’sirlar miqyosi bo’yicha: bir yoki ko’p faktorli eksperimentlar; - obyektni xususiyatiga qarab: matematik, texnologik, sosiometrik eksperimentlar; Qayd etilgan turlar barcha tipdagi eksperimentlarni qamrab olmaydi. Fan paradigmasi yoki muammolarini o’zgarishi, yangi tadqiqot obyektlarini ochilishi bois yangi tipdagi eksperimentlar ishlab chiqilishi mumkin. Xususan, tabiat, jamiyat va inson faoliyatida namoyon bo’ladigan oraliq holat, obyekt va strukturalarni tadqiq qilishda vr- eksperiment, ya’ni virtual eksperiment amalga oshirilmoqda. Bunday eksperimentning ilmiy ahamiyati va istiqbolini o’rganish, samaradorligini belgilash hozirgi kunning dolzarb metodologik muammosi bo’lib turibdi. b) eksperimentni rejalashtirish va tashkil qilish; XX asrni o’rtalarida ayrim fan tarmoqlarida mehnat taqsimoti yuz berib, tadqiqotchilar 2 guruhga, nazariyotchilar va eksperimentatorlarga bo’linib ketdi. Yirik ilmiy markazlarda bitta nazariyotchiga 20 dan 30 gacha eksperimentatorlar to’g’ri keladi. Shu bois, eksperimentatorlar jamoasining samarali faoliyati ko’p jihatdan ilmiy tadqiqot natijasi va sifatini belgilaydi. Bunday sharoitda eksperimentni o’tkazish rejasini ishlab chiqish muhim ahamiyatni kasb etadi. Rejada asosan quyidagi ishlar belgilanadi: - eksperiment maqsadi va vazifalari; - eksperimentni asoslanishi va parametrlari; - obyektga o’tkaziladigan ta’sirlar turi va ketma-ketligi; - o’tkaziladigan eksperimentni tavsifi; - eksperiment natijalarini tahlil qilish metodikasi va qayta ishlash yo’llarini asoslab berish.

Tasdiqlangan rejani bajarishga kirishishdan oldin bir qator tayyorgarlik ishlarini amalga oshirish kerak: - tekshirish kerak bo’lgan gipoteza yoki nazariy g’oyani eksperimentga mutanosibligini ko’rib chiqish, miqdoriy qiymat va ko’rsatkichlarni aniqlash; - eksperiment dasturi va metodikasini ishlab chiqish; - obyektga ko’rsatiladigan ta’sirning usuli, vositalari va choralarini belgilab olish; - eksperiment uchun zarur bo’lgan shart-sharoitlarni tayyorlab qo’yish; - eksperiment jarayoni va natijalarini qayd qiladigan vositalar bilan ta’minlash; - eksperiment o’tkazadigan xodimlar faoliyatini belgilab quyish. Eksperiment makoni stasionar, shartli stasionar (ko’chma laboratoriya), harakatchan (stansport vositasi bilan ko’chiriladigan laboratoriya) bo’lishi mumkin. Eksperimentator laboratoriyada eng mas’uliyatli ishni bajaradi, shu bois, uning faoliyatidagi aniqlik, sinchkovlik, eksperimentni o’tkazishda puxtalik bilan ishlashi hal qiluvchi rolni o’ynaydi. Barcha analizlar va kuzatish natijalari maksimal aniqlik bilan maxsus jurnalda qayd qilinadi. Agar bir statistik qatordagi qiymatlar qo’shni qatordagi raqamlardan farq qiladigan bo’lsa, eksperimentator bari bir ularni xatosiz qanday holatda sodir bo’lganini ko’rsatib yozishi lozim. Bu yo’l qo’yilgan chetlanish (og’ish) sababini, birlamchi baholashning miqdoriy me’yorini qaytadan aniqlash imkoniyatini beradi. Eksperiment samaradorligini oshirishadigan texnik vositalardan biri monitoringdir. Monitoring (lot. monitor-eslatadigan, nazorat qiladigan) videonazorat yoki displeydan iborat texnik tuzilma bo’lib, eksperimentni qanday o’tayotganligini kuzatish imkoniyatini beradigan vositadir. Monitoring obyektda sodir bo’layotgan o’zgarishlarni, unga ko’rsatilayotgan ta’sir natijasini qayd qilish, nazorat ostiga olish uchun zarur bo’lgan ma’lumotni beradi.

Alohida ahamiyatni kasb etadigan narsa eksperiment metodikasidir. Unda eksperiment maqsadi, bajariladigan amallar, natijalar tartiblash va umumlashtirish vositalari belgilanadi. Shu bilan birga, metodikada eksperimentni o’tkazish jarayonini tavsifi beriladi, eksperimentni amalga oshirishda qo’llaniladigan vositalar, operasiyalar izchilligi, o’lchashni me’yoriy birliklari va matematik apparati aniqlanadi. v) eksperiment natijalarini tahlil qilish va baholash; Rejada belgilangan tayyorgarlik va ta’minot ishlari bajarilgandan keyin eksperiment o’tkaziladi. Eksperimentni turi, o’tkazish usuli, strukturasi va davom etish vaqti quyilgan maqsad, rejada qayd etilgan ssenariy bilan belgilanadi. Agarda hal etuvchi eksperiment o’tkaziladigan bo’lsa, unda oldindan ishlab chiqilgan g’oya yoki gipoteza uzil kesil isbotlanadi yoki, aksincha, tasdiqlanmasligi mumkin. Yana bir turdagi eksperimentda noma’lum bo’lgan xossa, doimiylik (konstanta), qiymat aniqlanadi. Bunday natijani har tomonlama tahlil qilish fanda yangilikni kashf qilishga olib keladi. Eksperimentdan olingan ma’lumotlar o’qish uchun qulay bo’lgan yozuv va sxema shakllariga – tavsif, jadval, grafik, formulalar ko’rinishiga keltiriladi. Bu olingan natijani oldingi empirik ma’lumotlar bilan aniqroq taqqoslash va baholash imkoniyatini beradi. Eksperiment o’z nihoyasiga yetgandan keyin, qo’lga kiritilgan natijalarni tekshirish va qayta ishlash zaruriyati tug’iladi. Eksperimentdan olingan ma’lumotlarni qayta ishlash barcha raqamlarni, monitoring natijalarini tartiblashtirishdan iborat bo’lgan amalni bildiradi. Jami o’zgaruvchan miqdorlar fizik o’lchamlarning yagona birliklari tizimiga mos ravishda baholanishi lozim. Eksperimentning miqdoriy ko’rsatkichlarini qayta ishlashda 3 ta statistik me’yoriy talabga rioya qilish kerak: 1) qiymatlarni baholash aniqligi (matematik tahlil yoki umumlashmalarni izlanilayotgan parametrdan chetlanishi minimal bo’limi); 2) baholashlarni asoslanganligi;

3) baholashni og’ishmasligi (ya’ni, parametrlar hisoblanganda me’yordan ortiq xatoga yo’l qo’ymaslik) qoidalari. Eksperiment natijalarini tekshirish matematik o’lchash nazariyasi asosida amalga oshiriladi. Eksperiment qanchalik puxta va aniq o’tkazilmasin ba’ri-bir ma’lum nuqson yoki xatolik paydo bo’ladi, xatoliklarning miqdoriy ko’rsatkichlari: A) eksperiment qilinayotgan obyektning tarkibi; B) obyekt unsurlarini o’zgarishi tezligi, uning parametrlari; V) ta’sir ko’rsatayotgan omil yoki kuchning qiymati; D) jalb etilgan texnik asboblarning takomil darajasi bilan belgilanadi. Xatoliklarni baholash, ularning qiymatini chiqarish tasodif xatolar nazariyasi asosida yaratilgan matematik hisoblash metodikasi yordamida amalga oshiriladi. Xususan, zarur bo’lgan o’lchashlarni minimal miqdori, o’tkazilgan o’lchashlarni aniqligi va ishonchli bo’lishi baholanadi, natijalarning miqdoriy jadvalida berilgan raqamlar qatori korrektirovka (to’g’rilash) qilinadi. Shundan keyin eksperimental ma’lumot statistik qayta ishlashda o’tkaziladi, tasodif holatdan yoki eksperimentning nomukammal o’lchash matodikasidan kelib chiqqan xatolar aniqlanadi, ayrimlar olib tashlanadi, olingan qiymatlar tartiblashtiriladi, tahlil qilinadi. Korrektirovka, miqdoriy va statistik qiymatlarni aniqlash amalga oshirilgandan keyin navbatdagi bosqich natijalarini taqqoslash va qayta ishlashdan iborat bo’ladi. Agar taqqoslash va tahlil qilish natijasida keyingi umumlashtirish uchun material tayyorlansa, unda yangi xodisani ochish, qayd qilish imkoniyatini beradigan ma’lumot hosil bo’ladi. Oqibatda tushuntirish va anglash uchun yangi ilmiy fakt paydo bo’ladi, yangi hodisa va qonuniyatni ochishga xizmat qiladigan empirik zamin tayyorlanadi. Shu tarzda fanda ilmiy kashfiyot qilinadi. Umumilmiy eksperimentlar

Xayoliy eksperiment; Ilmiy bilish usullari masalasini ko’rib chiqqanimizda alohida umumilmiy bilish usullari guruhi mavjudligini qayd qilgan edik. Bu usullar tabiat va jamiyatda keng tarqalgan xossalar va qonuniyatlarni o’rganishda samarali natija berishi bois fanning deyarli barcha soha va tarmoqlarida tatbiq qilinadi. Analiz va sintez, formallashtirish, analogiya, tizimli yondashuv va boshqalar shular jumlasiga kiradi. Umumilmiy usullar qatorida xayoliy eksperiment o’ziga xos ijodiy imkoniyatga ega bo’lgan usul hisoblanadi. Xayoliy eksperimentda obyekt sifatida uning aqliy analogi (o’xshashi) bo’lgan obrazli model tuziladi, shundan keyin bu model tasavvur qilish kuchi bilan turli sharoitga qo’yiladi, tahlil qilinadi. Masalalan, tadqiqotchi uch o’lchovli golografik obrazni tasavvur qilib, uning topologik ko’rinishini model sifatida qabul qilishi mumkin. Bunda xayoliy model – «obyekt» paydo bo’ladi. tadqiqotchi ongida hosil bo’lgan modelga fikran ta’sir ko’rsatib, undagi mumkin bo’lgan o’zgarishlarni qayd qiladi, ularni tahlil qiladi. Bu borada tadqiqotchi nazariy bilimidan foydalanib, turli birliklar, doimiyliklar va postulatlarga asoslanib tasavvuridagi modelning miqdoriy qiymati va o’zgargan xossalarini aniqlaydi, uni har tomonlama o’rganadi. Demak, xayoliy eksperimentning asosiy quroli – izlanish obyektining ongda tuzilgan modeli bo’lib, tadqiqotchi o’zini tasavvurida uni turli sharoitga qo’yadi, ta’sirlar o’tkazadi, bo’lishi mumkin oqibatlarni mantiqiy tahlil vositasida ko’rib chiqib xulosaga keladi, xatto bashoratomuz g’oyani olg’a surish imkoniyatiga ega bo’ladi. O’tgan asrni boshida N.Bor noklassik fizikada endi shakllanayotgan atomning planetar modeli ustida xayoliy eksperiment o’tkazib, yadro atrofida aylanayotgan elektronning bir qator xossa va holatlarini tasavvur qildi, qo’lga kiritilgan faktlarga asoslanib uchta gipotetik postulatni (qoidani) olg’a surdi: 1) atomda tashqi ta’sir bo’lmaganda stasionar (o’zgarmas) holat mavjud; 2) atom stasionar holatda bo’lganda aylanayotgan elektronning impulsi diskret (uzuq-uzuq) qiymatga ega; 3) elektron bir stasionar orbitadan ikkinchisiga o’tganda bir kvant

energiyani chiqaradi yoki yutadi. Keyinchalik Borning bu g’oyalari o’tkazilgan bir qator real fizik eksperimentlarda to’la tasdiqlandi. Xayoliy eksperiment tadqiqotchining aqliy faoliyatini bir ko’rinishi bo’lib, unda tasavvurni kuchi bilan real eksperiment strukturasi ongda qayta tiklanadi, obyektning haqiqiy yoki mumkin (ehtimolli) bo’lgan xislatlari aniqlanadi. Xayoliy eksperiment strukturasiga: 1) tadqiqot obyektining tasavvurda yaratilgan aqliy (ideal) modeli; 2) eksperimentning mavhumlashtirilgan sharoiti va modelga o’tkaziladigan (xayolda) ta’sirlar; 3) obyektga ko’rsatiladigan ta’sirlarni ongli va reja asosida o’zgartirish; 4) xayoliy eksperiment jarayonida fan qonunlari, tamoyillari, fundamental birliklaridan aniq foydalanish kiradi. Shunday vaziyat ham bo’ladiki, tadqiqotchi real eksperimentni o’tkazishga to’sqinlik qiladigan tashqi tabiiy muhit va ta’sirlar borligini inobatga olishga majburdir. Muammoni bu tamonini hisobga olsak xayoliy eksperiment ma’lum ustunlikka ega. Bunday eksperimentda chegara qo’yadigan va to’sqinlik qiladigan tabiiy omillar fikrda inobatga olinmaydi, tasavvur qilish yo’li bilan tajribani ongda mavhum model va jarayonlar shaklida amalga oshirish mumkin. Xayoliy va real eksperiment o’rtasida o’xshashlik mavjud, ya’ni har qanday real eksperimentni amalga oshirishdan oldin uni tadqiqotchi o’z ongida rejalashtiradi, o’tkazish jarayonini bosqichlarga bo’lib tasavvur qiladi. Shu bois, ko’p hollarda tadqiqotchi real eksperimentni ideal rejasi sifatida xayoliy eksperimentni ongida o’tkazadi, sodir bo’lishi mumkin jarayonlarni tasavvur qiladi, natijasini ma’lum ehtimollik bilan ko’z oldiga keltiradi. Xayoliy eksperiment qayd etilgan ustunlikka ega bo’lgani bois, real eksperimentga qaraganda tatbiq qilinishi sohasi ancha kengdir. Ayniqsa real tajribani o’tkazishni iloji bo’lmagan vaziyatda tadqiqotchilar xayoliy eksperimentga tez-tez murojaat qiladilar. Yana fan tarixiga nazar tashlaymiz. Galiley xayoliy eksperiment o’tkazib jismlar holatida inersiyani mavjudligi haqida xulosaga keldi.

Olimning kashfiyoti Aristotelning harakatdagi jismni itarayotgan kuch yo’qolsa u to’xtab qoladi, degan fikri umumiy qonuniyatni bildirmasligini asoslab berdi. Galileyning kashfiyoti haqida A. Eynshteyn shunday deydi: «Biz ko’rdik – ki, inersiya qonunini bevosita eksperimentda namoyish qilib bo’lmaydi, uni faqat kuzatish bilan bog’langan mushohadali tafakkurdan keltirib chiqarish mumkin. Bu masalada real eksperimentni o’tkazishni iloji yo’q». Haqiqatan ham hyech qanday real eksperimentda inersiya qonunini kuzatib bo’lmaydi, biron – bir asbobda qayd qilishni iloji ham yo’q. Xayoliy eksperiment real eksperimentni o’rnini egallashi borasida bilish chegarasini kengaytiradi, tasavvur qilishni kuchi bilan real eksperiment oldida turgan to’siqlarni «bartaraf» etib, kashfiyotga olib boradigan g’oyani olg’a surish, xulosa qilish imkoniyatini beradi. Matematik eksperiment Matematik eksperiment xayoliy eksperimentga o’xshash moddiy eksperimentga qaraganda bir qator afzalliklarga ega. Moddiy eksperimentni o’tkazish uchun ko’p vaqt, vositalar, turli ta’minot zarur. Bundan tashqari yana bir muammo mavjud. Agar ishlab chiqilgan uskuna o’rganilayotgan xodisa, uning xossalari haqida yetarli ma’lumot bera olmasa, unda boshqa yangisini qurishga to’g’ri keladi. To’g’ri, fiziklarda salbiy natija ham baribir natija, degan naql mavjud. Ya’ni, eksperiment o’tkazishda sodir bo’lgan muvafaqiyatsizlik tadqiqotchini qayerda xatoga yo’l qo’yilganligini izlashga majbur qiladi. Matematik eksperiment arzon, qisqa vaqt ichida amalga oshiriladi, modelni boshqarilishi esa yengil, ya’ni, matematik operasiya orqali amalga oshiriladi. Matematik eksperiment asosini o’rganilayotgan obyektning matematik modelini tuzish tashkil qiladi. Bu model matematik struktura ko’rinishiga ega, obyektning o’rganish uchun zarur bo’lgan tomonini ifodalaydi.

Eksperimentda matematik struktura va uning parametrlariga fizik yoki obyektning tabiatiga mos keladigan ma’no beriladi, shu ma’nodan kelib chiqqan holda olingan natija tushuntiriladi. Tenglamalar tizimidan tashkil topgan model kuzatsa bo’ladigan topologik, grafik ko’rgazma shaklga keltirilgan bo’lishi mumkin. Matematik eksperimentning texnologik bosqichlari quyidagilardan iborat: 1. Obyektning matematik modeli tuziladi, ko’rib chiqilishi kerak bo’lgan tomonlar, masalalar ahamiyatiga qarab birinchi va ikkinchi darajaga bo’linadi, modeldan foydalanish sharti va chegarasi aniqlanadi. Model differensial yoki integrodifferensial tenglamalardan iborat matematik formulalar asosida tuziladi. 2. Eksperiment oldiga qo’yilgan vazifa matematik masalaga aylantiriladi. Masala algebraik formulalar majmuasi bo’lib, unda xisob va yechimni topish shartlari ifodalanadi. Ko’p xollarda masala algoritm shakliga keltiriladi. Bunda eksperimental masala turli sinov rejimidan o’tayotgan modelning optimal parametrik qiymatini topishdan iborat bo’ldi. 3. Kompyuterdan foydalanish maqsadida eksperimentga oid masalani yechish algoritmi va dasturi ishlab chiqiladi. 4. Matematik amallarni bajarilishi davomida natija raqamli axborot shaklida paydo bo’ladi, ularning mazmuni aniqlanadi. Axborotni aniqligi modelni asosini tashkil qilgan tenglamalar va algoritmlarni naqadar ishonchli bo’lishi bilan belgilanadi. 5. Matematik model ustida olib borilgan xisoblar natijasi qayta ishlab chiqiladi, olingan qiymatlar va raqamlar bo’yicha xulosa chiqarish amalga oshiriladi. Fizikada matematik eksperiment usuli bilan termoyadroli sintez jarayoni o’rganildi. Bunda deytriy va tritiyni sharik shaklida ifodalaydigan sonlar va tenglamalar tizimidan iborat model ishlab chiqildi. Modelga tenglamalarda ifodalangan «lazer nuri» yuborildi. Ma’lum algoritmlar asosida bajarilgan matematik operasiyalarni ko’rsatishicha modeldagi markazni qisilishi haroratni katta darajaga ko’tarilishishga olib keldi. Natijada parametrik qiymatlar keskin

o’zgardi, termoyadroli reaksiyani ifodalaydigan miqdoriy o’zgarishlar xosil bo’layotgani ayon bo’ldi. Kompyuterli eksperiment Ilmiy tadqiqotda kompyuter texnologiyasidan foydalanish yangi imkoniyatlarni ochib beradi. Bu texnologiya o’zida matematik va xayoliy eksperiment, modellashtirish va analogiya usullarida mavjud bo’lgan afzallik va ustun tomonlarini birlashtiradi. Kompyuter texnologiyasida eksperiment qo’yish uchun zarur bo’lgan mexanizm va vositalar mavjud. Bulardan eng muhimi kompyuter dasturida mujassamlalangan sun’iy aqldir. Inson aqli bajaradigan amallar va funksiyalarni (xisoblash, obrazlarni tanish, boshqarish, tahlil qilish, umumlashtirish, baholash va boshqalar) kompyuter tomonidan bajarilishi sun’iy aqlni namoyon bo’lishidir. Sun’iy aql faoliyatini yuzaga keltiradigan struktura kompyuter dasturidir. Kompyuterli grafikani ixtiro qilinishi, uni fan va amaliyotning turli sohalarida keng tatbiq etilishi sun’iy aql texnologiyasini takomillashtirish ishida tub burilish yasadi. Sun’iy aql (inson aqlini modeli, analogi sifatida) ikkilamchi xislatga ega bo’lsada, ko’p jarayonli, beqiyos parametrli va o’ta murakkab obyektlarni o’rganishda bugungi kunda tengi yo’q vosita hisoblanadi. Hozirgi yaratilayotgan kompyuterni beshinchi avlodi bir daqiqada bir va undan ko’p milliard holat yoki variantlarni qayd qilishi mumkin. Uzaro bog’langan prosessorlar ansamblidan tashkil topgan bunday texnologiya kampyuterli grafika yordamida har qanday murakkab obyektni xossasi, harakati va o’zgarishini modellashtirish qobiliyatiga egadir. Kompyuterli eksperimentda asosiy qurol-dastur va ekspertli baholash tizimidir. Oxirgisi ham dasturni maxsus turini tashkil qiladi. O’zaro bog’langan prosessorlar tizimiga o’xshash, eksperimentni o’tkazishda turli operasiyalarni bajarishga muvofiqlashtirilgan dasturlar turini tuzib, undan foydalanish mumkin.

Dastur ko’rsatma, algoritm, freym va slotlardan iborat bo’lgan tizimdir. Freym dasturga kiritilgan, obyektning biron-bir xossasi yoki belgisini ifodalaydigan atama va hukm blokidir. Xar bir freym obyektni belgisi haqida axborot beradigan slotdan tashkil topgan. Slot freym unsuri bo’lib, ayni paytda quyi darajaga nisbatan mikrofreym rolini o’ynaydi. Boshqacha qilib aytganda, har bir slotda boshqa bir freymni ko’rsatkichi mavjud. Demak, freymlar va slotlar kombinasiyasini (o’zaro uyg’un birikmasini) tuzish orqali har qanday obyektning modelini yaratsa bo’ladi. Ko’rgazma vosita sifatida daraxt obrazidan foydalanish mumkin. Daraxt ildiziaxborot banki (manbai), tanasi – dastur, undagi algoritm, shoxlari – freymlar, barglari – slotlardan iborat. Bu sxema xolos, chunki aytganimizdek, har bir slot freym ko’rsatkichiga ham ega. Freymlar tarkibiga oldingi tajribalarda maymunlar bilan o’tkazilgan eksperimental sinov natijalari ham kiritiladi. Tuzilgan animasion modelga axborot buyruq shaklini olgan vazifa (ta’sir) sifatida beriladi. Natijada, maymunlar guruhini tasvirlagan model muammoli vaziyatga duch keladi. Vaziyat model uchun noma’lum holat, model vaziyatdan chiqish uchun eng optimal harakat variantini tanlashga urinadi. Ijobiy natija bergan yechim tahlil uchun ekspert tiimiga topshiriladi va ballar qiymatida primatlar faoliyatini intellektual darajasi baholanadi. Organik kimyo sohasida birikmalarning molekulyar strukturasini aniqlashga qaratilgan dasturlar ishlab chiqildi. AQSh olimlari Feygenbaum va Lederberg DENDRAL deb atalgan ekspert tizimini yaratganlaridan keyin, noma’lum organik birikma xossalarini belgilashga yordam beradigan kompyuterli eksperiment o’tkazish imkoniyati vujudga keldi. Hozirgi vaqtda bioximiya va genetikada ishlab chiqilgan kompyuterli – virtual eksperimentlar, ayniqsa ulardagi jarayonlarni tasvirlaydigan animasion modellardan ta’lim va ilmiy tadqiqot muassasalarida o’rganish va namoyish qilish vositasi sifatida foydalanilmoqda.

Xulosa : - Usul-bu amaliy yoki nazariy natijaga erishish maqsadida tatbiq qilinadigan qoida, ko’rsatma va tamoyillar tizimidir. Usul biron – bir faoliyatni amalga oshirish quroli sifatida oldin jismoniy mehnat, keyinchalik aqliy faoliyat sohasida keng tatbiq qilingan. - Usul izlanish samaradorligini ta’minlaydigan tizimli qurol bo’lib, ilmiy tadqiqotda belgilangan muammolarni hal qilishni muhim shartidir. - Tadqiqot va usul o’rtasida uzviy bog’lanish mavjud. Yangi ishlab chiqilgan g’oyalar va tushunchalar keyingi tadqiqotlarda uslubiy qoida, tamoyil sifatida foydalaniladi. - Usulga doir mulohazalar metodologiya ilmi predmetini tashkil qiladi. - Fan yoki mavjud nazariyada tub o’zgarish sodir bo’lganda, tatbiq qilinayotgan usullar qayta ko’rib chiqiladi, yangi tadqiqot obyektiga mos izlanish usuli ishlab chiqiladi. Bu ish metodologik faoliyat doirasiga kiradi. - Metodologiya usul, uning mohiyati va funksiyalari, usullarning ijodiy xislatlari haqidagi ta’limot bo’lib, doimo tadqiqotchining diqqat markazida turadi. - Tadqiqot usullari tasnifini bir qancha asos yoki belgi bo’yicha amalga oshirish mumkin: - yo’nalishlar bo’yicha, matematik, fizik, biologik va usullar; - soha va darajalar bo’yicha: tabiiy-ilmiy, ijtimoiy-gumanitar tadqiqotlar usuli; - tatbiq qilinish miqyosi bo’yicha: eng umumiy, umumilliy, maxsus ilmiy usullar. Tadqiqot obyektlarida mavjud bo’lgan qonuniyatlar, bog’lanishlar, me’yoriy qiymatlar o’zgaruvchan yoki barqaror xossalar, belgilar va holatlar orqali namoyon bo’ladi. Harakat, o’zgarish va funksional bog’lanishlarni boshqaradigan qonuniyatlar xossasalar, belgilar va hodisalar ortida «yashiringan» bo’ladi. Shu xossasalar, belgilar, hodisalar empirik bilish obyekti

bo’lib, ularni o’rganish natijasida «yashiringan» mohiyatli xossalar va qonuniyatlar kashf etiladi, tushuntiriladi. - Empirik tadqiqot usuli obyekt xususida ma’lumot va faktlarni olish, ularni birlamchi qayta ishlash vositasidir. Empirik ma’lumotlar va faktlar keyinchalik nazariy tadqiqot doirasiga kiritiladi. - Nazariy tadqiqot doirasiga kirgan ma’lumotlar va faktlarni tushuntirish kashf etishga, qonun yoki tamoyilni ishlab chiqishga, texnologik ixtiro qilishga olib keladi. - Empirik tadqiqotda kuzatish va o’lchash natijalari taqqoslash va tavsiflash usullari yordamida qayta ishlanadi. - Taqqoslashda obyektlardagi o’xshashlik, umumiylik, moslik, aynanlik, farq, xususiylik, individuallik (betakror xislat) kabi birlashtiruvchi yoki farqlanadigan belgilar, xossalar aniqlanadi. - Tavsiflash usulidan foydalanishda obyektning belgilari va xossasalariga doir axborot va faktlarni birlamchi empirik qayta ishlash jarayonida u haqida to’liq yoki to’liqsiz tasavvur (obraz, model) hosil bo’ladi. - Eksperimental vosita va asboblardan foydalanish tadqiqotchilarga bevosita kuzatib bo’lmaydigan obyektlar olamiga kirish imkoniyatini beradi. - Eksperimentni o’tkazishni bir qator xislatlari mavjud: 1) obyektni sun’iy sharoitga qo’yish; 2) obyektga turli xil ta’sir ko’rsatish orqali uning xossalarini sof holda yuzaga chiqarish, ularni kuzatish; 3) obyektni eksperemal (eng yuqori va eng past daraja) holatga quyib o’rganish; 4) eksperimentni belgilangan va qaytariladigan sharoitda ko’p marta takrorlash mumkin. - Real eksperimentni o’tkazishni iloji bo’lmaganda, tadqiqotchilar xayoliy (aqliy) eksperimentga murojaat qiladilar, uning afzalliklaridan foydalanadilar. - Xayoliy eksperimentda tasavvur qilish kuchi bilan ongda obyektni modeli hosil qilinadi, model turli sharoitga qo’yiladi, fikran unga ta’sir ko’rsatiladi.

- Matematik eksperiment asosini o’rganilayotgan obyektning matematik modelini tuzish tashkil qiladi. Eksperimentda model parametrlari va qiymatlariga fizik yoki boshqa turdagi ma’no beriladi, u xilma-xil sun’iy sharoitga quyiladi. - Kompyuterli eksperimentni asosi- bu dasturda ifodalangan, aniqrog’i unda mujassamlangan sun’iy aqldir. Dastur (sun’iy aql) ko’rsatma, algoritm, freym va slotlardan iborat bo’lgan tizimdir.

Adabiyotlar : 1. O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi. -T.: “O’zbekiston”, 2019 2. Karimov I.A. Yuqori malakali mutaxassislar taraqqiyot omili. T.: 1995. 3. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. - Toshkent: ―O’zbekiston, 2017.-491 b. 4. Alemasov V., Mamadaliyev Sh.O. «Ilmiy tadqiqot: metodologiya, metodika, ijodiyot» kursidan katta ilmiy xodimlar-izlanuvchilar va mustaqil izlanuvchilar uchun o’quv qo’llanma. – T.: O’zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2015. – 102 b. 5. Davronov Z., M.Primov “Ilmiy tadqiqot metodologiyasi” fanidan O’quv-uslubiy majmua. – Toshkent: Moliya instituti. – 2014 y. 6. Koxanovsiy V.P. Filosofiya i metodologiya nauki. – Rostov na Donu.: Feniks, 1999. – S 576. 7. Новиков А.М. Как работать над диссертацией / Пособие для аспирантов и соискателей. – М.: Эгвес, 1-е изд. 1994, 2-е изд. 1997, 3-е изд. 1999. 8. Новиков А.М., Новиков Д.А. Методология научного исследования. – М.: Либроком.2010. – 280 с. 9. Peregudov L.V., Saidov M.X., Aliqulov D.Ye. Ilmiy ijod metodologiyasi. – Toshkent: «Moliya» nashriyoti, 2002. 10. Saifnazarov I., Muxtarov A., Boboyev A. Iimiy tadqiqot metodologiyasi. O’quv- uslubiy qo’llanma. -T.: TDIIJ, 2017. - 129 b. 11. Saifnazarov I., Nikitchenko G, Kasimov B. Metodologiya nauchnogo tvorchestva. –T.: Yangi asr avlodi, 2004

O'xshashlar

Ilmiy tadqiqot metodologiyasi fanining maqsadi va vazifalari

Pedagogik tadqiqotlar va ularning metodologiyasi

Kuzatish pedagogik psixologik tadqiqot metodi sifatida

Ilmiy tadqiqotda modellashtirish va nazariy tadqiqot usullari

Ilmiy tadqiqot mavzularini asoslash metodologiyasi va ilmiy tadqiqotda axborot izlash va qayta ishlash